نقش و جایگاه کتابخانه های تخصصی در ایران

لیزنا، گیتی حیدری، کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی: کتابخانه های تخصصی نامی آشنا برای جامعه کتابداران و سازمانها ی متبوع ولی  نا آشنا برای عموم مردم و مسئولان.. طبق تعریف انجمن کتابخانه های تخصصی(https://www.sla.org/about-sla/) "کتابخانه تخصصی مکانی است در یک سازمان خاص / تخصصی که در آن اطلاعات به روشی که بیشترین سودمندی را در جهت اهداف و وظایف آن سازمان داشته باشد ارزیابی، تجزیه، سازماندهی، بسته بندی و ارائه می شود". و اصطلاح نامه کتابداری آن را به "واحدی از یک سازمان که هدف آن فراهم ساختن اطلاعات خاص برای پیشرفت کار سازمان یا برای گروه محدودی است" تعریف کرده است .درواقع  می توان گفت هدف این کتابخانه ها  فراهم آوری اطلاعات لازم برای پیشبرد اهداف سازمان در راستای بالا بردن سطح دانش تخصصی کارکنان آن است و وظیفه آن  هم انتخاب، فراهم آوری،آماده سازی،سازماندهی، ذخیره سازی، بازیابی و انتشار یا تولید مجدد منابع اطلاعاتی و دانشی از طریق هدایا، مبادله، اشتراک،خرید و عضویت در جوامع و سازمانها است. 

امانت، اشاعه اطلاعات گزینشی، خدمات ارجاعی، خدمات ترجمه، خدمات گدشته نگر، پاسخگویی به سوالات مرجع حضوری و غیر حضوری، ایجاد صفحه وب و پایگاههای اطلاعاتی تحت وب، تهیه فهرستگان،نمایه سازی و چکیده نویسی و.... از جمله خدمات این کتابخانه ها محسوب می شود. کاربران کتابخانه های تخصصی را کارشناسان و محققان مطلع مو ضوعی سازمان مادر تشکیل می دهند. کتابداران موظفند تازه‌ترین اطلاعات و دانش را با بهره گیری از انواع منابع اطلاعاتی و دانشی در دسترس آنها قرار دهند.

با وجود  تلاش بی وقفه کتابداران و متخصصان علوم اطلاعات، توجه به این کتابخانه ها در سازمانها نسبت به گذشته کمتر و کمتر شده  و علت اصلی آن را می توان بها ندادن به امر تحقیق و پائین آوردن مفهوم کتابخانه در حد قفسه های کتاب و نشریات  دانست که منشاء آن نا آگاهی  روسا و مدیران ارشد مستقیم و غیر مستقیم این سازمانها در مورد نقش کتابخانه در سازمان است. متاسفانه این مدیران منتخب غیر کتابدار، هم در زمینه ی تخصصی که دارند، خود را صاحب نظر می دانند و هم در کاری که حسب ماموریت و برای دو تا سه سال به آنها محول شده است. به همین دلیل اغلب بدون توجه و آگاهی، لطمه هایی به کتابخانه  می زنند و تصمیماتی می گیرند که ناشی از تصورات نادرست آنها از کتابخانه است . در چند ساله اخیر هم که منابع دیجیتال و بیشتر قفل شکسته و بدون حق مولف روی شبکه ها خوراک اطلاعاتی آنها شده و  اصلا  نیاز  آن را حس نمی کنند  و  حتی در مواردی دیده شده که دستور جمع آوری کتابخانه  را هم صادر کرده اند و به  هاردهای پر از مطالب غیر مستند و شبکه های پر از مقاله و  کتاب الکترونیکی بسنده کردند، به تصور اینکه کتابخانه تالاری مملو از کتاب است و کتابدار  حافظ و امانت دهنده کتاب ها!

