لیزنا، دکتر امیررضا اصنافی، عضو هیأت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران: نرم افزارهای مخصوص مدیریت اطلاعات و به ویژه نرمافزارهای قابل استفاده در کتابخانهها به تدریج رو به گسترش نهادهاند و قابلیتهای مختلفی را برای استفاده در اختیار کاربران گذاشتهاند. انواع استانداردها براي ذخيره، پردازش، مبادله و ميانكنشپذيري، جستجو، نمايش جهت مدیریت اطلاعات در نرم افزارهای کتابخانه ای پدید آمده است. در طراحی نرمافزارهای ویژه مدیریت منابع اطلاعاتی در کتابخانهها از پايگاههاي رابطهاي و فايلهاي جانبي، مدلهاي موجوديت-رابطه و نيز شئيگرا استفاده شده است. امكان جستجوي همزمان اطلاعات در پايگاههاي مختلف در مكانهاي مختلف، دسترسي به انواع شكلهاي منابع اطلاعاتي (چاپي، ديداري-شنيداري، الكترونيكي، چند رسانهاي، وبي) در يك جستجوي واحد از توانایی های جدید در نرم افزارهای مدیریت منابع اطلاعاتی است.
همانگونه که یکپارچگی نرمافزارهای کتابخانهای میتواند امکان مدیریت بهتر اطلاعات در کتابخانهها را فراهم سازد، نرمافزارهای آرشیوی که در مراکز آرشیوی مورد استفاده قرار میگیرند نیز باید به گونه ای طراحی و تولید شود که ضمن سادگی، در برگیرنده قابلیتهای مختلف جهت انجام انواع جستجوها، ارائه نتایج بازیابی، نمایش اطلاعات و مدیریت سابقه جستجو برای انواع مواد آرشیوی باشد. به این ترتیب وجود یک نرم افزار آرشیوی جامع بر اساس یک ساختار استاندارد در مراکز آرشیوی، میتواند نیازهای دو گروه کاربر این نرم افزارها یعنی آرشیویستها و پژوهشگران را در زمینه دستیابی به اطلاعات مورد نیاز در مواد آرشیوی برطرف سازد. از سوی دیگر، این مسأله مطرح میشود که اگر بنا باشد مدیریت مواد آرشیوی به صورت یکپارچه صورت گیرد، لازم است از استانداردهای تبادل پیشینههای کتابشناختی استفاده شود.
بررسی متون و نیز مشاهدات نشان میدهد که بسیاری از نرمافزارهای کتابخانهای به ویژه نرمافزارهای کتابخانهای فارسی موجود، بر این ادعا هستند که افزون بر انجام فعالیتهای روزانه کتابخانهای، میتوانند برای بخش آرشیو نیز قابل استفاده باشند. در درجه نخست، بيشتر جستجوگران به دسترسي به محتواي آثار مي انديشند. از سوي ديگر، براي برخي ديگر از جستجوگران، دسترسي به ويرايش، نوع يا شكل مشخصي از آثار مهم است. همچنين، برخي از كاربران علاقمندند به نسخه خاصي از آثار دست يابند. اين رويكردها، الگوهاي ذهني جستجوگران را در مراجعه به فهرستهاي رايانه اي و جستجو در آنها شكل مي دهند.
تردیدی نیست که پیدایش نرم افزارهای ویژه مدیریت منابع کتابخانهای و نیز آرشیوی، طی دهه های اخیر، تأثیر چشمگیری بر فعالیت های کتابخانه ها، کتابداران، آرشیوها و آرشیویست ها داشته است، به طوریکه آنها را از رخوت، رکود و سنت زدگی به پویایی بیشتر کشانده است. مسلماً مشتریان یک کتابخانه یا یک مرکز آرشیوی راضی تر خواهند بود وقتی ببینند منابع اطلاعاتی مورد نیاز آنها سریعتر بازیابی می شود و در وقت آنها صرفه جویی قابل توجهی به عمل می آید. البته اینکه گفته می شود نرم افزارهای بعضاً آرشیوی به این دلیل است که هنوز نرم افزاری که رسماً اعلام و ادعا کند آرشیوی است، حداقل در داخل کشور، وجود ندارد و آرشیویست ها از این امر دارای مرارت های فراوانی هستند. چون حداقل در حوزه آرشیو، نزدیک به 15 نرم افزار گوناگون استفاده می شود که آنها نیز اساساً آرشیوی نیستند و فقط این ادعا را دارند که در حوزه آرشیو نیز به کار می روند. چون نه بر مبنای استانداردهای آرشیوی هستند و نه بر اساس نیاز آرشیویستها. این تکثر و تنوع که بر اساس مشتری محوری هم نیست، سردرگمی بسیاری از آرشیویست ها را دنبال داشته است.
