داخلی
»مطالب کتابداری
»گاهی دور گاهی نزدیک
لیزنا (گاهی دور / گاهی نزدیک: 21) اعظم شاهبداغی، مدیر گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی: زبان یک ارگانیسم پویاست و کلمات در طول زمان دچار دگردیسی در بارعاطفی و بار معنایی می شوند. کلمه ی کتابداری نیز، به ویژه در خاستگاه زبان فارسی، دچار همین سرنوشت شده و ناگزیر از تغییر بود. علی رغم سردرگمی های فلسفی و ماهوی علوم کتابداری و اطلاع رسانی، شاید معادل انگلیسی این اصطلاح (Librarianship) در بستر زبانی خود، چندان دچار تغییر در بار عاطفی و معنایی نشده باشد. اما به نظر می رسد که در زبان فارسی مدتها است که این دگردیسی را احساس کرده ایم. گواه آن سالیانی است که دغدغه تغییر عنوان رشته، ابتدا نقل کلاس های درس مان و بعد نقل محافل غیر رسمی و رسمی مان بوده است. اینکه آیا "تغییر عنوان" پیشینه در نقاط دیگر دنیا دارد یا نه، بحثی است که در متون مختلف، اساتید بزرگواری به آن پرداخته اند، لذا اجازه بفرمایید به گفتن این جمله بسنده کنم که جهانی بیاندیش، بومی عمل کن.
در پاسخ به این پرسش که "آیا نام جدید مناسب است یا خیر؟" فکر می کنم بهتر است به جای منطق باینری از منطق فازی کمک گرفت تا شاید بتوان بر اساس دیدگاه های مختلف، درجه ی درستی تغییر عنوان را مورد قضاوت قرار داد. بنابراین به زعم خود، مطالبی را مطرح می کنم که در نهایت بتوان درجه ی درستی تغییر عنوان را از آن استنباط کرد.
ابتدا لازم است بین نام گذاری و انتخاب عنوان تفاوت قائل شد. گاه ما برای برخی پدیده ها نام انتخاب می کنیم. درست است که تلاش برای انتخاب نامی متناسب با ویژگی های پدیده مورد نام گذاری بسیار ستوده است، اما طبیعی است که اختلاف سلایق، منافع، و دیدگاه ها می تواند سمت و سوی نتیجه را تغییر دهد. انتخاب نام برای یک انسان، مکان، شعر، رمان و غیره می توانند مصداق های مناسبی برای نامگذاری باشند. در خصوص انتخاب عنوان، آن هم در حیطه های علمی، به نظر می رسد قانون "ارتباط عنوان و محتوا" غیر قابل اغماض باشد. عنوان لازم است بیانگر محتوا باشد وگرنه مخدوش است و کارکرد مناسب را نخواهد داشت. بنابر این به اقدام صورت گرفته باید به مثابه "تغییر عنوان" نگریست نه تغییر نام.
نکته دوم اینکه باید دید در فرایند انتخاب عنوان جدید، یافتن عنوانی برای محتوای فعلی مد نظر بوده یا قرار بر این بوده است که همگام با تغییر عنوان، محتوا نیز دستخوش تغییر شود؟ از شواهد چنین برمی آید که دومی مد نظر بوده است. لذا از شما دعوت می کنم بیاید با هم نگاهی اجمالی به نقشه ی علمی عنوان جدید بیاندازیم. برای این کار نیاز به اصطلاحنامه ها داریم. با توجه به دو بخشی بودن عنوان، اجازه بدهید ابتدا قسمت اول آن، یا همان علم اطلاعات (Information Science) را مورد بررسی قرار دهیم.
بدیهی است که یکی از مهمترین کارکردهای اصطلاحنامه ها ترسیم ساختار درختی یک یا چند حوزه علمی است. این ابزارها انعکاس دهنده روابط فرامجموعه و زیر مجموعه ی اصطلاحات هستند. با این مقدمه، مدخل (Information Science) در چند اصطلاحنامه مورد بازیابی قرار گرفت. جستجو در اصطلاحنامه اریک ما را به شکل مفرد اصطلاح Information Science رساند که در ذیل آن می توان اطلاعات زیر را مشاهده کرد:
Scope Note: Study of the properties of information, i.e., its generation, transformation, communication, transfer, storage, and use
Narrower Terms: Computer Science; Library Science;
در اصطلاحنامه یونسکو، Information sciences به شکل جمع یافت شد. یادداشت دامنه و یا تعریفی ذیل آن ارائه نشده بود. اما اصطلاحات اخص آن در ساختار سلسله مراتبی به صورت زیر بود:
Narrower Terms: Archive science; Documentation; Library science;
در اصطلاحنامه MeSH ذیل Information Science (شکل مفرد) تعریف مفصل تری دیده شد که علاوه بر کتابداری، نشر، ارتباطات و انفورماتیک را نیز تحت پوشش قرار می دهد:
The field of knowledge, theory, and technology dealing with the collection of facts and figures, and the processes and methods involved in their manipulation, storage, dissemination, publication, and retrieval. It includes the fields of COMMUNICATION; PUBLISHING; LIBRARY SCIENCE; and informatics.
کمی پایینتر و ساختار سلسله مراتبی، این اصطلاحات را به عنوان اصطلاحات اخص بلافصل آن مشاهده می کنیم. البته بدیهی است که هر یک از این اصطلاحات خود نیز زیر مجموعه هایی دارند.
