ایجاد فراداده‌ها و توصیف انواع موجودیت‌ها توسط نرم‌افزار RIMMF

به گزارش لیزنا، بیست و پنجمین کارگاه آموزشی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آردی‌اِی) توسط کارگروه مشترک پياده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در کتابخانه‌های دانشگاه‌های علامه طباطبائی و شهید بهشتی با تدریس دکتر سید مهدی طاهری رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی، روز چهارشنبه 11 خرداد به صورت مجازی برگزار شد. این کارگاه آموزشی به مبحث «استاندارد توصیف و دسترسی به منبع آردی‌اِی: مبانی و تفاوت‌ها با استاندارد پیشین (جلسه سوم)» اختصاص داشت.

در این کارگاه آموزشی که با شرکت اعضای کارگروه، دانشجویان و علاقمندان حوزه سازماندهی دانش برگزار شد، دکتر طاهری جلسه را با مروری بر مباحثی که در کارگاه‌های پیشین آموزش داده بود، آغاز کرد. وی هدف از کارگروه را پیاده‌سازی استاندارد آردی‌اِی در بافت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران عنوان کرد، و گفت: آردی‌اِی استانداردی جدید، خاص و دارای مباحثی ویژه است، و پیاده‌سازی و به‌کارگیری این استاندارد نیاز به آموزش و آشنایی با مفاهیم، رویکردها و دانش مبنای توسعه آن را گریزناپذیر می‌سازد. با این وجود در نخستین جلسات کارگاه‌های آموزشی به موضوعات و مقدماتی پرداختیم که برای ورود به مباحث و مفاهیم اصلی آردی‌اِی ضروری بودند. مدل‌های مفهومی و به طور خاص ال‌آر‌اِم و تاثیر این مدل بر استاندارد آردی‌اِی بررسی شد. چرا که مهمترین تفاوت آردی‌اِی با قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن مبتنی بودن بر مدل مرجع مفهومی است که باعث ایجاد تغییرات عمیق در آن شده است. آردی‌اِی بر اساس مدل مفهومی، با رویکردی کاربرمدار (user oriented) و متناسب با محیط دیجیتالی طراحی گردیده است. استاندارد قبلی (AACR2) از سال 2004 روزآمد نشده و پشتیبانی نمی‌شود. ضمن این که نیازهای محیط دیجیتالی امروز را نیز تأمین نمی‌نماید. کارگروه مشترک پياده‌سازی استاندارد آردی‌اِی با چندین کارگروه تخصصی، خروجی‌های مناسب و گوناگونی داشته که به زودی برای تمامی کتابخانه‌ها قابل دسترس می‌شوند. امیدواریم با همت دو دانشگاه علامه طباطبائی و شهید بهشتی، و تلاش‌های کارگروه برای بومی‌سازی این استاندارد به زودی شاهد به کارگیری و فراگیر شدن این استاندارد در تمامی کتابخانه‌های کشور باشیم.

دکتر سیدمهدی طاهری سپس به ساختار آردی‌اِی پرداخت و گفت: استاندارد محتوایی (و البته فراداده‌ای) آردی‌اِی مبتنی بر مدل مفهومی بافت کتابخانه‌ای توسعه یافته، و با ایجاد عناصر (در دو نوع ویژگی‌ و رابطه) سعی بر همخوانی با بافت فراداده دارد، به شکلی که می‌تواند به عنوان استاندارد فراداده‌ای نیز مورد استفاده قرار گیرد. قواعد و قوانین غیر منعطف و اجباری استاندارد پیشین (AACR2) جای خود را به رهنمودها و دستورالعمل‌های پیشنهادی داده‌اند. استفاده از عناصر و رهنمودهای توصیف آنها در موارد بسیاری، انتخابی و اختیاری هستند. دستورالعمل‌هایی که اجازه تصمیم‌گیری را به فهرستنویس داده، و کار را به قضاوت وی سپرده‌اند، به وفور در این استاندارد دیده می‌شود. این‌ها تغییرات عمده‌ای است که در استفاده از این استاندارد با آن روبرو هستیم. البته بسیار مهم است که قضاوت فهرستنویس مبتنی بر شناخت درست و دانش کامل وی بوده، و در راستای تأمین اهداف و خط‌مشی سازمان متبوعه باشد. رهنمودهای منعطف و گسترده‌ این استاندارد، نیاز به ایجاد پروفایل کاربردی محتوایی (بومی‌سازی استاندارد) دارد. چرا که بر خلاف قواعد قبلی که به دلیل وابسته بودن به بافتی خاص (انگلو-ساکسون) به ویژگی‌های بومی دیگر بافت‌ها کمتر توجه داشت، اما در استاندارد آردی‌اِی، به دلیل رویکرد بین‌المللی، به صورتی طراحی شده است که از قابلیت و انعطاف لازم برای بومی‌سازی برخوردار است، و راه حل فرایند بومی‌سازی را طراحی و تدوین پروفایل کاربردی بیان می‌کند. بنابراین هر کتابخانه‌ای متناسب با ویژگی‌ها و نیازهای جامعه کاربران خود بخشی از عناصر آردی‌اِی و دستورالعمل‌های مرتبط با آنها را انتخاب، و به کار می‌گیرد.