این تعامل دو سویه است. یعنی بدون علاقه مندی، همکاری و اعلام نیاز کتابداران و آرشیویستها و متخصصان هردو حوزه، نرم افزارهای کتابخانه ای و آرشیوی قادر به فعالیت نخواهند بود، به خصوص اگر آنها بخواهند مشتری های اساسی خود یعنی کتابخانه ها و آرشیوها را نادیده گرفته و بدون توجه به اصل مشتری محوری، خود محوری را دستور کار قرار دهند. تفکر خودمحوری و نفی مشتری مداری، بی شک تفکر منسوخی است و شاید به صورت کوتاه مدت در دنیای تجارت، جوابگو باشد لیکن مسلماً اگر با این دیدگاه فعالیتها صورت گیرد، نتیجه ای جز عدم اقبال کتابخانهها و آرشیوها به نرم افزارهای خود محور نخواهد داشت. حال که وضعیت به گونهای است که کتابداران و آرشیویست ها برای انجام سریعتر و دقیق تر فعالیتهای مدیریت منابع اطلاعاتی نیازمند تماس با سازندگان این نرم افزارها هستند، چه بهتر که این تماس توأم با تعامل و بهره گیری از ایده ها و نظرات هردو طرف باشد. هیچ نرم افزار کتابخانه ای و آرشیوی نمی تواند مدعی باشد که کامل است و هیچ نیازی از کتابداران و آرشیویست ها نیست که از قلم افتاده باشد. نیاز کتابخانه ها و آرشیوها طبیعتاً پویاست و همین امر بر کارکرد نرم افزارهای کتابخانه ای و آرشیوی نیز اثرگذار است. مشارکت دو طرف در اینجا معنا پیدا می کند. باید توجه داشت که کاربران نرم افزارهای کتابخانه ای و آرشیوی بسیار خاص هستند، عدم اقبال به نیازهای آنها موجب روی گردانی از نرم افزارهای خودمحور می شود که حاصل چیزی نیست جز ضربه و آسیب به هردو طرف. یعنی هم سازندگان نرم افزارهای کتابخانه ای و آرشیوی و هم کتابداران و آرشیویست ها.
عدم آشنایی کتابداران و آرشیویست ها با قابلیتهای نرمافزارها، عدم استفاده از همه توانایی های آنها، و عدم توجه طراحان نرم افزارها به خواستههای کاربران موجبات عدم کارآیی نرم افزارها را فراهم میآورد. کتابخانهها سالها مجموعه محوری را تجربه کردند و حاصل آن چیزی جز ضرر و گریز کاربران از کتابخانه نبود. کاربر محوری یا به قولی مشتری مداری، نکته ای است که نشانگر احترام به مخاطب و خواسته های اوست. فراموش نکنیم که هدف اساسی از پیدایش نرم افزارهای کتابخانه ای و آرشیوی، کمک به سازماندهی بهینه اطلاعات بوده است و نه مجالی برای پیدایش انواع و اقسام نرم افزارها که برخی از آنها هم حتی معتقد به اصولی ترین و پایه ای ترین استانداردهای آرشیوی و کتابداری نیستند و برخی هم صرفاً تکثیر دیگر نرم افزارهای مشابه اند و کاری جز فعالیت موازی و هدر رفتن هزینه آنهم از جیب کتابداران و آرشیویست ها ندارد. اگر در عصر حاضر، به احتمال قوی نمی توان به وحدت نرم افزارهای کتابخانه ای و آرشیوی و پیدایش یک نرم افزار جامع و واحد فکر کرد، حداقل می توان روی گزینه تعامل بیشتر با مشتری و مشتری مداری بیشتر فکر کرد.
اصنافی، امیررضا. «از مشتری مداری تا خود محوری». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 46. 4 مهر 1390.