مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی: پیشرو در سازماندهی اشیای محتوایی اسلامی

پیرو درج مصاحبه با حجت الاسلام والمسلمین دکتر محمد هادی یعقوب نژاد، رئیس مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی در لیزنا و معرفی اجمالی فعالیتهای مختلف مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، یکی از  فعالیتهای عمده این مرکز، «فهرستنویسی اشیای محتوایی اسلامی» عنوان شده بود. اکنون به منظور کسب اطلاعات بیشتر درخصوص این فعالیت، خبرنگار پایگاه خبری کتابداری و اطلاع رسانی ایران (لیزنا)، گفتگویی با سید مهدی طاهری، مدیر محترم گروه پژوهشی فهرستنویسی انجام داده است تا خلاصه ای از فعالیتهای آن گروه را از زبان خود ایشان جویا شویم.

سید مهدی طاهری، پیش از صحبت درباره فعالیت های گروه پژوهشی فهرستنویسی، به تاریخچه و روند طراحی و ایجاد کتابخانه های دیجیتالی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی پرداخت و گفت: از سال 1382 بحث ایجاد کتابخانه ای دیجیتالی در حوزه علوم و فرهنگ اسلامی در دفتر تبلیغات اسلامی مطرح، و برنامه های مطالعاتی مرتبط توسط کمیته ای متشکل از افراد در دو طیف متخصصان محتوا و متخصصان فنی تشکیل شد.

وی افزود: این فعالیتها در سال 1384 به اوج خود رسید، و برنامه ای برای بازدید، و تبادل دانش و تجربه با سازمانهایی که به ایجاد کتابخانه های دیجیتالی پرداخته بودند در دستور کار کمیته قرار گرفت. کتابخانه دیجیتالی دید، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت (ع)، سازمان کتابخانه ها، موزه ها، و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، و غیره از جمله این سازمانها بودند. طی جلسه ی مشترکی که در دی ماه 1384 با سازمان کتابخانه ها، موزه ها، و مرکز اسناد آستان قدس رضوی برگزار گردید، پیشنهاد تشکیل انجمن کتابخانه های دیجیتالی اسلامی (www.idla.ir) مطرح شد. بنابراین دو سازمان یعنی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی و سازمان کتابخانه ها، موزه ها، و مرکز آستان قدس رضوی انجمنی به نام «انجمن کتابخانه های دیجیتالی اسلامی» در اوایل سال 1385 که تا کنون 11 عضو دارد، تاسیس نمودند. این انجمن موجب اشتراک دانش، تجربه، و محتوا میان سازمانهای عضو شد، و بر روی روند شکل گیری کتابخانه دیجیتالی در سازمانهای عضو تاثیر گذار بود.

طاهری در ادامه اظهار کرد: در ضمن بازدیدها، کارهای مطالعاتی نیز صورت گرفت و طرح مطالعاتی کتابخانه دیجیتالی مرکز تدوین شد. در آن زمان بزرگترین مسأله و مشکل مطرح، عدم وجود نرم افزار مناسب به عنوان پایه و بستر فنی شکل گیری کتابخانه دیجیتالی بود. علیرغم وجود نرم افزار مناسب و تهیه شده با دیدگاه ایجاد کتابخانه دیجیتالی، نرم افزارهای کتابخانه ای موجود به دلیل وجود دیدگاه، فرایندها و استاندارهای مبتنی بر دیدگاه مدیریت اطلاعات، برای پاسخگویی بخشی از نیازها (مدیریت فراداده) مورد بررسی و استفاده قرار گرفتند.

عضو هیأت علمی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی تصریح کرد: برای اولین بار در ایران، فهرستنویسی منابع الکترونیکی بر اساس فصل نهم قواعد فهرستنویسی انگلو - امریکن در این مرکز مطرح شد و کارشناسان مرتبط آموزش دیدند. و در پی آن فهرستنویسی منابع کتابخانه دیجیتالی مرکز بر اساس استاندارد یاد شده آغاز گردید. کار جدید دیگری که در کتابخانه دیجیتالی مرکز انجام شد، استفاده از اصطلاحنامه برای توصیف محتوای موضوعی اشیای محتوایی کتابخانه دیجیتالی بود. از آنجا که نظامهای پس همارا برای محیطهای الکترونیکی مناسب ترند، امکان انجام جستجوهای مفهومی و بسط جستجوها در سطح قابل قبولی بوجود آمد.

