لیزنا، عبدالرسول خسروی، عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و دانشجوی دکتری کتابداری دانشگاه فردوسی مشهد: بحث تغییر نام رشته کتابداری چندین سال است که موضوع و دغدغه اصلی دانشجویان و کتابداران و به طور کلی جامعه کتابداری ایران است. اما اینکه چرا این موضوع، دغدغه اصلی جامعه کتابداری ایران است، دلایل خاص خود دارد.

دلیل اول: عوامل تأثیرگذاری که انعکاس دهنده جلوه­هاي دروني و بروني رشته کتابداری است. یکی از عوامل مهم، عملكرد رشته و چگونگي (كميت و كيفيت) خدمات آن به جامعه است که مي­تواند هويت آن را متجلي سازد. بدون ترديد، ديدگاه جامعه نسبت به عملكرد هر رشته­اي و به بيان ساده­تر، آنچه كه مردم ميان خود در باره يك رشته نقل مي­كنند براي بقاي آن حرفه و نظامي كه حرفه­مندان مربوطه را تربيت مي­كند، بسيار حياتي است. به سخن ديگر، بازتاب اجتماعي رشته يكي از عناصر مهم تداوم حيات آنست. در كنار عملكرد رشته و بازتاب آن، عنصر مهم ديگري نيز وجود دارد كه تقريبا به همان اندازه حايز اهميت است و آن نامي است كه بر رشته اطلاق مي­شود.

دلیل دوم: نام هر رشته­اي در واقع برچسبي است كه ويژگيها و كاركردهای رشته را در درون و نيز برون آن باز مي­تاباند. به بيان ديگر، خود نام داراي كاركرد است و نه تنها مي­تواند بيانگر فعاليتهاي رشته باشد، بلكه بازگو کننده هويت آن نيز مي­باشد. از اين­رو، اين حساسيت در اعضاي بسياري از رشته­ها وجود دارد تا نامي را بر خود اطلاق كنند كه داراي آن ويژگيها باشد. از سوي ديگر، با توجه به تحولاتي كه در طول زمان در ماهيت كاري، رويكردها و ابزارهاي هر رشته­اي رخ مي­دهد، اعضاي رشته تلاش مي­كنند تا در صورت نياز، در نام رشته خود بازنگري كرده و نامي مناسب با شرايط و مقتضیات موجود برگزينند. نمونه آن در ایران رشته مدارک پزشکی است، که به فنآوری اطلاعات تغییر نام یافته است.

رشته كتابداري و اطلاع­رساني نيز از اين رويكرد مستثني نبوده است. بررسی وضعیت رشته کتابداری در عصر حاضر نشان می­دهد که عرصه فعالیتهای رشته کتابداری و اطلاع­رسانی بسیار گسترده­تر از گذشته شده است و اعضای این رشته باید دانش ­و مهارت­های متنوعی را فرا گیرد و در محیط اطلاعاتی جدید به کار بندد. بر این اساس گزينش نامي كه بتواند تا حد امكان بيانگر چنين فعاليتهايي باشد و بتواند به روشن شدن ماهيت رشته از ديدگاه اعضايي كه در آن فعالیت می­کند و یا آنهایی که قصد دارند وارد آن شوند، کمک کند نيز بسیار اهميت دارد. بر اين اساس، دور از انتظار نيست كه اعضاي رشته كتابداري و اطلاع­رساني توقع داشته باشند نام رشته آنها به حد كافي جامع و مانع بوده و بتواند وجهه دروني و بروني خوبي داشته باشد. تحولات رخ داده در سالهاي اخير در ايران و نيز شرايط ذهني جامعه كتابداري موجب آن شده كه بسياري از كتابداران جوان بويژه دانشجويان دچار نوعي دغدغه در باره نام رشته خود شوند.

بحث تغییر نام رشته امروزه در گروههای مباحثه، دانشکده­ها و در همه محافل مطرح بوده است. پژوهشهای جسته و گریخته در این زمینه صورت گرفته است، اما نتايج هيچ يك از اينها نتوانسته است تغييرات جدي را در خصوص تغيير نام و يا جايگاه و منزلت اجتماعي ايجاد كند و يا پاسخي قانع كننده به جامعه كتابداري و اطلاع­رساني ارائه دهد. شاید بتوان گفت گام جدی و عملی برای تغییر نام برداشته نشده است. سؤالهای که مطرح می­شود و باید به دنبال پاسخ آن گشت این است که آیا نام کتابداری و اطلاع­رسانی با توجه به شرایط جدید گویاي محتوا و كاركردهاي واقعی آن است یا خیر؟ آیا برخی نامهای پیشنهادی از پشتوانه منطقی و نظری برخوردار است؟ چرا پس از چند دهه آموزش کتابداری در ایران هنوز گام عملی در جهت تغییر نام رشته برداشته نشده است؟

در زمستان سال 1388 با همکاری اساتید بزرگوار دانشگاه فردوسی مشهد جناب آقای دکتر داورپناه و استاد ارجمند جناب آقای دکتر فتاحی پژوهشی به منظور بررسی دیدگاه جامعه کتابداری ایران پیرامون تغییر نام و شناخت ویژگیهای مورد نیاز نام رشته کتابداری انجام شد تا بتوان نامی را پیشنهاد کرد که تا اندازه زيادي بیانگر محتوا، کاربرد و یا دیگر خصیصه­های ذاتی این رشته بر مبنای پشتوانه منطقی و تبیین مبانی نظری باشد و مشخص سازد چه عواملی در انتخاب و گزینش نام جدید باید مورد توجه قرار گیرد؟

