فانوس دریایی کتابداری و اطلاع رسانی کشور

لیزنا (گاهی دور/ گاهی نزدیک: 71)، دکتر محسن حاجی زین العابدینی، استادیار مرکز اطلاعات و مدارک علمی کشاورزی: صحبت از تغییر و تحولات جدید که می شود، اغلب افراد بلافاصله یاد فناوری به طور عام و در رشته ما بیاد فناوری اطلاعات به طور خاص می افتند. معمولا هم تلاش دارند که خود را مدافع فناوری و تغییر و تحول نشان داده و گاه حتی چنان با شور و حرارت به استقبال این تغییر و تحولات می روند که حتی ممکن است مبدع یا معرفی کننده آن فناوری یا نوآوری خودش هم تعجب کند. چرا که او اینقدر اثرگذاری را در محصول خود تصور نمی کرده است و حالا می بیند عده ای آنقدر عاشق سینه چاک کار او هستند که برای خودش هم جای تعجب دارد. اما این فقط یک روی سکه است که در عرصه نظر و البته بیشتر حرف و مصاحبه اتفاق می افتد. روی دیگر سکه، روی عمل و اقدام مناسب و کاربردی مبتنی بر فناورهای نوین و پذیرش و کار واقعی با آنهاست که اغلب در این مرحله، کُمِیتشان لنگ است. یعنی به نوعی مصداق این قول شاعر هستند که می فرماید:

من خواجه گفتاری بسیار بدیدستم        یک خواجه ندیدستم گفتاری وکرداری

چنانکه ذکر آن رفت، خیلی از افراد در پشت میز و تریبون که فقط حرف است و کنتور و متری هم ندارد، خیلی مدافعان خوبی هستند اما امان از وقتی که باید پاشنه ها را برکشید و وارد عمل شد. تازه از این وقت است که مشکلات آغاز شده و به صورت نهان و آشکار، معلوم می شود که آن حرف های قشنگ چه بن و بنیادی داشته اند و گویندگان ارجمند چند مرده حلاجند. گاهی نیز افراد ناخواسته و ندانسته در عرصه عمل جا می زنند. یعنی به چیزی اعتقاد دارند و الزام فکری و هم التزام کلامی نیز به آن دارند؛ و حتی اعتقاد راسخ دارند که در عمل هم باید چنین باشد و اگر پیاده شود خوب است؛ اما به دلیل ناآگاهی یا فقدان عمق لازم در مبانی نظری خود در عمل قادر به پیاده سازی درست آنچه گفته اند یا اندیشیده اند نیستند.

این مقدمه را بدان جهت آوردم که به یکی از معضلات حال حاضر جامعه کتابداری و اطلاع رسانی اشاره ای مختصر و توجهی ویژه بیاندازیم. چرا که اکنون در عرصه این رشته در دوره ی گذار و حساسی هستیم که بین نظر و عملی که در بالا توضیح داده شد، عدم قطعیت و تردیدی ملاحظه می شود. اکنون از یک سو شاهد تغییر و تحولات فکری و اجرایی در سطح جهانی هستیم که سخت خواهان و مشتاق آنیم؛ اما از سوی دیگر، برای دستیابی به چنین پیشرفت های باید آستین همت بالا زده و عرصه عمل را مهیا کنیم تا آنچه را در عرصه نظر از دنیا می گیریم بتوانیم پیاده سازی کرده و دنیای حرفه ای خود را از آن بهره مند سازیم. اما چنانکه آگاه هستیم، چنین امر خواستنی و مطلوبی، با زحمات و مشقاتی همراه است. حقیقت این است که خواستن و پذیرفتن تغییر و تحول اگرچه شرط لازم برای توسعه و تعالی است اما شرط کافی نیست. هر چقدر که این خواستن و آموزش نظری قوی باشد، تا زمانی که اقدامات اجرایی و کاربردی برای پیاده سازی و بهره برداری عملی صورت نگیرد، ره به جایی نمی برد.

اکنون، حوزه کتابداری و اطلاع رسانی کشوری در موقعیتی قرار دارد که در بسیاری از عرصه های نظری و غیرعملی، به نوعی همپای جامعه جهانی حرکت کرده و به نوعی اغلب مفاهیم یا مقوله های جدید را گرفته و در سطح رشته معرفی کرده و افراد با آن آشنا می شوند. اما، بیشتر این مطالب و مبانی در همان مرحله نظر و موضوعات جذاب و مد روز باقی می مانند و کتابخانه و محیط های مجازی که دوشادوش کتابخانه در حال حاضر دارند رسالت کتابداری و اطلاع رسانی را به دوش می کشند، انگار به طور کلی توسط پژوهشگران و نظریه پردازان داخلی به فراموشی سپرده شده اند یا ارتباطی بین آن نظریه ها و عرصه عملی به کارگیری آنها برقرار نیست. در حالی که بیشتر این نظریات و پژوهش ها در اصل و اساس خود با نگاه به مشتری اطلاعات و کاربران کتابخانه ها مطرح شده و خواسته اند که باری از روی دوش کاربر بردارند و یک قدم او را به بازیابی و بهره گیری سریع تر و بهتر به اطلاعات نزدیک کنند. اما در خیلی از پژوهش ها و نظریه پردازی های داخلی شاهد هستیم که پژوهشگران، به ویژه دانشجویان، به چنین چیزی توجه نداشته و وقتی در جلسه دفاع پایان نامه یا موقعیت های دیگر از کاربردهای واقعی کار پژوهشی آنها سئوال می شود، اغلب پاسخ درست و شناخت مناسبی از آن ندارند.

