به بهانه اعلام نتایج دومین آزمون متمرکز دکتری از سوی سازمان سنجش آموزش کشور در روزهای گذشته و افزایش ظرفیت و تأسیس دوره های دکتری کتابداری در برخی دانشگاههای کشور به سراغ دکتر دکتر محمدحسین دیانی، استاد گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد رفتیم تا در گفتگو با ایشان از مولفه های موردنیاز برای برگزاری دوره دکتری رشته کتابداری و وضعیت مقطع دکتری در این رشته با خبر شویم.

دکتر دیانی در ابتدای این گفتگو با انتقاد از پذیرش بی رویه دانشجوی دوره دکتری کتابداری گفت: این برنامه ها که تصویب شده است، فرق نمی کند کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا؛ در آن دفترچه ای که درسها و سرفصلها ذکر شده یک بخشی دارد به نام «شرایط اجرا». که در آنجا مشخص شده است که چه تعداد مربی، استادیار، دانشیار و استاد داشته باشند. اگر به آن شرایط نگاه کنید ما در حال حاضر در بسیاری از گروههای خود حتی در سطح کارشناسی واجد شرایط نیستیم چون گفته شده است که یک تا سه نفر استادیار باید داشته باشد که اکثر گروههای ما با مربی به فعالیت می پردازند. نکته دیگر اینکه اولین شرط برای اینکه برنامه اجرا شود ذکر شده است به طور مثال بیان شده است فردی که می خواهد در دوره فوق لیسانس تدریس کند باید حداقل سه سال در دوره کارشناسی تدریس کرده باشد؛ همچنین معمولا برای دوره دکترا باید کسانی تدریس کنند که قبلا سابقه پژوهشی داشته باشند که این سابقه پژوهشی معمولا از این طریق که یا دانشیار باشند یا استاد مشخص می شود. از طرفی باید یک نسبتی بین اعضای هیأت علمی و دانشجویان باید برقرار باشد که این نسبت در استانداردهای وزارت علوم یک به هجده است.

استاد دانشگاه فردوسی مشهد درخصوص ویژگی ها و شرایط یک دوره دکتراي مطلوب کتابداري و اطلاع رسانی بیان کرد: دو مقوله شرایط کیفی و کمی را باید در نظر گرفت. کیفیت معمولا در قالب دو نکته مورد نظر است. اول آنکه مدرس قبلا چه تحقیقاتی انجام داده است که البته این موضوع نیز در قالب درجه علمی نظیر استاد و دانشیار به صورت کمی مطرح می شود. دومین نکته نسبت استاد به دانشجو است در دانشگاه فردوسی مشهد آئین نامه می گوید که هر عضو هیأت علمی می تواند راهنمایی پایان نامه حداکثر دو دانشجو را هدایت کند. پس اگر دانشگاه فردوسی چهار مدرس دارد فقط پایان نامه 8 دانشجو را می توانند هدایت کنند درحالی که بیش از 60 دانشجو در دانشگاه فردوسی با وجود سه استاد و یک استادیار درگیر پایان نامه هستند . این وضعیت در دانشگاههای دیگر هم وجود دارد مانند دانشگاه شهید چمران اهواز. در نتیجه در امر پذیرش دانشجو و کیفیت دو حالت داریم: دانشگاههایی که شرایط دارند ولی به دلیل زیاد بودن دانشجو فاقد شرایط شدند و توانش را ندارند و همینطور دانشگاههایی که از ابتدا طبق آیین نامه فاقد شرایط هستند.

وی پاسخ به سوال اینکه آیا همه گروههای آموزشی کتابداری برای پذیرش دوره دکتری واجد شرایط هستند، گفت: بر اساس همان مقرراتی که اشاره کردم؛ خیر. همه واجد شرایط نیستند.

دکتر دیانی با اشاره به جریان اخیر پذیرش دانشجو در مقطع دکتری دانشگاههای پیام نور و امام رضا در مشهد گفت: این جریان تازه ای نیست؛ در دانشگاه آزاد همیشه این اتفاق افتاده است، گروه کتابداری دانشگاه آزاد همدان در یک سال 60 دانشجوی ارشد پذیرش کرد آن موقع نشستند و نگاه کردند و حالا همه در حال فارغ التحصیلی هستند.

وی تصریح کرد: فارغ التحصیلی دانشجو منوط به چاپ مقاله است و در پی این موضوع نیز دولت به یکباره رتبه همه مجلات کتابداری را علمی – پژوهشی می کند که این موضوع نیز بر خلاف آئین نامه است چون آئین نامه می گوید که هر عضو هیأت علمی در تعداد اندکی (دو یا سه) از مجلات می تواند عضو هیأت تحریریه باشد. که در حال حاضر اساتید و حتی دانشجویان عضو هیأت تحریریه در 7- 8 تا 10مجله هستند.