دکتر طاهری افزود: متن کامل آردی‌اِی به همراه تمامی فرانماهای رمزگذاری واژگان‌ (VES) و ابزارها نسخه چاپی ندارد، و انجمن کتابداری امریکا (ALA) تنها عناصر  و بخشی از دستورالعمل‌ها و رهنمودهای آن را به شکل چاپی منتشر می‌کند. گستردگی این استاندارد را می‌توان دلیل به کارگیری و خواندن هدفمند آن دانست. انتشار فیزیکی حجم بالای این استاندارد نه تنها مقرون به صرفه نیست، بلکه کارکردپذیری آن را نیز تحت‌ تأثیر قرار می‌دهد. یافتن فقط دستورالعمل‌ها و رهنمودهای مورد نظر در متنی با بیش از 2000 صفحه به شکل چاپی بسیار زمان‌بر است. کل بخش‌های استاندارد از طریق وب‌سایت آردی‌اِی تولکیت (rdatoolkit.info) و rdaregistery.org به صورت پیوسته دسترس‌پذیر است. کافی است واژه‌های کلیدی مورد نظر را جستجو و پیوندها را دنبال کرده، و مستقیما به فهرست مطالب، عناصر و دستورالعمل‌های مورد نظر رسید. امکان ثبت‌نام و دسترسی رایگان 30 روزه به این وب‌سایت وجود دارد. البته استفاده از آن نیاز به آموزش ویژه داشته، و در کارگاه‌های بعدی به آن خواهیم پرداخت.

وی ادامه داد: RIMMF نام ابزاری (نرم‌افزاری) است که برای ایجاد و ویرایش فراداده‌های مبتنی بر آردی‌اِی توسعه یافته است. دسترسی به آن به صورت رایگان در سایت rdaregistry.info، با عنوان ویرایشگر داده‌های آردی‌اِی فراهم بوده، و می‌توان با نصب آن بر روی سیستم‌های رایانه‌ای به ایجاد فراداده‌ها و توصیف انواع موجودیت‌ها چون اثر، بیان، نمود و نظیر آنها، و با استفاده از رهنمودهای آردی‌اِی پرداخت. امکان استفاده از آردی‌اِی به عنوان استاندارد محتوایی و فراداده‌ای در توسعه نرم‌افزارها را می‌توان در همین ابزار (RIMMF) مشاهده کرد. آردی‌اِی چون مبتنی بر عناصر است، و بدین شکل خود را به بافت فراداده نزدیک نموده است، به دلیل تعیین عناصر توصیف و دسترسی به هر موجودیت، می‌تواند به منزله یک استاندارد فراداده‌ای ایفای نقش نماید. مثل همین نرم‌افزار که اگرچه امکان تعامل و تهیه ورودی و خروجی‌های استاندارد با دیگر استانداردهای فراداده‌ای را دارا است، اما فرم‌های از پیش آماده (تمپلیت‌ها یا کاربرگه‌ها) در آن بر اساس آردی‌اِی است، و عناصر آردی‌اِی همانند عناصر فراداده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرند.

رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه علامه طباطبائی در ادامه به عناصر هسته آردی‌اِی پرداخت، و بیان کرد: عناصر هسته در اصل حداقل ویژگی‌ها و روابطی هستند که از کارکردهای مدل مفهومی ال‌آر‌اِم، که همان پنج وظیفه کاربری (user tasks) است، پشتیبانی می‌کنند. عناصر هسته دو نوع هستند: عناصری که همیشه (always) باید به عنوان هسته در نظر گرفته شوند؛ و عناصری که در برخی موقعیت‌ها (Core if) نقش هسته دارند و باید در توصیف اشیاء استفاده شوند. اگر چه عوامل گوناگونی هستند که می‌توانند بر به کارگیری عناصر هسته یا عدم استفاده از آنها موثر باشند. یکی از این موارد، کاربرد یک عنصر در یک موقعیت خاص است. به عنوان مثال پدیدآور همکار (contributor) عنصری هسته است، ولی اگر کتابی تنها یک نویسنده داشته باشد، نیازی به استفاده از این عنصر نخواهد بود. دومین مورد، خط‌مشی یک سازمان و نیازهای یک بافت خاص است. یک سازمان (بافت) افزون بر تعیین (در صورت نیاز بازتعریف) عناصر هسته آردی‌اِی، می‌تواند عناصری را هسته لحاظ کرده، و به عناصر آردی‌اِی بیافزاید و یا این که در خصوص هسته بودن عناصر آردی‌اِی در بافت بومی خود تصمیم بگیرد. همچنین استانداردهای فراداده‌ای که در خط‌مشی سازماندهی یک سازمان یا برای توسعه یک نرم‌افزار انتخاب شده‌اند، بر استفاده یا عدم استفاده از عناصر هسته تاثیرگذار خواهند بود. چنان‌چه از آردی‌اِی به عنوان استاندارد فراداده‌ای استفاده کنیم، کاربرد عناصر هسته اهیمت بیشتری می‌یابد. اما  اگر از استاندارد فراداده‌ای دیگری مثل بیبفریم و فرانمای تولید داده‌های ساختارمند (schema.org) بهره می‌بریم، باید عناصر هسته آنها مدنظر قرار گرفته، و با آردی‌اِی تطبیق داده شود. یعنی حداقل‌های آردی‌اِی رعایت شود. چرا که در این حالت آردی‌اِی استاندارد محتوایی بوده، و برای ثبت بخش ارزش یک عنصر یا صفت از جفت‌های نام/ارزش، و توصیف موجودیت‌ها از رهنمودها و دستورالعمل‌های آردی‌اِی پیروی می‌کنیم. در حالی که نام‌ها در جفت‌های نام/ارزش، از یک فراداده دیگر آمده است. بنابراین اینجا عناصر هسته آردی‌اِی کاربردپذیری کمتری پیدا می‌کنند. برخی از عناصر هسته در دستورالعمل 0.6 و بقیه در متن استاندارد آمده‌اند.

دکتر طاهری رهنمودها و دستورالعمل‌های آردی‌اِی را بر خلاف قواعد انگلو-امریکن بسیار منعطف دانست، و ادامه داد: دستورالعمل‌های آردی‌اِی به شکل‌های جایگزین (alternative)، افزودن و حذف اختیاری داده‌ها (Additional and Omission of data)، و دستورالعمل‌های مبتنی بر خط‌مشی سازماندهی سازمان دیده می‌شوند. این انعطاف امکان توصیف به شکل‌های متنوع را در اختیار فهرستنویس می‌گذارد.

وی در ادامه افزود: فراداده‌های موجود در فهرست کنونی کتابخانه کنگره آمریکا در قالب استاندارد مارک هستند که از دستورالعمل‌ها و رهنمودهای آردی‌اِی  استفاده نموده‌اند، اما می‌توانید فراداده‌های این کتابخانه را که بر اساس استاندارد بیب‌فریم ایجاد شده‌اند، در سایت خدمات داده‌های پیوندی کتابخانه کنگره (id.loc.gov) مشاهده نمایید. برای تشخیص فراداده‌هایی که بر اساس آردی‌اِی ایجاد شده‌اند، در برخی استانداردها در صفاتی (Properties) مثل Source of cataloging  یا Source of content standard استانداردی که برای محتوا استفاده شده درج می‌شود. در فراداده‌های مارکی وجود نشانه “i” در برچسب رکورد (Leader)، نویسه 18 نشان‌ می‌دهد که رکورد مبتنی بر آردی‌اِی توصیف شده است. اما این نویسه برای آگاهی کافی نیست، زیرا ممکن است رکوردهایی بر اساس آردی‌اِی باشند ولی نشانه “i” در برچسب آنها نیامده باشد. دلایل این مسئله اختیاری بودن استفاده از قواعد نشانه‌گذاری استاندارد آی‌اِس‌بی‌دی بر مبنای آردی‌اِی، به کارگیری نشانه‌گذاری‌های محلی (LSES)، سبک‌ها و نشانه‌گذاری‌های بین‌المللی دیگری چون ‌اِی‌پی‌اِی (APA) و غیره، و یا حتی ثبت دقیق نشانه‌‌های خود منبع با توجه به خط‌مشی سازماندهی در یک بافت خاص است. روش دیگر، توجه به محتوای فیلد e$40 است که اگر با ارزش "rda" پر شده باشد، قطعا رکورد بر اساس آردی‌اِی ایجاد شده است.

