داخلی
»مطالب کتابداری
»گاهی دور گاهی نزدیک
لیزنا (گاهی دور / گاهی نزدیک: 30)، دکتر علیرضا نوروزی، سردبیر مجله Webology:
مقدمه - یکی از مهمترین رسالت های کتابخانه ها گردآوری و سازماندهی دانش مکتوب و مضبوط است. برای تسهیل دسترسی به دانش مکتوب و مضبوط بایستی دانش را طبقه بندی و سازماندهی کرد. آشکار است که کل دانش موجود در یک کتابخانه در یک کشور اسلامی مثل ایران یا عربستان، دانش اسلامی نیست؛ بلکه بخشی از آن دانش اسلامی (مربوط به مباحث اسلامی و دین مقدس اسلام) و بخش زیادی از آن، دانش جهانی یا فراملیتی (از قبیل ریاضیات، فیزیک، مکانیک، شیمی، پزشکی و غیره) است. از این رو، وقتی بحث از رده بندی مباحث اسلامی می شود، بهتر است بحث از «رده بندی دانش اسلامی» شود و نه بحث از «رده بندی اسلامی دانشِ» جهانی. زیرا رده بندی علومی چون مکانیک و فیزیک جنبه مذهبی مانند اسلامی یا مسیحی نداشته و نخواهد داشت و طرح رده بندی دینی برای این گونه علوم دور از انتظار است.
اگر نگاهی به تاریخچه رده بندی کتابخانه ای انداخته شود خواهیم دید که در طول صد و پنجاه سال اخیر، نظام های مختلفی برای رده بندی دانش مضبوط در کتابخانه ها مطرح شده اند که مهمترین آنها نظام رده بندی دهدهی دیویی، نظام رده بندی دهدهی جهانی، و نظام رده بندی کتابخانه کنگره آمریکاست. قابل یادآوری است که نظام رده بندی دهدهی جهانی بر مبنای نظام رده بندی دهدهی دیویی تنظیم شده است. به طور خلاصه می توان گفت که نظام رده بندی دهدهی دیویی و نظام رده بندی کتابخانه کنگره پراستفاده ترین و کاربردی ترین نظام های رده بندی کتابخانه ای در جهان هستند و اکنون حساسیتی در باره کشور مبدع آن وجود ندارد.
در طول سالهای اخیر بحث بومی و ایرانی-اسلامی کردن رده بندی های کتابخانه ای دوباره مطرح می شود؛ به طوری که اداره کل پژوهش و نوآوری نهاد کتابخانه های عمومی کشور در سال 1390 سفارش نامه «طراحي رده بندی نهاد کتابخانه های عمومی كشور» را مطرح کرد. جناب آقای دکتر اسحق صلاحی ریاست محترم کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نیز بر بومی و اسلامی کردن نظام رده بندی کتابخانه ای تأکید دارند و مناظره تلویزیونی خود با جناب آقای دکتر رضایی شریف آبادی را هم به سمت این موضوع کشاندند. به دنبال مناظره تلویزیونی پیش گفته در طول چند روز اخیر برخی از کارشناسان و متخصصان کتابداری از جمله جناب آقای دکتر جعفر مهراد، جناب آقای دکتر فریبرز خسروی، جناب آقای ابراهیم عمرانی، جناب آقای داریوش علیمحمدی و جناب آقای فرامرز مسعودی به اظهار نظر و تبیین دیدگاه های متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی و کتابداران پرداختند. یادداشت حاضر نیز به بحث و بررسی پیرامون این مساله می پردازد.