عضو هیأت مدیره انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران با اشاره به موفقیت آمیز بودن این طرح، افزود: مراکز دیگری مانند موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان؛ سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی؛ موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت (ع) اصفهان، موسسه دارالحدیث، و چند مرکز دیگر از شیوه مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی الگو گرفتند و توسط کارشناسان این مرکز آموزش دیدند.

به منظور روزآمدسازی دانش مورد استفاده در مرکز، حرکت به سمت بهره گیری از استانداردهای روز شروع شد. مهمترین این استانداردها، استانداردهای Z39.19 و ISO 25964 بودند. همچنین طراحی و پیاده سازی نرم افزار جدید مدیریت اصطلاحنامه در دستور کار قرار گرفت، و جدیدترین استانداردهای مرتبط بکار گرفته شدند. به عنوان مثال، معماری نرم افزار بر اساس مدل «معماری سرویس گرا (SOA)» انجام شد. یکی دیگر از استانداردهای جدید مورد استفاده، که این مورد نیز برای نخستین بار در ایران پیاده سازی شد، استاندارد «طرح فرادادهای توصیف شیء (MODS)» بود.

وی دیگر وظایف مهم مرکز اشاره کرد و گفت: مسئولیت نشر الکترونیکی محتوای تولیدی دفتر تبلیغات اسلامی بر عهده این مرکز است. از دیگر فعالیتهای مهم مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی که از سال 1384 آغاز گردید، برگزاری بیش از 25 عنوان همایش، کارگاه آموزشی، و نشست تخصصی بود که از جمله آنها می توان به همایش ملی «اصطلاحنامه و کاربردهای آن در محیط الکترونیکی» اشاره نمود. این همایش که تخصصی ترین همایش حوزه کتابداری و اطلاع رسانی در ایران تا آن زمان بود، مورد استقبال جامعه پژوهشگران قرار گرفت و جمعا، 83 عنوان چکیده و 60 عنوان مقاله کامل دریافت نمود که 31 عنوان آن برای سخنرانی، پوستر، و چاپ پذیرفته شد. مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، در بحث تولید پایگاه های اطلاعاتی نیز فعال بوده و حدود 10 عنوان پایگاه اطلاعاتی ناپیوسته طراحی و تولید نموده است. در این مرکز یک شورای سیاستگذاری در مورد بحثهای کلان تصمیم گیری می کند که از بهترین اساتید حوزه های مدیریت اطلاعات و مدیریت فناوری اطلاعات از جمله اساتید فرزانه دکتر عباس حری، دکتر رحمت الله فتاحی، دکتر فرجامی، دکتر مینایی، دکتر ودادی، و ... تشکیل شده است. به لحاظ دانشی، مرکز کاملا به روز حرکت می کند، و با وجود بودجه کم توانسته است کارهای بزرگی را انجام دهد.

سید مهدی طاهری درباره تقدیر و تشکر دفتر یونسکو در ایران از اصطلاحنامه علوم اسلامی گفت: دفتر یونسکو در سال 1383، اصطلاحنامه های تولیدی مرکز را بهترین اصطلاحنامه های تهیه شده در ایران دانست و در متن لوح سپاس اهدایی از سوی این دفتر آمده است: "اصطلاحنامه های تدوین شده توسط مرکز نسبت به سایر اصطلاحنامه ها از نظر ساختار محکمتر است و از نظر تخصصی هم قوی تر و هم علمی تر می باشد و می توان آن را در شمار نخستین آثار مطلوب در این حوزه تلقی کرد".

وی در ادامه با اشاره به برنامه های کلان این مرکز، تأکید کرد: از برنامه های کلان مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، بحث سازماندهی پایان نامه های حوزوی است، که در حال حاضر حدود 200000 عنوان می باشد. فعالیتهای این مرکز همواره مورد تایید اساتید برجسته رشته کتابداری و اطلاع رسانی بوده است.

مدیر گروه پژوهشی فهرستنویسی مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی قم در پایان اظهار داشت: فعالیتها و محصولات این مرکز می تواند به عنوان الگوی مناسبی برای زمینه های مرتبط در علوم کتابداری و اطلاع رسانی در ایران مورد استفاده قرار گیرد. ساختار، رویکردها و فرایندهای این مرکز برای تولید و تهیه ابزارهای استاندارد و سیستمهای اطلاعاتی، می تواند مورد توجه اشخاص حقیقی و حقوقی حرفه ای در حوزه مدیریت اطلاعات و مدیریت فناوری اطلاعات در کشور باشد.

خبرنگار: سمیه مردمی