دکتر سیدمهدی طاهری در مورد منابع اطلاعات برای فهرستنویسی یک منبع در آردی‌اِی گفت: در آردی‌اِی مفهوم منبع مرجح (preferred source) جایگزین مفهوم منبع اصلی (chief source) در قواعد انگلو-امریکن شده است. این تغییر تنها یک تغییر اصطلاحی نیست، بلکه منعکس‌کننده گسترش منابع دریافت اطلاعات از یک منبع واحد (مانند صفحه عنوان و صفحات جایگزین در منابع چاپی بر اساس قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن) به چندین منبع است. منبع مرجح اطلاعات، منبعی است که عنوان کامل در آن آمده است. برای بیشتر عناصر، آردی‌اِی به شما اجازه می‌دهد که اطلاعات را از چند منبع، به ترتیب اولویت دریافت کنید. این اولویت به ترتیب منبع عنوان کامل (source of title proper)، کل منبع (Whole resource)، و هر منبعی (any other source) است. اگر اطلاعات از خارج از منبع اطلاعات گرفته شوند، در نشانه قلاب محصور می‌شوند. البته چنان‌چه منبعی حاوی اطلاعات کتابشناختی برای فهرستنویسی نباشد (به عنوان مثال، عکس، مجسمه و ...)، به درج نشانه قلاب نیازی نیست.

دکتر طاهری در پایان گفت: طبقه‌بندی سه بخشی: 1. منابع حاوی صفحات، برگ‌ها و غیره، یا تصاویر صفحات، 2. تصاویر متحرک، 3. همه منابع دیگر، در رهنمودها و دستورالعمل‌های آردی‌اِی ذیل هر موجودیت مشاهده می‌شود، و با توجه به این تقسیم‌بندی سه‌گانه، منبع اطلاعات به ترتیب اولویت برای منبع در دست توصیف بکار می‌رود. همان‌طور که قبلا نیز به آن اشاره شد، ساختار آردی‌اِی با قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن متفاوت است. قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن در بخش نخست خود، دارای سیزده فصل (قواعد توصیف) بر اساس نوع مواد شامل رسانه یا محمل (kinds of materials) بود، که در فصل نخست آن، قواعد عمومی یا کلی توصیف وجود داشت، و برای تمامی انواع منابع اطلاعاتی قابل استفاده بود. در فصول بعدی قواعدی ویژه برای توصیف یک منبع خاص (نوع ماده) به قواعد کلی توصیف (فصل نخست) افزوده می‌شد؛ و سپس بخش دوم که به نقاط دسترسی مانند عناوین قراردادی، شناسه‌های افزوده و نظیر آنها اختصاص داشت. آردی‌اِی نیز به دو مبحث توصیف و دسترسی می‌پردازد، اما ملاک تفکیک فصل‌ها در بخش نخست، نوع موجودیت است. از طرفی، چون نوع منبع در انتخاب منبع اطلاعات موثر است، آردی‌اِی باید این سه طبقه‌بندی کلی را ذیل رهنمودهای هر موجودیت تکرار کند. در دستورالعمل (RDA 2.2.2.2) برای ثبت اطلاعات منابع حاوی صفحات، برگ‌ها و غیره یا تصاویر صفحات به ترتیب به 1. صفحه عنوان، صفحه حاوی عنوان، و غیره 2. جلد  3. عنوان 4. صفحات مقدماتی  5. انجامه اشاره شده است. اگر این منابع وجود ندارند، می‌توانید از منبعی که عنوان در آن قرار دارد استفاده کنید. حال اگر منبع شما عنوان ندارد، از منبعی استفاده کنید که ممکن است اطلاعات به طور رسمی در آن ارائه شود (به عنوان مثال، شاید صفحات مقدماتی). البته دقت داشته باشیم که همچنان این اطلاعات به نحوی در خود منبع وجود دارند. ادامه تفاوت‌های دو استاندارد آردی‌اِی و قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن در جلسه بعدی کارگاه بیان خواهد شد.

لازم به ذکر است، فایل دیداری کارگاه از طریق صفحه وب کارگروه برای علاقمندان حوزه سازماندهی دانش در دسترس است.