بومی سازی نظام های رده بندی کتابخانه ای
در طول پنجاه سال اخیر کشورهایی مثل چین، روسیه، ژاپن، کره جنوبی، و برخی کشورهای دیگر که صاحب تاریخ و تمدن و فرهنگ غنی و دانش مکتوب و مضبوط هستند، تلاش کرده اند که نظام رده بندی ملی یا بومی تدوین نمایند. اما اغلب کشورهای جهان سعی کرده اند یکی از دو نظام رده بندی پیش گفته را به عنوان مبنا به کار گیرند و در کنار آن شماره های رده بندی مربوط به حوزه های موضوعی بومی و ملی را گسترش دهند و یا به تعبیری بومی سازی نمایند. برخی از مهمترین نظام های رده بندی بومی که تاکنون موفق بوده اند عبارتند از:
بحث هایی که امروز در زمینه رده بندی ملی ایران یا رده بندی ایرانی اسلامی مطرح می شود به طور حتم به ذهن کتابداران پیشگام در حوزه خدمات فنی (مثل سرکار خانم پوری سلطانی که خدمات فنی کتابخانه ای ایران مدیون خدمات ارزنده اوست و یا مرحوم دکتر طاهری عراقی و یا استاد کامران فانی) و مدرسان فهرستنویسی و رده بندی هم خطور کرده است.
آنچه که نگارنده به عنوان کسی که چند سال دروس سازماندهی دانش (فهرستنویسی و رده بندی) را تدریس کرده و پانزده سال است که با مباحث رده بندی کتابخانه ای آشناست را برآن داشت که قلم فرسایی کند این است که در خلال مطالعاتم در مورد نظام رده بندی دانش اسلامی به این نتیجه دست یافتم که نظام رده بندی دانش اسلامی و حتی نظام رده بندی اسلامی کتابخانه ای تاکنون موفق نبوده است (بنده هیچ مخالفتی با نظام رده بندی ایرانی یا نظام رده بندی ایرانی اسلامی ندارم؛ البته مطالعاتم نشان داده است که در عمل طراحی نظام رده بندی ایرانی اسلامی به سادگی میسر نیست و نیاز به هماهنگی یک تیم پژوهشی مرکب از متخصصان تمامی حوزه های موضوعی و کتابداران متخصص رده بندی دانش، و یک سازمان فعال، پویا و پایدار در حوزه کتابداری و کتابخانه داری دارد تا بتواند کاری زمانبر، دقیق و علمی را به فرجام برساند و به طور مداوم روزآمدسازی نماید.) در سمینار کتاب و کتابداری که در سال 1360 در دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، طرحی از سوی ابوالحسن آقاربیع در مورد تغییر رده بندی به اسلامی ارائه شد که مورد استقبال قرار نگرفت و هرگز دنبال نشد.
تا جایی که من اطلاع دارم ویراستاران ویرایش جدید رده بندی دهدهی دیویی با همکاری کتابخانه اسکندریه مصر در حال اضافه کردن شماره ها و گسترش های لازم برای رده های مربوط به دین اسلام و مباحث خاص اسلامی هستند، مانند: تربیت اسلامی، حقوق اسلامی، دین اسلام و غیره. باز هم آرزو کردم که کاش کتابخانه ملی ایران می توانست با دفتر رده بندی دهدهی دیویی هماهنگی کند و حداقل فرانمای گسترش های رده بندی دیویی را به زبان انگلیسی در اختیار آنان قرار دهد و یا یک نماینده ایرانی در رده بندی دیویی داشته باشد.
در دانشگاه اسلامی مالزی از نظام رده بندی کنگره و گسترش های مالزیایی برای رده های خاص مربوط به اسلام استفاده می شود. در دانشگاه مِگیل کانادا، کتابخانه مؤسسه مطالعات اسلامی با قدمت شصت سال، روزگاری از نظام رده بندی اسمیت (Smith Islamic Classification) استفاده می کرد که بعدها با یکپارچه سازی نظام رده بندی و نرم افزار کتابخانه دانشگاه و پیوستن فهرست کتابخانه این دانشگاه به فهرستگان جهان (او.سی.ال.سی) این نظام رده بندی کنار گذاشته شده است و اکنون از نظام رده بندی کنگره استفاده می شود. قابل ذکر است که این مؤسسه فقط آثار مربوط به اسلام و دین اسلام را نگهداری می کرده است و نه تمام کتابهای جهان را.