البته در این رابطه نباید کوتاهی کتابداران را  نایده بگیریم.  براستی آیا کتابداران در جهت تغییر این تصورات ذهنی نادرست  مدیران غیر کتابدار، تلاشی کرده اند؟ چرا که همین مدیران غیر کتابدار پیش از تصدی این پست در واحد دیگری از سازمان مشغول به کار بودند و نیازمند اطلاعات..آیا در آن زمان اطلاعات موجود درکتابخانه را به روی میز ایشان و همکارانشان برده اند و نیازهای اطلاعاتی را آنها برآورده نموده اند ؟  آیا پشت میز مرجع یا امانت از کتابداران متخصص(حقیقی و مجازی) استفاده می کنند؟ یا به حضور یک کتابدار کم تجربه و غیر متخصص نا آشنا به مهارت های پاسخگویی درست، اکتفا می کنند؟  تنها راهی که می‌توانیم خودمان را اثبات کنیم این است که سازمان ضرورت وجود ما را حس کند .این امر زمانی محقق می شود که بهترین  و پر شورترین کتابداران ما در صف و برای ارایه پیشرفته ترین خدمات اطلاعاتی  طرف تماس محققان و کارشناسان باشند.  اکنون کتابخانه ها ی تخصصی رسالت مهم دیگری هم دارند. گردآوری، حفظ، ماندگارسازی و مدیریت دانش (آشکار و پنهان) با ارزش، منحصر به فرد و غیر قابل جایگزین سازمانها که در معرض خطرند. سازماندهی دانش مضبوط  و ماندگارسازی  دانش خبرگانی که با پایان یافتن خدمتشان  و یا دلایل دیگر مجبور به ترک سازمان هستند.

 بودجه ناکافی، فضای نامناسب،کمبود نیروی انسانی کارامد، بهره گیری از مدیران غیر متخصص،  کم توجهی مدیران ارشد  سازمان به کتابخانه و شغل کتابداری، و داشتن ساختار  تشکیلاتی معیوب و ضعف مهارتهای تخصصی کتابداران در برخی زمینه ها به دلیل سیستم ضعیف آموزشی، همگی  موانع و مشکلات موجود این کتابخا نه ها هستند که در فرآیند فعا لیت های سازمان خلل ایجاد می کنند، در اغلب مواقع نتیجه دست به دست دادن تصورات غلط مدیران و نیز کم کاری برخی همکاران خودمان است که به کل حوزه ما تسری پیدا کرده است.تجهیز کتابداران به مهارتهای لازم برای کار در کتابخانه های تخصصی و تجاری، مدیریت اطلاعات و دانش برون و درون سازمانی و نقش انکار نشدنی کتابخانه های تخصصی در امر پژوهش، بازنگری در اهداف، وظایف، استانداردها، کارکردها و ساختار اجرایی این کتابخانه ها را الزامی نموده است.  نا گفته نماند که  با وجود موانع  و مشکلات برشمرده، کتابداران همچنان خاکریز  کتابخانه ها را حفظ کردند و با وجودیکه  وظایف و اهداف فعلی تعریف شده جوابگوی فعالیت های آنها در سازمان های دانش بنیان امروزی نیست، اما با تغییر عنوان خود به: کتابخانه و مرکز اسناد، مرکز اسناد و اطلاعات، بانکهای اطلاعاتی علمی تخصصی  و کتابخانه های پژوهشی یا مراکز اطلاعات رسالت خود را انجام می دهند. و برخی از آنها  تا  جایی پیش رفتند که بخاطر همگامی با دگرگونی و تغییر در سازمانها، و مواجه  شدن  با مفهوم جدید  مدیریت دانش  به عنوان مراکز دانش یا حتی مراکز مدیریت دانش انجام وظیفه می کنند. ولی این امر چالش های جدیدی را پیش روی آنها قرار داده است.که برای پاسخگویی به  این چالش ها باید آموزشهای لازم را بر خود هموار کنند تا از عهدۀ انجام وظایف زیر به خوبی برآیند:

-      شناسایی،گردآوری و ثبت دانش آشکار علاوه بر منابع کتابی و غیر کتابی

-      واکشی، ضبط و مستند سازی دانش پنهان افراد کلیدی با استفاده از تکنیکهای کسب دانش با همکاری سایر واحد های مرتبط

-      سازماندهی (نمایه سازی و ذخیره دانش)

-      ایجاد پایگاه های اطلاعاتی و دانشی

-      اشاعه و به اشتراک گذاری دانش

علاوه بر این کتابداران کتابخانه های تخصصی برای اینکه بتوانند بهتر به فعالیت خود ادامه دهند باید در فراگیری مهارتهای ویژه نظیر: مهارتهای ارتباطی، رهبری، تسهیل گیری، شبکه سازی، فن مذاکره و بحث، سازگاری، سواد اطلاعاتی، سواد رایانه ای  و کار  گروهی اهتمام بورزند. و از هوش معنوی خود در این راستا بهره بگیرند.

