به گزارش لیزنا، سخنرانی دکتر عباس حری، استاد پیشکسوت کتابداری در نشست امروز (یکشنبه 18 اردیبهشت 1391) در کارنامه نشر سرای اهل قلم بیست و پنجمین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران با عنوان «لغزشهای روش شناختی در تحقیق» برگزار شد.

دکتر حری در ابتدای سخنان خود خاستگاه حل مسأله (problem solving) را علوم تجربی دانست و افزود: برخی، فرایند حل مسأله را برابر با تفکر منطقی می­دانند و معتقدند مراحل تفکر منطقی بر الگوی حل مسأله منطبق است. سؤالی که در اینجا مطرح می­شود این است که آیا کل فرایند تحقیق در چارچوب تفکر منطقی به پایان می­رسد یا خیر؟

وی در پاسخ به این سؤال به ذکر این نکته پرداخت که پژوهش اثرگذار، پژوهشی است که بتواند باورهای گذشته را مورد تأمل قرار دهد و به جای پذیرش کلیشه­ای، آن را مورد تردید قرار دهد. پس تحقیق اصیل به دنبال مطلبی جدید است. این در حالی است که تفکر منطقی، معیارهای موجود را تأیید می­کند. بنابراین گام­ بعدی در تحقیق، تفکر انتقادی است که در واقع به دیده­ی تردید به محفوظات می­نگرد.  بعد از این مرحله هم تفکر خلاق است که در واقع راهکاری است که محقق باور دارد که با باور سایرین متفاوت است. بنابراین تحقیق، هر سه تفکر منطقی، انتقادی و خلاق را شامل می­شود؛ هر چند بسیاری از تحقیقات ممکن است به دلایلی به تفکر منطقی ختم می­شود.

دکتر عباس حری پس از ذکر این مقدمه، به بیان تفاوت­های روش (method) و روش­شناسی (methodology) پرداخت.

حری یکی از مفاهیم روش­شناسی را مجموعه­ ساختار اجرایی تحقیق که شامل مواردی چون حل مسأله، فرضیه، روابط بین متغیرها و ... است، دانست و افزود: بنابراین اگر تحقیق، مشکل روش­شناختی داشته باشد، این مشکل ممکن است در هر یک از اجزای پیش­گفته حضور داشته باشد.

استاد پیشکسوت کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران اظهارد اشت: روش را محقق انتخاب نمی­کند، بلکه مسأله آن را به ما دیکته می­کند و هنگامی که روش مشخص شد، باید به تمام جوانب آن پایبند بود. اما مسأله همیشه در این حد باقی نمی­ماند. اولین مسأله­ای که در متدلوژی مطرح است، پیش­فرض است. پیش­فرض تکیه­گاه مسأله است و اگر مورد تردید قرار گیرد، توجیه کار امکان­پذیر نیست. به عنوان مثال، اگر پژوهشگری بخواهد به تحقیق این مطلب بپردازد که آیا رده­بندی کنگره برای کتابخانه­ای مناسب است یا رده­بندی دیوئی؛ پیش از آن باید در مقدمه تحقیق به طرح این پیش­فرض بپردازد که آیا رده­بندی برای کتابخانه ضرورتی دارد یا خیر.

وی در ادامه گفت: نکته­ی دومی که در روش­شناسی مهم است، صورت­بندی مسأله است. دو ایرادی که ممکن است به مسأله تحقیق وارد باشد این است که مسأله در خور مسأله علمی و قابل تحقیق نیست و یا آنقدر گسترده است که با در نظر گرفتن محدودیت­های پژوهش، انجام­پذیر نیست. بنابراین مسأله پژوهش باید محدود شود و بهترین پژوهش­ها هم، پژوهش­هایی هستند که مشخص­ترین و جزئی­ترین مسأله را مطرح کرده­اند.

دکتر عباس حری افزود: نکته سوم که در روش­شناسی پژوهش مورد توجه است، یافته­ها است. در اخلاق پژوهش مسأله­ای به نام "جعل" مطرح است. ایجاد داده­های تصنعی و نسبت دادن اطلاعات به منابع دیگر دو موردی است که به عنوان جعل در پژوهش شناخته شده­اند. "تحریف"، لغزش دیگری است که ممکن است در قسمت بیان یافته­ها گریبان­گیر محقق شود. در این حالت، محقق در رابطه­ی بین متغیرها دخل و تصرف ایجاد می­کند.

وی گفت: لغزش دیگری که ممکن است در تحقیق رخ دهد، در ایجاد رابطه­ی بین جزء و کل است. به عنوان مثال، در تحقیقات پیمایشی در علوم اجتماعی، نمونه­گیری صورت گرفته و سپس نتایج به جامعه تعمیم داده می­شود. اما باید توجه داشته باشیم که در پیمایش، افراد تبدیل به اعداد می­شوند. پس نمی­توانیم نتیجه­ی کلی را به تک تک افراد نسبت دهیم و بگوییم نتیجه­ی حاصل، در مورد تک تک افراد صادق است.

دکتر حری در ادامه گفت: لغزش دیگر در خصوص مقایسه بین پدیده­هاست که در روش تحقیق مقایسه­ای (تطبیقی) صورت می­گیرد. در این نوع تحقیق، تنها حضور وجه قیاس کفایت نمی­کند بلکه هم سنج بودن زیرساخت­های پدیده­ی مورد مقایسه هم مهم است، چرا که می­خواهیم برای جامعه خود راهکار ارائه دهیم و راهکارها باید متناسب با جامعه­ باشد.

وی افزود: لغزش دیگری که ممکن است در تحقیق پیش آید، در قسمت نتیجه­گیری و پیشنهادات است. باید توجه کنیم که نتایج و پیشنهادات ما برخاسته از پژوهش ما باشند. به بیانی، علاوه بر صحت نتایج و پیشنهادات، خاستگاه آن نیز مهم است.

حری تصریح کرد: نکته دیگر تحقیق، پیشینه­ی تحقیق است. پیشینه پژوهش، پیوند تنگاتنگ با کار ما دارد. در این قسمت ضمن ذکر پژوهش­های مرتبط، تفاوت مسأله مورد پژوهش ما و یا تفاوت نگاه ما به مسأله پژوهش مشخص می­شود. در این قسمت باید توجه شود، برای افزودن پژوهش بیشتر به پیشینه، سراغ پژوهش­های بی­ربط نرویم. حتی اگر تعداد پژوهش­هایی که در حوزه­ی مورد بررسی ما انجام شده کم باشد، نشان می­دهد محقق به مسأله­ای اندیشیده که دیگران کمتر به آن فکر کرده­اند.

وی درپایان گفت: مورد آخر نیز به اخلاق پژوهش مربوط می­شود. فروکاهی اندیشه­های رقیب و تخریب اندیشه­های مخالف با اندیشه­ی ما، یکی از این لغزش­هاست که از نظر الگوهای روش­شناسی و اخلاق تحقیق قابل قبول نیست. سوگیری که بیشترین تجلی آن در استناددهی قابل مشاهده است، نمونه­ای دیگری از این گونه لغزش­ها در تحقیق است.

سخنرانی دکتر حری با عنوان «لغزشهای روش شناختی در تحقیق» که از ساعت 11 آغاز شده بود در ساعت 13 پایان یافت.

گزارش: راضیه زاهدی