به بهانه اعلام نتایج دومین آزمون متمرکز دکتری از سوی سازمان سنجش آموزش کشور در روزهای گذشته و افزایش ظرفیت و تأسیس دوره های دکتری کتابداری در برخی دانشگاههای کشور به سراغ دکتر رحمت الله فتاحی، استاد گروه علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد رفتیم تا در گفتگو با ایشان از مولفه های موردنیاز برای برگزاری دوره دکتری رشته کتابداری و وضعیت مقطع دکتری در این رشته با خبر شویم.

• اعضای هیأت علمی: مهمترین مولفه یک دوره دکتراي مطلوب کتابداري و اطلاع رسانی
  

لیزنا: یک دوره دکتراي مطلوب کتابداري و اطلاع رسانی باید حائز چه ویژگی ها و شرایطی باشد؟

دکتر فتاحی: من سالها پیش و همزمان با آغاز فعالیت آموزشی گروه کتابداری دانشگاه فردوسی مشهد، مقاله ای در فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی (1380)[1] منتشر کردم تا حساسیت راه اندازی دوره های دکترا را به همکاران یادآور شوم. تاکید من بر فراهم آورن امکانات و شرایط و فضای علمی مناسب برای این مقطع بود. مهمترین عامل یا مولفه، اعضای هیأت علمی هستند که باید شایستگی تدریس در این مقطع و راهنمایی پایان نامه دکترا را داشته باشند. این خود نیازمند سالها تلاش در قلمرو آموزش و پژوهش است و به سادگی به دست نمی آید. اصولا اعضای هیأت علمی هستند که یک محفل علمی (Academia)  را تشکیل می دهند و می توانند کیفیت لازم را در آموزش و پژوهش، بویژه راهنمایی پایان نامه دکترا خلق کنند. اگر این شرط وجود داشته باشد شاهد آن خواهیم بود که این پایان نامه ها از ویژگی هایی مانند نو بودن (Novelty) ، اصالت (Originality)، کیفیت (Quality)، سودمندی (Usefulness)، و اثربخشی (Effectiveness) برخوردار باشند و بتوانند حداقل در سطح ملی حرف تازه و سودمندی بزنند. با این معیارها بسادگی می توان مطلوب بودن دوره دکترا در یک دانشگاه را بررسی و ارزیابی کرد. همچنین، میزان کسب جوایز و رتبه در جشنواره های ملی می تواند نشان از موفق بودن دوره دکترا داشته باشد.

از سوی دیگر، گروه آموزشی مربوطه نیز باید از ویژگیهای دیگری برخوردار باشد که بتواند در ارزیابی های درون گروهی و نیز ارزیابی از سوی وزارت علوم سربلند بیرون آید. برای مثال، تولیدات علمی اعضاء، شرکت آنها در همایشهای ملی و بین المللی، برگزاری همایشهای ملی و منطقه ای، برگزاری کارگاههای تخصصی در زمینه های مطرح و مورد نیاز، عضویت در کمیته های گوناگون در دانشگاه و یا وزارتخانه برای تصمیم گیری و برنامه ریزی، بازنگری و یا تدوین برنامه درسی و سرفصل برای مقاطع مختلف، راه اندازی مجله های علمی و تخصصی، سردبیری مجله های علمی، عضویت در هیأت تحریریه های این مجله ها، مشارکت در انجمنهای علمی و حرفه ای، و مواردی مانند اینها می تواند از ویژگیهای یک گروه موفق در مقاطع تحصیلات تکمیلی باشد. بر این اساس، هر گروهی که فاقد این ویژگیها باشد، بویژه فاقد تعداد کافی اعضای برجسته باشد مجاز به راه اندازی دوره دکترا نیست زیرا بازی با سرنوشت داوطلبان ادامه تحصیل در این مقطع، یعنی آنهایی که قرار است در آینده عضو هیأت علمی شوند، بسیار خطرناک است.

