لیزنا؛ حمید رضا جمالی مهموئی، دانشگاه خوارزمی: جان بیگز در کتاب «اصول تدریس در دانشگاه: ارتقای کیفیت یادگیری» که در بسیاری از دانشگاه‌ها تدریس می‌شود می‌گوید که «سنجش، محرک یادگیری است». به عبارت دیگر، فراگیران چیزی را یاد می‌گیرند که قرار است سنجیده شود. منظور از سنجش در اینجا سنجیدن یا ارزیابی دانسته‌های فراگیران است که البته در ایران عموماً به امتحان که نوع خاصی از سنجش است فروکاسته شده است. این اصل در مورد اکثر مردم، و نه فقط دانشجوها، صدق می‌کند. به عنوان مثال اگر قرار است امتحان گواهینامه رانندگی بدهید و بدانید که ممتحن پارک دوبل را نخواهد پرسید، تلاش زیادی برای یادگیری آن نخواهید کرد ولو این که می‌دانید لازم است آن را یاد بگیرید و روزی به این مهارت نیاز خواهید داشت. هر کس که زمانی را در دانشگاه سپری کرده با این صحنه آشناست که دانشجو از استاد می‌پرسد «استاد فلان بخش هم تو امتحان میاد؟» (یعنی اگر نمی‌آید ما زحمت یادگیری به خود ندهیم). این پرسش مؤید گفته بیگز است.
بنابراین، یکی از اصول ارتقاء کیفیت یادگیری در هر درسی طراحی روش‌های مؤثر برای سنجش است. طراحی سنجش بخش مهم و پرزحمتی از آموزش است و باید قبل از ارائه درس و پیش از شروع ترم انجام شود. دانشجو در ابتدای ترم باید از شیوه سنجش درس آگاه باشد. در حقیقت برای هر درس، ابتدا اهداف یادگیری درس تعیین می‌شود. سپس شیوه سنجش مشخص می‌شود. این که درسی را ارائه دهیم و بعد فکر کنیم که چطور باید سنجش انجام دهیم، شیوه کارآمدی نیست. باید به این نکته توجه داشت که سنجش منحصر به امتحان نیست (منظور از امتحان همان آزمون کتبی سنتی است که در دانشگاه‌ّها مرسوم است). روش‌های متنوع و بسیار مؤثرتری برای سنجش نیز وجود دارد از جمله تکالیف و فعالیت‌هایی که از دانشجویان خواسته می‌شود انجام دهند.
نکته مهم در هر نوع سنجشی این است که باید همراستا با برآیند یا اهداف رفتاری درس باشد. به این معنی که سنجش همان چیزی را بسنجد که از دانشجو انتظار داریم در درس یاد بگیرد. اگر از دانشجو انتظار داریم که در پایان درس فهرستنویسی قادر به فهرستنویسی باشد، سنجش آن درس باید این باشد که کتابی را فهرست نویسی کند یا به عبارتی توان فهرستنویسی وی را بسنجیم. اگر هدف درس آیین نگارش این است که دانشجو اصول آیین نگارش را در نوشته‌هایش رعایت کند، سنجش باید این باشد که متنی بنویسد و این اصول را در آن به کار گیرد. اگر قرار است در اصول کار مرجع یاد بگیرد که چطور یک مصاحبه مرجع انجام دهد آزمون باید انجام صحیح یک مصاحبه مرجع باشد.
منتها در این نوشته فقط به امتحان و چگونگی طراحی پرسش و تأثیر آن بر یادگیری می‌پردازیم. برای طراحی پرسش‌های مؤثر برای امتحان باید به چند نکته توجه داشت که یکی از مهمترین آنها مقطع تحصیلی است. انتظار از دانشجوی کارشناسی متفاوت از دانشجوی کارشناسی ارشد است. بعضی از کشورها این انتطارات را به یک استاندارد ملی تبدیل کرده‌اند. در استرالیا چهارچوب مدارک استرالیا (AQF) چنین کارکردی دارد و مثلاً مشخص می‌کند که یک دانش آموخته کارشناسی دارای دانش و مهارت کلی و منسجم برای کار حرفه‌ایست در حالیکه دانش آموخته کارشناسی ارشد دارای دانش و مهارت تخصصی برای پژوهش و فعالیت حرفه‌ایست (برای جزئیات نگاه کنید به سند).
پس از سطح تحصیلی، باید در نظر داشت که چه سطحی از یادگیری را می‌خواهیم بسنجیم. یادگیری سطوح مختلف دارد. یک راهنمای خوب برای شناخت سطوح یادگیری طبقه‌بندی بلوم است (یک طبقه بندی شناخته شده دیگر، طبقه‌بندی سولو است). این طبقه‌بندی سطوح یادگیری را به ترتیب از سطح پایین و ساده به سطح عالی و پیچیده شامل به ذهن سپاری، فهم، بکارگیری، تحلیل، ارزیابی، و خلق می‌داند. به ذهن سپاری یکی از سطوح یادگیری و مفید است، مثلاً دانش آموخته داروسازی به هر حال باید بتواند اسم داروها را به یاد بیاورد، اما محدود کردن یادگیری به آن اشتباه بزرگی است. بدیهی است که نمی‌خواهیم فقط حفظیات دانشجو را بسنجیم. لذا باید با توجه به مقطع تحصیلی، پرسش‌هایی طرح کنیم که سطوح مناسب یادگیری برای آن مقطع را پوشش دهد. یک دانشجوی کارشناسی باید علاوه بر توان به یاد سپاری، قادر به بکارگیری، تحلیل و ارزیابی و در مواردی خلق راه حل باشد.