اگر به رویکرد رده بندی در کتابخانه های مهم دنیا که آثار اسلامی یا آثار مربوط به اسلام را گردآوری می نمایند نگاه شود خواهیم دید که شماره رده یا زیر رده مربوط به حوزه های موضوعی اسلامی را گسترش داده اند. در واقع، منطقی ترین، مقرون به صرفه ترین و عملی ترین رویکرد این است که رده هایی که مربوط به مباحث بومی/ملی و رده دین اسلام است گسترش داده شود. این دقیقاً همان رویکردی است که در ایران هم در پیش گرفته شده است و این رویکرد ایران از جانب کشورهایی مثل پاکستان مورد توجه قرار گرفته شده است.
در خصوص دین اسلام و مباحث اسلامی، آنچه که مهم است خود رده دین اسلام است که به همت استاد برجسته اسلام شناسی مرحوم دکتر احمد طاهری عراقی شماره رده اسلام گسترش داده شده است. برای سایر موضوعها که از منظر اسلام مورد مطالعه قرار می گیرند، مانند: اقتصاد اسلامی، حقوق اسلامی یا آموزش و پرورش اسلامی در هر رده موضوعی شماره رده جنبه های خاص یا شماره کشور بدان اضافه می گردد.
بنابراین، این نگرانی که برخی از مسؤولان محترم در خصوص اسلامی کردن نظام رده بندی کتابخانه ای در ایران مطرح می نمایند در گذشته هم مورد توجه بوده و گسترش های رده بندی دیویی و کنگره در راستای برآورده کردن همین نگرانی ها تدوین شده اند. مسؤولان محترم کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و نهاد کتابخانه های عمومی کشور هر از گاهی بحث رده بندی اسلامی علوم را مطرح می نمایند. بایسته بود که در طول این سالها، «کمیته رده بندی» تشکیل می دادند و در نهایت از کمیته می خواستند پس از بررسی جوانب مختلف این موضوع مهم، و بررسی هزینه-سودمندی و عملی بودن آن، گزارش دهند که آیا رده بندی اسلامی علوم و مهندسی و پزشکی اساساً امکان پذیر است و معنا و مفهومی دارد یا خیر؟ چه بسا کمیته رده بندی در عمل به این نتیجه برسد که گسترش های رده بندی کار شایسته و بایسته ای بوده است و نیازی به صرف هزینه های گزاف و رده بندی مجدد نیست. متأسفانه ما ایرانی ها اول حرف می زنیم و یک کار را شروع می کنیم و بعد که در میانه راه با مشکلات اساسی مواجه شدیم به فکر مطالعه و برنامه ریزی می افتیم (برای مثال: طرح های تغییر نظام آموزشی دوره دبیرستان و طرح خط ویژه دوچرخه سواری شمال جنوب تهران).
در ادامه شمه ای از داستان تدوین رده بندی کولون رانگاناتان می آید که شاید مورد توجه علاقه مندان باشد. در مطالعه تاریخچه رده بندی های کتابخانه ای جهان خواندم که شیالی رامامریتا رانگاناتان پس از اتمام تحصیلات خود در رشته کتابداری از لندن عازم هندوستان بود تا در دانشگاه مدرس هند خدمت کند. در آن روزگار نه قطار سریع السیر بود و نه هواپیما؛ لذا آقای رانگاناتان با کشتی از انگلستان عازم هندوستان بود و سفر او به دور قاره آفریقا تا هندوستان سه ماه به طول انجامید. از آنجا که کشتی ها اغلب کتابخانه ای دارند که مسافران اوقات خود را در آن بگذرانند، لذا در طول این سفر سه ماهه آقای رانگاناتان سرگرم چیدن کتاب ها بود تا بتواند طرحواره اصلی نظام رده بندی کولون خود را بنیان بگذارد. شرح داستان تدوین طرح اولیه رده بندی کولون به کسانی که در فکر تدوین و ارائه نظام رده بندی هستند یادآوری می کند که بایستی حداقل چند قفسه کتاب را در حوزه های مختلف رده بندی کرد تا در عمل مسائل، پیچیدگی ها و مشکلات تدوین نظام رده بندی برای نظریه پرداز، کتابداران و کاربران کتابخانه روشن شود.