Book Collecting; Chronology as Topic; Classification; Communication; Communications Media; Computer Security; Computing Methodologies; Copying Processes; Data Collection; Data Display; Informatics; Information Centers; Information Management; Information Services; Information Storage and Retrieval; Information Theory; Knowledge; Library Science; Medical Informatics; Pattern Recognition, Automated; Publishing; Systems Analysis
با نگاهی به اطلاعات ارائه شده ذیل اصطلاح Information Science در این سه ابزار کنترل زبان، به سادگی می توان به چندگانگی در تعریف قلمروهای لحاظ شده در زیر مجموعه ی این اصطلاح، پی برد. حتی در بکارگیری شکل مفرد و یا جمع واژه science نیز ناهمگونی دیده می شود. علوم اطلاعات؟ یا علم اطلاعات؟ مشهود است که علم دو بر یک علوم را مغلوب کرده است. در نهایت، آنچه که هر سه اصطلاحنامه بر آن اذعان دارند این است که Library Science زیر مجموعه Information Science است.
و اما قسمت دوم عنوان
در معادل انگلیسی عنوان، Science به قرینه ی لفظی برایKnowledge حذف شده است و عبارت مورد نظر همان Knowledge Science است. این اصطلاح در فارسی معادل دانش شناسی در نظر گرفته شده است. آیا زبانشناسان و متخصصان زبان و ادبیات انگلیسی این معادل گذاری را مناسب می دانند؟
جستجو در اصطلاحنامه های فوق الذکر برای یافتن اصطلاح Knowledge Science نتیجه ای در بر نداشت، لذا از موتور جستجوی گوگل استفاده شد. در میان نتایج همان چند صفحه ی اول، دو مورد جالب توجه یافت شد. اول دانشکده ای در ژاپن به نام School of Knowledge Science که متعلق به Japan Advanced Institute of Science and Technology است. جالب اینکه این دانشکده مستقل از دانشکده School of Information Science است. تصویر ذیل برگرفته از سایت این موسسه است که با هدف تیین حوزه علمی دانشکده School of Knowledge Science ترسیم شده است.
در نگاهی به علایق پژوهشی اعضای هیات علمی این دانشکده نیز، به موضوعاتی چون هوش مصنوعی، مدیریت دانش، ارتباطات و غیره بر می خوریم.
مورد دوم مربوط به دانشکده ای است با عنوان Faculty of Media and Knowledge Sciences که در ژانویه 2011 در دانشگاه مالتا (کشوری در اروپای جنوبی) تأسیس شده است. گروه های آموزشی ای که برای این دانشکده تعیین شده است به شرح ذیل می باشد:
احتمالاً موارد دیگری از این دست نیز باشد که مورد بازیابی قرار نگرفته است. اما از همین دو مورد می توان دریافت که دامنه Knowledge Science از نظر گستردگی دست کمی از Information Science ندارد. سردرگمی در تعیین حیطه ی این علم نیز، مشهود است. قرار گرفتن واو عطف بین این دو اصطلاح نیز مسلماً بر وسعت دامنه می افزاید. حال سوال مهم این است:
آیا قرار است رشته "کتابداری" سابق و "علم اطلاعات و دانش شناسی" فعلی تمامی حیطه ها (و شاید سردرگمی ها)ی این دو عرصه را در خود جای دهد؟
با تمام این تفاسیر معتقدم تغییر عنوان رشته یک ضرورت بوده و هست. گام برداشته شده را مثبت تلقی می کنم و معتقدم راه صد ساله را باید با گام اول آغاز کرد. اما در خصوص عنوان جدید، معتقدم، مبتنی بر دیدگاه های روشنگرانه بسیاری از اساتید، در صورت امکان، ویرایش صورت گیرد. بدیهی است که باید فرصت آزمون به هر تغییری را داد، تا با اصلاح خطاهای احتمالی دیده نشده، به قبول عام و ثبات نسبی دست یابد.
در این راستا دو مسیر می توانست طی شود:
- عنوان"علم اطلاعات" انتخاب و با تعریف عملیاتی، دامنه ی آن تبیین می شد و بر اساس آن گرایش های علمی مناسب مد نظر قرار می گرفت. در کنار این اقدام نیز می شد به ایجاد رشته ی مستقل و جدید knowledge science اندیشید.
- با استناد به مدخل مدیریت اطلاعات Information Management در اصطلاح نامه هایERIC و MeSH، عنوان "مدیریت اطلاعات" برگزیده می شد. با این استدلال که آنچه رسالت انجامش را داریم، مدیریت فراهم آوری، سازمان دهی، ذخیره، بازیابی و اشاعه اطلاعات بوده و هست.
حال اما، با توجه به اینکه عنوان رشته انتخاب و به دانشگاه ها ابلاغ شده است و امکان تغییر آن به دشواری قابل تصور است پیشنهاد می شود دو قسمت عنوان به دقت تبیین و بر اساس آن در ایجاد گرایش ها مرزبندی های روشنی مد نظر قرار گیرد.
به دلیل اجتناب از دخالت دشواری های زبان فارسی و چالش های معادل گذاری در درک اصطلاحات انگلیسی، ترجیح داده شد تا در متن اصلی اصطلاحات و تعاریف به زبان اصلی ذکر شود.
ای کاش بررسی هایی از این دست، پیش از تغییر عنوان رشته، گردآوری و در اختیار کمیته مربوطه قرار می گرفت.