اجازه بدهید مثال بزنیم. فرض کنید برای مبحث وجین در درس مجموعه سازی می‌خواهیم پرسش طراحی کنیم. پرسش‌های زیر را در نظر بگیرید.
1. وجین چیست؟ آن را تعریف کنید.
2. سه دلیل از دلایل نیاز به وجین را نام ببرید؟
3. وجین در یک کتابخانه عمومی با یک کتابخانه تخصصی چه تفاوت‌هایی دارد؟ آنها را با هم مقایسه کنید.
4. در سال‌های اخیر به دلیل کمبود فضا کتابخانه‌های دانشگاهی (گاه به صورت مشترک) اقدام به تأسیس مخازنی دور از کتابخانه برای ذخیره و نگهداری منابع چاپی می‌کنند. تأثیر تأسیس چنین مخازنی بر سیاست و رویه وجین در کتابخانه‌های دانشگاهی چه می‌تواند باشد؟
5. یکی از معیارهای مورد استفاده برای وجین مواد، آمار میزان استفاد از آنها در گذشته است. مشکلات و تبعات احتمالی تکیه بر این نوع آمار برای وجین را تحلیل کنید. برای کاهش این تبعات و مشکلات چه راه حل‌هایی پیشنهاد می‌دهید؟
6. کتابخانه عمومی بیرجند در خط مشی مجموعه سازی خود شش معیار زیر [فرض کنید در ادامة پرسش آمده‌اند] را به عنوان معیارهای گزینش مواد برای وجین ذکر کرده است، ارزیابی خود را از نقاط قوت و ضعف این معیارها بنویسید؟
پرسش ۱ و ۲ به یاد سپاری را می‌سنجند. اگر تعریف وجین و دلایل نیاز به آن در متن درس آمده و از دانشجو می‌خواهیم آن تعریف و سه مورد از آن دلایل را بازگو کند، قدرت به یادآوری وی را می‌سنجیم. پرسش ۳ فهم را می‌سنجد چرا که مقایسه دو چیز و توصیف آنها نشاندهنده فهم یک مطلب است، البته با این پیش‌فرض که این مقایسه در درس نبوده است. یعنی درس وجین در انواع کتابخانه را معرفی کرده است اما تفاوت‌ها را سیاهه نکرده است و انجام مقایسه کاری است که خود دانشجو باید انجام دهد. پرسش های ۴ و ۵ تحلیل را می‌سنجند. قسمت دوم پرسش ۵ می‌تواند به نوعی ترکیب را بسنجد چرا که دانشجو باید چیزی شبیه راه حل خلق کند. پرسش ۶، ارزیابی را می‌سنجد چرا که از جنس نقد و ارزیابی است. بعضی از این پرسش‌ها به طبع بیش از یک سطح را پوشش می‌دهند.
همانطور که این پرسش‌ها نشان می‌دهند، پرسش‌های مختلف می‌توانند محرک یادگیری در سطوح مختلف باشند و توجه به طراحی پرسش می‌تواند تجربه یادگیری ارزشمندی برای دانشجویان ایجاد کند. اگر چه همانطور که در بالا اشاره شد، شیوه‌های دیگری هم برای سنجش وجود دارند، ولی با توجه به بعضی محدودیت‌های ناشی از مقررات (مثل این که دروس نظری باید حداقل ده نمره امتحان پایان ترم داشته باشند)، می‌توان در کنار استفاده از شیوه‌های دیگر، با دقت در طراحی پرسش و فراتر رفتن از سطح به یاد سپاری، به یادگیری دانشجویان کمک کرد.
در پایان یادآوری چند نکته خالی از فایده نیست. نخست این که نمی‌توانیم چیزی را بسنجیم که آموزش نداده‌ایم. اگر محتوای درس و شیوه تدریس ما متمرکز بر حفظیات بوده است، طرح پرسش برای سنجش قدرت تحلیل و کاربرد دانشجو بی‌فایده است. دوم این که یکی از کارکردهای اصلی آزمون کمک به یادگیری است و برای تحقق این اصل باید از غافلگیری دانشجو پرهیز کنیم. برای پرهیز از غافلگیری بهتر است دانشجو به نمونه سئوالات درس دسترسی داشته باشد. به یاد دارم در کتابخانه دانشگاه یو سی ال، بخش کوچکی فقط به آرشیو نمونه سئوالات درسهای مختلف در ۴-۵ سال گذشته اختصاص داشت که مورد استقبال دانشجویان بود. دانشجویی که نمی‌‌داند موفقیت در درس نیاز به تحلیل دارد، برای تقویت قدرت تحلیل خود نه برنامه‌ای خواهد داشت و نه تلاشی خواهد کرد.
جمالی مهموئی، حمید رضا. «امتحان در خدمت یادگیری». سخن هفته لیزنا، شماره ۴55، 25 شهریور ۱۳۹۸.