به همین منظور  و  برای بررسی وضع موجود، شناسایی نیاز سازمانهای تخصصی از بعد اطلاعاتی، برنامه ریزی برای بازآموزی کتابداران به ویژه در حوزه مسایل مرتبط با مدیریت دانش سازمانی ضرورت دارد که کتابداران کتابخانه های تخصصی دور هم جمع شویم و در این مو رد به چاره جویی برخیزیم. اگر بنشینیم و دست روی دست بگذاریم تا وظایفی را که ما از عهده اش برمی آئیم، در این رقابت شدید در بازار کار به مهندسان صنایع و  فارغ التحصیلان مدیریت واگذار شود، باید از هم اکنون شاهد روزی باشیم که به ما هم اعلام کنند مدارک را اسکن و کارتن کنید و به منزل تشریف ببرید. بنابراین پیشنهاد می کنم که به تشکل علمی/کاربردی کتابخانه های تخصصی  انجمن کتابداری بپیوندید تا بتوانیم مسایل مبرم کتابخانه های تخصصی را شناسایی و با دو هدف اصلی (و سایر اهداف فرعی تر) به چاره جویی بپردازیم. اول: تثبیت جایگاه حرفه ای خود و ‌دوم:  پیشبرد اهداف سازمان و به تبع آن کشور.

کمیته کتابخانه های تخصصی از سال 1388 در انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران فعال بوده و در این سالها فراز و نشیب هایی داشته که گاهی فعال و پرکار و گاهی دور از چشم و نیمه فعال فقط وجود داشته است. اینک با توجه به فضایی که کنگره متخصصان علوم اطلاعات در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی و علوم اطلاعات ایجاد کرده اقدام به تجدید ساختار کمیته کرده ایم و  اکنون بار دیگرکمیته ی کتابخانه های تخصصی با هدف ایجاد بستری مناسب برای تبادل نظر و بیان دیدگاهها و انتقال تجربه و دانش کتابداران و طرح مسائل و مشکلات و ارائه راهکارهای مناسب، در انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران تشکیل و مسایل زیر را برای بحث و بررسی پیشنهاد می کند و از همه عزیزانی که در این کتابخانه ها شاغل و فعال هستند می خواهد که نظرات و پیشنهادهای خود را برای این کمیته ارسال کنند و در جلسات آن مشارکت کنند تا بتوانند:

-         برای پویا سازی کتابخانه های تخصصی و ایجاد رفتار علمی تلاش کند.

-         تعریف جدیدی از کتابخانه های تخصصی ارائه دهد و  به تشریح  اهداف و شرح وظایف

-         کتابداران مبتنی بر فعالیتهای جدید آنها بپردازد

-         در زمینه های مختلف حوزه فعالیت این کتابخانه ها اطلاع رسانی کند

-         کارگاهها و نشست های  تخصصی در حوزه های مختلف موضوعی بر گزار نماید

-         کتابخانه ها را جهت گسترش دانش و اطلاعات به  همکاری دعوت کند 

-         دروس مور نیاز کتابداران برای کسب مهارت های لازم را شناسایی کند و برای  تدریس در دوره های آموزشی پیشنهاد کند

-         راهکارهای مناسب برای بهبود کیفیت ارائه خدمات و جذب مراجعان به کتابخانه ارائه دهد.

-          طرح های مطالعاتی، اجرابی و تحقیقاتی مرتبط با کنابخانه های تخصصی را شناسایی، تعریف و پیشنهاد دهد.

-          علل بروز مشکلات حرفه ای را مورد برسی قرار دهد و راهکارهای مناسب برای حل آنها  پیشنهاد دهد

-         و غیره

 

 

از همه کتابداران کتابخانه های تخصصی می خواهیم  مسایل خود را با ما در میان بگذارند تا در مورد آنها چاره اندیشی شود و در عین حال کمک کنند تا این راه برای ادامه فعالیت هموار شود. در عین حال با ارایه نظرات ارزشمند، موضوعی  برای نشست کنگره سوم  پیشنهاد دهند. آدرس تلگرام کمیته کتابخانه های تخصصی در این لینک در دسترس است. 

 

حیدری، گیتی. « نقش و جایگاه کتابخانه های تخصصی در ایران». سخن هفته لیزنا، شماره 344، 12 تیر ۱۳۹۶.