ارائه یک نظام رده بندی در نظریه کار چندان سختی نیست. هر کسی ممکن است بر اساس پیش داشته های علمی، ذهنی و دینی خود یا بر اساس دانش عمومی و بومی دست به طبقه بندی مردمی (Folks taxonomy) علوم و دانش بزند؛ برای مثال یک زرتشتی یا آشنا به دین زرتشت ممکن است بگوید بر اساس سخن زرتشت (پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک) می توان دانش را دسته بندی کرد: پندار نیک (علومی که با ذهن سر وکار دارند: فلسفه، دین و روانشناسی)، گفتار نیک (علومی که با زبان سروکار دارند: زبان و ادبیات)، کردار نیک (علوم عملی و کاربردی: شیمی، فیزیک، ریاضی). اما دوستان کتابدار به خوبی می دانند که رده بندی علوم/دانش (مانند رده بندی ارسطو، رده بندی بیکن) با رده بندی کتابخانه ای (رده بندی کتاب و سایر منابع اطلاعاتی) در عمل تفاوت زیادی دارد. به طور کلی در رده بندی کتابخانه لازم است که شرایط و ویژگی های مهم زیر در نظر گرفته شود:
در حال حاضر ما نظام رده بندی کتابخانه ای ایرانی و وطنی که جامع و کامل باشد نداریم که جایگزین نظام رده بندی کتابخانه کنگره یا نظام رده بندی دهدهی دیویی شود. نظریه نظام رده بندی دودویی که جناب آقای دکتر غلامرضا فدائی عراقی مطرح کرده اند بیشتر در سطح رده بندی علوم مطرح است و به عنوان یک نظریه محترم است؛ اما با توجه به اینکه هنوز فاقد پشتوانه عملی و اجرایی است لازم است در سطح کتابخانه های کوچک اجراء شود تا نقاط قوت و کاستی های آن مشخص گردد و عملی بودن آن سنجیده شود و بعد در سطح کلان مطرح شود. بنابراین، در حال حاضر نمی توان چنین نظریه یا طرحی را در سطح کلان اجرا کرد، در حالی که هنوز در سطح خرد اجرا نشده است.
پیشنهادها
با وجود تمام مسائلی که در بالا مطرح شد اگر ریاست محترم کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران دستور تأسیس «کمیته رده بندی ایرانی اسلامی» را صادر نمایند؛ شاید بتوانیم مثل چین یا ژاپن ظرف چند دهه آینده نظام رده بندی وطنی را جایگزین نظام های رده بندی جهانی کنیم. با توجه به بحث اسلامی کردن نظام رده بندی کتابخانه ها که هر از گاهی توسط مسؤولان محترم نهاد کتابخانه های عمومی هم مطرح می شود، تأسیس کمیته رده بندی باعث خواهد شد که در نهایت تصمیم مناسبی اتخاذ گردد و گزارش مکتوبی ارائه شود که آیا تدوین یک نظام رده بندی کتابخانه ای وطنی ورای گسترش های رده بندی که کاربرد عملی خود را به خوبی نشان داده اند با توجه به هزینه های مادی آن به صرفه است یا خیر؟
بایسته است که به این نکته مهم نیز اشاره شود که افزون بر هزینه های مطالعه درباره ایجاد رده بندی جدید و تدوین آن، هزینه تغییر شماره رده میلیونها نسخه کتاب در فهرستبرگه ها و پایگاه های اطلاعاتی و به ویژه هزینه تغییر برچسب کتاب و جابجا کردن مکان آن در قفسه ها در چند هزار کتابخانه کشور بسیار سرسام آور و غیرقابل تأمین می باشد.
این یادداشت را با کلامی از امیرالمومنین (ع) به پایان می رسانم که میفرمایند: «الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ؛ كسى که به عمل مردمى راضى باشد، شریك آنها محسوب مىشود و برای چنین شخصی دو گناه نوشته می شود: إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَ إِثْمُ الرِّضَى بِهِ ؛ یكى گناه آن عمل و دیگرى رضایت به آن».
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.