نتایج در واقع نشان­دهنده نوعی تعدد، تکثر و اختلاف دیدگاه در نام­گذاری رشته است. این نوع تنوع و تکثر احتمالا حاصل دریافت­ها و پنداشت­های متفاوت و متفرق پاسخگویان از تعریف، وظایف، کارکردها و حیطه عملکردی رشته است. بنابر این، تغییر نام رشته به طور منطقی تابع تعیین رویکردها، تعریف و مشخص ساختن حد و حدود و حیطه عملکردی در سازمان و ساخت اجتماعی و علمی جامعه هدف است

"مدیریت اطلاعات"، اولی­ترین و پربسامدترین نام پیشنهاد شده بود که مورد توجه هر سه گروه پاسخگویان قرار گرفته بود. این عنوانی است که توجه زیادی را در دو دهه گذشته هم در سطح دانشکده­های کتابداری و هم در متون تخصصی به خود جلب کرده است. به نظر می­رسد که جامعه کتابداری و اطلاع­رسانی ایران نیز تحت تأثیر متون تخصصی و نیز تحولاتی که در کشورهای پیشرفته در گرایش به عنوان «مدیریت اطلاعات» قرار گرفته این نام را ترجیح می­دهد. اما پرسشی که در اینجا مطرح می­شود، آن است که آیا پاسخگویان احتمالا به بار امنیتی این نام در درون جامعه ایرانی که به گونه­ای ممکن است نام وزارت اطلاعات و اداره اطلاعات را به ذهن متبادر کند اندیشیده­اند؟ به همین دلیل، شاید به کار بردن این نام به شکل مستقل مناسب نباشد بلکه لازم است آن را با نام دیگری همراه کرد تا این تداعی بوجود نیاید. مثلا « مدیریت اطلاعات و دانش» یا «مدیریت اطلاعات و اطلاع­رسانی» و «مدیریت اطلاعات و خدمات کتابخانه­ای» و مانند آنها مناسب­تر باشد.

نکته اصلی که در این پژوهش بطور خاص نشان داده شد، این است که اکثریت جامعه کتابداری ایران با تغییر نام رشته موافق است. بنابراین می­توان ادعا کرد که دغدغه تغییر نام در سطح تمامی اعضای جامعه کتابداری برآیند نوعی اجماع و تفکر منطقی است. در واقع جامعه کتابداری کشور با چالشی هویتی مواجه است و از سر دلسوزی از این بابت رنج می­برد، لذا، لازم است متولیان امر مثل کمیته برنامه­ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فن­آوری یا سایر نهادهای متولی از جمله انجمن کتابداری و اطلاع­رسانی ایران به طور جدی به حل مساله همت گمارند؛ هرگونه بی­توجهی و یا تعللی که قریب چهل سال به طول انجامیده است، چالش را عمیق­تر و مانعی برای اعتلای رشته و حرفه خواهد بود.

نکته قابل تامل در این پژوهش، پراکندگی نامهای پیشنهادی از سوی جامعه کتابداری ایران است. علی­رغم اینکه بیش از 50 سال از آموزش رسمی کتابداری در ایران می­گذرد ولی ظاهرا وحدت و اجماع بر سر یک نام واحد وجود ندارد. این پراکندگی پرسشهایی را به ذهن متبادر می­کند: چرا پس از چند دهه آموزش کتابداری در ایران این همه تکثر در نام­های مورد نظر افراد و گروههای مختلف وجود دارد؟ آیا رشته­های علمی و دانشگاهی دیگر نیز دچار چنین تکثر و تفرقی بر سر نام هستند؟ آیا ماهیت محتوایی رشته ایجاب می­کند که اعضای هیات علمی، کتابداران و دانشجویان دیدگاههای متنوعی داشته باشند؟ آیا محتوای برنامه­های آموزشی این ذهنیتها را در جامعه کتابداری بوجود آورده است؟ آیا این تنوع حاصل اختلاف دیدگاه و انتظارات جامعه کتابداری است؟ به هر حال دلائل هرچه باشد احتمالا می­توان گفت که جامعه کتابداری ایران هنوز شناخت واحدی از رشته خود ندارد و به عبارت دقیق­تر تعریف و برداشت واحدی از این رشته ندارد. از این­رو، چگونه می توان انتظار داشت که جامعه در معنای کلی­اش شناخت دقیقی از رشته داشته باشد.

با توجه به تأکید اعضای جامعه کتابداری  بر ضرورت تغییر نام رشته، به کمیته برنامه ریزی وزارت علوم پیشنهادی می­گردد تا با توجه به نتایج این پژوهش و سایر پژوهش­ها با دعوت از گروههای کتابداری و انجام یک پژوهش کیفی نامی منطقی و در خور شأن این رشته و متناسب با محتوی دروس ارائه شده تصویب نماید، تا با توجه به پیشرفتهای اخیر این نام بتواند انعکاس دهنده جلوه­های درونی و برونی رشته باشد.

خسروی، عبدالرسول. «اسم رشته: نگاهی دیگر». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 22. 22 فروردین 1390.