کتابخانه مرکزي تبريز از بخش‌هاي متعدد و مختلفي نظير 5 سالن مطالعه عادي و سالن ويژه پژوهش و نشريات جاري، بخش‌هاي خدمات رايانه‌اي و خدمات فني، مرمت و صحافي، بخش اداري و پشتيباني با تأسيسات، تجهيزات مدرن و سالن ويژه ارتباطات انفورماتيک، آزمايشگاه نسخههاي خطي، سنگي، سربي و... تشکيل شده است. در اين ميان بخش نسخههاي خطي داراي آثار فاخر و ارزشمندي است که چون مرواريدي در دل صدف نگهداري مي‌شود.
بخش نسخههاي خطي کتابخانه مرکزي تبريز:
بخش نسخههاي خطي کتابخانه مرکزي تبريز بعد از کتابخانه ملي از معدود کتابخانه‌هايي است که گنجينه‌هاي نفيس و بسيار ارزشمندي را در خود جاي داده است . در اين بخش همچنان که از نامش پيداست کتاب‌هاي خطي، چاپ سربيف سنگي و نيز برخي اسناد تاريخي و تعدادي قطعات نقاشي و عکس در قسمت‌هايي مجزا از هم نگهداري مي‌شود.
تعداد نسخههاي خطي اين بخش حدود 3 هزار و 298 جلد است که به بيش از 4 هزار عنوان کتاب مي‌رسد و قديمي‌ترين کتابي که در اين بخش نگهداري مي‌شود. نسخه خطي انجيل رسولان است که قدمتي هزار و دويست ساله دارد.
انجيل رسولان آثار نفيس و كهن كتابخانه، وقف‌نامه ربع رشيدي، شرح اصول کافي و کليات امير علي شير نوايي از آثار فاخر موجود در بخش نسخههاي خطي کتابخانه مرکزي تبریز است.
کتاب‌هاي چاپ سنگي و سربي:
در قسمت ديگري از اين بخش کتاب‌هاي چاپ سنگي و سربي نگهداري مي‌شود. تعداد کتاب‌هاي چاپ سنگي و سربي موجود در کتابخانه مرکزي تبريز حدود 5 هزار و 500 جلد است. به عنوان مثال کتاب «مرات عثماني» تنها کتاب چاپ سنگي است که بر روي آن تذهيب و نقاشي کار شده است و از کتاب‌هاي چاپ سربي نيز مي‌توان به کتاب «جام جهان نما» اشاره کرد. اين کتاب قديمي‌ترين نسخه چاپ سربي موجود در کتابخانه مرکزي تبريز است و 285 سال قبل از اين چاپ شده است.
شرايط نگهداري کتاب‌هاي نسخه خطي:
نگهداري کتاب‌هاي بخش نسخ خطي کتابخانه مرکزي تبريز تابع رعايت شرايطي است. مثلا محلي که کتاب‌هاي نفيس خطي در آن نگهداري مي شود بايد هوايش تصفيه شود و رطوبت آن بايد در حدود 48 الي 55 درجه با نوسان يک درصد و دماي هواي آن‌جا نيز بايد حدود 18 تا 22 درجه با نوسان يک درصد باشد. اين کتاب‌ها نبايد در برابر تابش مستقيم نور قرار گيرند.
کتاب‌هاي بخش نسخ خطي کتابخانه مرکزي تبريز در حال حاضر به دو روش سنتي و مدرن در برابر برخي آفت‌ها محافظت مي‌شوند. شيوه کار در بخش سنتي به اين طريق است که وسايلي چون تنباکو و توتون را در ليوان يک‌بار مصرف مي‌ريزند و در کنار قفسه‌ها مي‌گذارند تا کتاب‌ها از هجوم موريانه‌ها در امان باشند ژ. اما روش مدرن حفاظت کتاب‌هاي نفيس به گونه‌اي متفاوت‌تر از روش سنتي است.
در اين روش دستگاهي به نام IFUS يا آفت‌زدا، کار حفاظت از کتاب‌ها را بر عهده دارد. اين دستگاه که داراي قفسه‌هاي شبکه‌دار است حدود 30 الي 40 کتاب را در خود جاي مي‌دهد. براي آفت‌زدايي کتاب‌ها در روش مدرن از 2 دارو به نام‌هاي «پارادي کلور و بنزن و تيمول» استفاده مي‌شود به اين صورت که داروها داخل يک هيتر گذاشته و دريچه‌هاي دستگاه آفت‌زدا بسته مي‌شود و کتاب‌ها شروع به آفت‌زدايي مي‌شوند. اين فرايند 15 روز طول مي‌کشد. کتاب‌ها بعد از آفت‌زدايي حدود 15 سال ديگر نيز مي‌توانند عمر مفيد كنند. براي کتاب‌هاي نگارش جديد 25 گرم و براي کتاب‌هاي قديمي 50 گرم از داروهاي فوق‌الذکر استفاده مي‌شود.