لیزنا: براي دانش نظري و تجربه عملی استاد دوره دکتراي کتابداري و اطلاع رسانی چه نقشی قائل هستید؟

دکتر فتاحی: من در همان مقاله به این مورد نیز اشاره کردم. مهمترین ویژگی و توانایی مدرس دوره دکترا، احاطه به نظریه های مطرح در قلمرو تخصصی درسهایی است که ارائه می دهد و همینطور پایان نامه هایی است که راهنمایی می کند. افزون بر آن، به دلیل میان رشته ای بودن قلمرو کتابداری و اطلاع رسانی، مدرس دوره دکترا باید نظریه های مرتبط با قلمروهای مرتبط با کتابداری و اطلاع رسانی، برای نمونه روانشناسی، جامعه شناسی، زبانشناسی، فلسفه، تاریخ علم، علوم ارتباطات، و علوم رایانه آشنایی داشته باشد و یا بتواند آن نظریه را شناسایی کند. این امر هم در تدریس محتوای درسها و هم در راهنمایی پایان نامه حائز اهمیت است. دقیقا در همین زمینه است که تفاوت کیفیت و سطح دانش آموختگان و پایان نامه ها، و همچنین مقاله های تولید شده از سوی آنها را در میان گروه های کتابداری نشان می دهد.

به طور خلاصه باید گفت که احاطه به دانش نظری و تجربه های عملی مدرس می تواند اعتماد بنفس لازم را برای تدریس در مقطع دکترا ایجاد کند. به نظر می رسد که دانشجویان هم براحتی میزان دانش نظری و تجربه عملی استادان را هنگام تدریس و هدایت پایان نامه ها تشخیص می دهند.

در عین حال، به باور من، مهمترین دانشی که لازم است مدرس دوره دکترا دارا باشد دانش و توانایی به کار بردن نظریه ها و ادغام آنها در زمینه های تخصصی مورد تدریس یا مورد راهنمایی پایان نامه است. به بیان دیگر، مدرس باید براستی "استاد و فرهیخته" باشد و حتی بتواند نظریه پردازی کند تا مرزهای دانش را اندکی به پیش برد. شاید بررسی اثربخشی مدرسان و تعیین میزان استناد به آثار آنها بتواند تا حدی نشان دهنده دانش آنها باشد اما تاثیر شخصیت مدرسان بر اندیشه ها و رفتار دانش آموختگان عامل مهمتری برای مشخص شدن نقش آنهاست. وظیفه استاد، تربیت انسان های شایسته و تاثیرگذار است.

• دانشجوی دکترا باید از توانایی تفکر تحلیلی، تفکر انتقادی و بویژه تفکر خلاق برخوردار باشد.

لیزنا: دانشجوي دوره دکتراي کتابداري و اطلاع رسانی باید چه استعدادها و توانایی هایی داشته باشد؟

دکتر فتاحی: آنچه درباره ویژگیهای مدرسان گفته شد، در مورد دانشجویان دوره دکترا نیز به شکلی خلاصه صادق است. مهمترین نکته ای که یک دانشجوی دکترا باید به آن توجه کند و چارچوب ذهنی خود را بر پایه آن شکل دهد، مسئولیت وی در هیأت یک مدرس دانشگاهی و یک پژوهشگر است. باید به این نکته توجه کند که او هم قرار است افرادی را تربیت کند که منشاء اثر در زندگی جامعه باشند. تعمق در مطالعات و دقت در پژوهشهایی که در دوران تحصیل در مقطع دکترا باید انجام شود از دیگر ویژگی های دانشجوی دکتراست زیرا همین ویژگی است که می تواند آینده حرفه ای او را به شکل کیفی و اثربخش بسازد. انجام این امور نباید به شکل رفع تکلیف باشد. دانشجوی دکترا باید از توانایی تفکر تحلیلی، تفکر انتقادی و بویژه تفکر خلاق برخوردار باشد. این لازمه تعمق در دانش موجود و تولید دانش نو است. توجه به این ویژگی ها و قابلیتها در واقع می تواند بستر لازم برای کسب اعتبار و حیثیت علمی فرد را در جامعه دانشگاهی شکل دهد. توانایی تعمق در مشکلات و چالشها و در نتیجه، توانایی یافتن مسئله و موضوع مناسب و سودمند برای پژوهش تنها در صورتی کسب می شود که دانشجو از روشهای تفکر انتقادی و خلاق بهره مند باشد.

لیزنا: امکانات و تجهیزاتی که به اجراي موفق دوره دکتراي کتابداري و اطلاع رسانی کمک می کنند را کدام ها می دانید؟

دکتر فتاحی: بدیهی است یک گروه موفق در مقطع دکترا باید از جامع ترین و روزآمدترین منابع دانشی در زمینه های مورد تدریس و مورد تحقیق برخوردار باشد. دسترسی گسترده به پایگاههای اطلاعاتی فارسی و انگلیسی، دسترسی به کتابهای فارسی و انگلیسی، وجود سایت رایانه، در اختیار بودن رایانه برای هر دانشجوی دکترا، ایجاد وب سایت برای گروه، امکان اعزام و حمایت دانشجویان برای شرکت در همایشهای داخلی و خارجی، و انتشار مجله تخصصی از جمله امکانات لازم برای اجرای موفق دوره دکتراست.