دکتر دیانی تأکید کرد: با این اوصاف آموزش فاقد کیفیت در همه سطوح است. و درحال حاضر دو گروه آموزشی کتابداری در ایران دارای شرایط پذیرش دانشجوی دکتری کتابداری هستند؛ دانشگاههای فردوسی مشهد و شهید چمران اهواز.

وی در ادامه گفت: فقط بحث دانشگاه امام رضا نیست حتی دانشگاه تهران نیز واجد شرایط پذیرش دانشجوی دکتری کتابداری نیست. چراکه فی الواقع باید مدرسان آن دارای درجه استادی و دانشیاری باشند که نیستند. همچنین دو دانشگاه مذکور که به لحاظ امکانات و استاد واجد شرایط هستند چون تعداد دانشجویان دکترا و ارشد بسیار زیاد است اینها هم دیگر واجد شرایط نیستند. چراکه در حال حاضر هر عضو هیأت علمی 10-12 پایان نامه را هدایت می کند درحالی که طبق آئین نامه باید 2 پایان نامه را هدایت کند. این یعنی نرسیدن به کیفیت.

وی با اشاره به پذیرش 60 نفری دانشجوی کارشناسی ارشد کتابداری در دانشگاه آزاد واحد همدان افزود: اخیرا ریاست این دانشگاه با تجربه سی ساله ریاست بر دانشگاه آزاد اسلامی مشهد تعیین شده است. دو مدرسی که دانشگاه امام رضا (ع) در گروه کتابداری دارد نیز فارغ التحصیل دانشگاه آزاد اسلامی هستند. ممکن است فرهنگی که سالها در دانشگاه آزاد رواج داشته و به امری معمول تبدیل شده است، به این  دانشگاه نیز راه یافته است. درنتیجه به نظر می رسد که قصد دارند از دانشگاه آزاد عقب نمانند و درآمدزایی کنند.

دکتر محمدحسین دیانی در ادامه گفت: یک نکته ای که تاکنون نگفته ام این است که  خود مدرسین هم به سه دلیل می توانند به این گونه دانشجو گرفتن علاقه مند باشند:

اول آنکه با توجه به مزایای مالی که به ازای هر پایان نامه تعریف شده می توانند دریافتیهایی داشته باشند و درآمدشان بیشتر شود؛

دومین دلیل که شاید از اولی بسیار مهمتر باشد  این است که چون دانشجویان ارشد و دکتری پایان نامه می نویسند و براساس قانونی که وزارت علوم تدوین کرده، اسم اساتید در مقالات آنها درج می شود در کمترین زمان ممکن  صاحب چندین و چند مقاله می شوند و ارتقا رتبه علمی می گیرند و دانشیار و استاد می شوند. خودشان که نمی توانند چهار-پنج مقاله همزمان بنویسند ولی خیلی راحت می توانند 10 پایان نامه هدایت کنند و بالاخره چند مقاله از آن استخراج و منتشر کنند.

سوم اینکه چون در دوره های ارشد و دکترا تدریس می کنند منزلت اجتماعی شان بالاتر می رود

وی افزود: اگر مقایسه ای صورت گیرد که در گذشته با چه فاصله زمانی اعضای هیأت علمی ارتقاء رتبه می گرفتند و هم اکنون چطور است مشخص می شود که در عرض سه سال پرونده شان تکمیل می شود. در نتیجه هم دانشگاه سود می برد، هم اعضای هیأت علمی منزلت اجتماعی پیدا می کنند و دانشیار و استاد می شوند و هم تعداد دکترهای مملکت بیشتر می شود.

دکتر محمد حسین دیانی در پاسخ به سوال آیا شما حاضر به همکاري در اجراي دو دوره دکترا در دانشگاههای پیام نور مشهد و امام رضا (ع) هستید گفت: نه تدریس نخواهم کرد. نه اینکه نخواهم تدریس کنم بلکه چون من استاد هستم حقوقم زیاد است برای آنها مقرون به صرفه نخواهد بود که از استاد و دانشیار برای تدریس دعوت به همکاری کنند. اگر خیلی تلاش کنند از استادیار و دانشجوی دوره دکتری برای تدریس استفاده خواهند کرد.

وی در ادامه گفت: من از ابتدای تاسیس دوره کارشناسی کتابداری کمابیش هر نیمسال یک یا دو عنوان درس در دانشگاه امام رضا (ع) تدریس کرده ام که البته در نیمسال جاری درسی نبوده است که من تدریس کنم. اگر فردایی معلوم شود که نام و مشخصات من نیز به عنوان مدرس برای گرفتن مجوز دکتری اعلام شده است، من بی خبر بوده ام. هیچ درخواستی از من نشده و هیچ موافقتی از سوی من شفاهی یا کتبی اعلام نشده است.