کاغذهاي رايج در کتاب‌هاي نسخ خطي:
کاغذ بيشتر کتاب‌هاي موجود در بخش نسخ خطي کتابخانه مرکزي تبريز از نوع بسيار مرغوب است که در زمان و روزگاران خود زياد به کار مي‌رفته‌اند نظير کاغذ خان باليغ، سمرقندي، بغدادي و اصفهاني، دولت آبادي، شامي، کاغذهاي هندي و فرنگي. براي مرمت کتاب‌هايي که از اين کاغذها استفاده شده است نياز به کاغذي به نام «تي شو» است. کاغذ تي شو در کشور ژاپن توليد مي‌شود.
نحوه استفاده مراجعان از بخش نسخ خطي:
نسخههاي خطي موجود در کتابخانه مرکزي تبريز با توجه به مطالب و موضوع و محتوي در 4 طبقه دسته‌بندي شده‌اند. دسته نخست کتاب‌هايي هستند که تعدادشان کم است و در واقع نسخههاي منحصر به فرد به‌شمار مي‌روند و مشابه بيروني ندارند مثل وقف‌نامه ربع رشيدي، انجيل رسولان و...
دسته دوم و سوم کتاب‌هايي هستند که مشابه بيروني دارند اما اغلاط اين نسخه‌ها بسيار کم است و دسته چهارم نسخه‌هايي را شامل مي‌شود که 4 تا از آن‌ها موجودند و از آن نيز چاپ شده و در حال حاضر در بيرون نيز موجود است. کتاب‌هاي دسته اول به هيچ وجه در اختيار مراجعان قرار نمي‌گيرد مگر تحت شرايطي خاص مثلاً در بازديدهاي مهم کشوري و خارج از کشور اما کتاب‌هاي ساير دسته‌ها به صورت فيلم و سي‌دي اسکن شده در اختيار مراجعان قرار داده مي‌شود.
موضوع‌هاي نسخ خطي موجود در کتابخانه مرکزي تبريز:
نسخههاي خطي موجود در کتابخانه مرکزي تبريز در موضوعات مختلفي چون اخلاقي، عرفاني، مذهبي (تفسيرها وشرح ها)، تاريخي، حکومتي، سياست، دخل و خرج حکومتي، انواع لغت‌نامه‌هاي علمي، هندسي، رياضي، نجوم، هيأت و گياهان دارويي، ديوان شاعران، تذکره‌ها، جنگ‌ها و... است.
نحوه تامين کتاب‌هاي نسخههاي خطي:
بخش نسخ خطي کتابخانه مرکزي تبريز تيمي به نام مقومين دارد. اين افراد کتاب‌هاي ارايه شده به بخش نسخ خطي را بررسي مي‌کنند. آن‌ها اين کتاب‌ها را از حيث نوع جلد، نوع کاغذ، ارزش موضوعي و اين‌که تا به حال چاپ شده يا نه و يک سري معيارهاي ديگر بررسي مي‌کنند.
اگر اين تيم بعد از بررسي، آن‌ها را تاييد کردند، کتاب‌ها قيمت‌گذاري مي‌شود و بعد از خريداري توسط کتابخانه مرکزي تبريز شناسنامه‌دار مي‌شود و بعد از شماره‌گذاري اموال به مخزن مي‌رود. البته بخش اعظم کتاب‌هاي اين بخش از طريق اهداگران و خيران تامين شده و خوشبختانه اين سنت حسنه از طرف مردم با فرهنگ ايران اسلامي همچنان زنده نگه داشته شده است.
سيستم ايمني بخش نسخ خطي:
براي نگهداري نسخههاي خطي موجود در کتابخانه تبريز سيستم ايمني خاصي تعريف شده است، به گونه‌اي که اين بخش مجهز به دوربين‌هاي مدار بسته است و بر روي برخي کتاب‌هاي نفيس نوارهاي الکترو مغناطيسي نصب شده است که کار حفاظت از کتاب‌ها را انجام مي‌دهند. همچنين اين بخش مجهز به سيستم اطفاي حريق است، اين سيستم مجهز به گاز مخصوصي است که به انسان و کتاب‌ها ضرر نمي‌رساند و بسيار هوشمند عمل مي‌کند و قبل از هر حادثه‌اي اخطار مي‌دهد.
منبع: خبرگزاری کتاب ایران