• رشد کمی ظرفیت دوره هاي دکتراي کتابداري و اطلاع رسانی دارای نتیجه معکوس (counterproductive) است

لیزنا: آیا با روند رشد کمی ظرفیت دوره هاي دکتراي کتابداري و اطلاع رسانی موافق هستید؟

دکتر فتاحی: آشکار است که نمی توان با رویکرد کنونی موافق بود. ما به چه قیمتی می خواهیم آموزش عالی را گسترش دهیم؟ اصولا به چه میزان و با چه تاملی به دانش آموخته دکترا نیاز داریم؟ آیا به آینده شغلی این حرفه و بویژه در گستره دانشگاهها فکر کرده ایم؟ اکنون که همه دانشگاهها در رقابت با هم در سطح ملی و حتی بین المللی تلاش می کنند تا به کیفیت آموزش و پژوهش توجه بیشتری بکنند، به تولید علم بپردازند و به اصطلاح مطرح باشند، آیا می توان انتظار داشت که روند کنونی پذیرش دانشجو برای دوره دکترا و نیز تشکیل گروه آموزشی با حداقل امکانات بتواند به این نیاز دانشگاهها پاسخ دهد؟ آیا روند کنونی منجر به کاهش منزلت علمی و اجتماعی کتابداری و اطلاع رسانی نخواهد شد؟ عقل سلیم می گوید که این روند می تواند دارای نتیجه معکوس (counterproductive) باشد.

• راه اندازی دوره دکترا شوخی بردار نیست

لیزنا: در کنار دانشگاه هاي تهران، فردوسی مشهد و شهید چمران اهواز امسال دانشگاه هاي پیام نور و امام رضا (ع) هر دو از مشهد دانشجوي دکتراي کتابداري و اطلاع رسانی جذب می کنند. به نظر شما و با توجه به پاسخ هایی که به پرسش هاي قبلی داده اید، این دو دانشگاه تا چه حد حائز شرایط اجراي چنین دوره اي هستند؟

دکتر فتاحی: راه اندازی دوره دکترا شوخی بردار نیست. گروهی که می خواهد اقدام به چنین کاری بکند باید آنچنان قوی و باتجربه و با دانش باشد (همان عواملی در پاسخ به سوالات اول و دوم و چهارم مطرح شده اند) که نه تنها اطمینان داوطلبان ورود به آن را فراهم کند بلکه باید مطمئن باشد که دانش آموخته های آن از دانش و قابلیتهای بالایی برای اثربخشی در حرفه برخوردار خواهند بود.

لیزنا: با این وصف، آیا شما حاضر به همکاري در اجراي این دو دوره دکترا هستید؟

دکتر فتاحی: فکر می کنم پاسخ منفی من در پاسخ های پیشین نمایان است. من مایل نیستم که حرفه من رو به عقب حرکت کند.

لیزنا: اگر خیر، چه ملزوماتی باید تدارك دیده شود تا اجراي این دوره ها موفقیت آمیز باشد؟

دکتر فتاحی: برای راه اندازی یک دوره موفق باید از سالها پیش برنامه ریزی شود، اعضای هیأت علمی شایسته دعوت به کار شوند، زیرساختها و امکانات لازم فراهم شود، و پس از اطمینان از توانمندیها و ایجاد شرایط علمی مناسب، آنگاه برای آغاز به کار اقدام گردد.

لیزنا: در پایان اگر نکته اي به نظر جنابعالی وجود دارد که در سوالات درج نگردیده بسیار خوشحال خواهیم شد که آنها را نیز دریافت نماییم.

دکتر فتاحی: من فقط این سئوال را مطرح می کنم: با این رویکرد، آیا به جامعه خود خدمت می کنیم یا خیانت؟

لیزنا: خیلی ممنون از وقتی که به ما اختصاص دادید.

[1] رحمت الله فتاحی. (1380). "دوره دكتري كتابداري و اطلاع رساني : ملاحظاتي پيرامون شرايط ، ويژگيها و ملزومات نظري و  ..." فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، سال چهارم، ش 1: 8-25.