صحبت سر یک مصداق یا مورد نیست، بلکه شاکله کلی کتابداری و اطلاع رسانی کشور مطرح است. همانگونه که یکی از اصول اولیه مدیریت هر سازمان یا اجرای هر فرایند، داشتن طرح و برنامه روشن، منسجم و جزیی است، که قادر باشد ما را به اهداف مدنظر برساند، برای ثمردهی، ماندگاری و بالندگی کتابداری و اطلاعرسانی، نیازمند یک طرح کلی یا به عبارتی "برنامه ای راهبردی" در سطح کلان هستیم. برنامه ای که در آن چشم اندازی بلندمدت برای کتابداری و اطلاع رسانی کشور ترسیم شده باشد و براساس این چشم انداز، رسالت ها، ماموریت ها، وظایف و خط مشی های همه اجزای این حوزه دیده شده و به عنوان سندی لازم الاجراء، نصب العین همه افراد، دانشگاه ها، سازمان ها و.... مرتبط باشد.

شاید خیلی ها، چنین چیزی را بلندپروازانه یا خیالی تصور کنند و استدلال کنند که، آنقدر مشکلات و مسائل ریز و درشت داریم که فرصت پرداختن به چنین چیزی را نداریم. باید توجه صاحبان چنین استدلالی را به این نکته جلب کرد که راه توسعه و تعالی جز از مسیر برنامه ریزی مناسب و بلندنظرانه نمی گذرد. وقتی برای حتی یک سفر ساده و کوتاه هم ما نیازمند تعیین هدف، مقصد، نقشه راه و جزئیات دیگر هستیم، لاجرم برای چنین سفر مفصلی و پراهمیتی به برنامه ای متناسب احتیاج داریم. مگر می شود بدون مقصد حرکت کرد و انتظار رسیدن را داشت؟ البته روشن  است که تهیه چنین برنامه ای کاری دشوار، زمان بر و مستلزم هماهنگی های بسیار است اما نتایج و ثمرات آن عمیق، اثر بخش و ماندگار خواهد بود. همچنین شاید استدلال شود که به فرض ما چنین برنامه ای تهیه کنیم، آن وقت اجرا و پیاده سازی آن چه می شود؟ مسلما، داشتن یک برنامه نظری -هر چقدر هم عالی تهیه شده باشد- به تنهایی کافی نیست و لازم است به اجرا برسد تا اهداف آن محقق گردد. تجربه نشان داده است که چنین برنامه هایی اگر وجود داشته باشند و خوب تهیه شده باشند، ذاتی دارند که ناخودآگاه همه چرخ ها را به حرکت درآورده و به اجرا نزدیک می ‎نمایند. زیرا چنین برنامه کلان و راهبردی همانند تشخیص بیماری توسط پزشک است که اگر درست صورت گیرد بیش از 50 درصد مشکل را حل کرده و پیچیدن نسخه درمان برای آن کار ساده ای خواهد بود.

آنچه در حال حاضر، در سطح کتابداری و اطلاع رسانی کشور ملاحظه می شود، فقدان چشم انداز، برنامه و انسجام لازم است. همه نهادهای مرتبط و افراد، از سازمان های اجرایی تا دانشگاه ها و اعضای هیئت علمی، همه و همه در تلاش هستند و با قصد و نیت پاک، هدفِ سازندگی و تعالی این حوزه را دارند. اما همگی به مثابه افراد سقوط کرده در جزیره های دور از همی هستند که تلاش فردیشان برای آزادی و رهایی، ره به جایی نمی برد. یا شاید می توان گفت، جامعه کتابداری و اطلاع رسانی حال حاضر کشور، مثل ماشینی است که قطعات خوبی دارد و این قطعات هم کنار هم سوار شده اند اما چرخ دنده هایی که باید درگیر شوند و یک موتور واحد را برای حرکت رو به جلو ایجاد کنند، یا موجود نیستند یا به درستی ارتباط آنها تعریف و برقرار نشده است. در نتیجه هر چقدر هم که این قطعات کار خود را درست انجام دهند به دلیل فقدان سیستمی که همه این قطعات را برای رسیدن به هدفی مشخص به کار بگیرد، نتیجه ای و حرکتی حاصل نمی شود.

البته چنین موضوع مهمی شرح و بسط بیشتر می طلبد که در این مجال کوتاه نمی گنجد و این نوشته فقط از باب طرح مساله به موضوع نگاه می کند و توجه دادن همه نهادها و اهالی حوزه کتابداری و اطلاع رسانی به اهمیت وجود "برنامه راهبردی کتابداری و اطلاع رسانی کشور" که همانند فانوس دریایی، راهنمای تمامی سرنشینان کشتی "کتابداری و اطلاع رسانی کشور" باشد. فعالیت های حال حاضر این حوزه، به نظر بسیار خوب می آید، اما مشکل اصلی عدم انسجام و چشم انداز مشترک برای دستیابی به یک هدف متعالی است. چشم اندازی که حداقل یک افق 20 ساله را مدنظر داشته و همه اجزا را برای دستیابی به آن زیر یک چتر گردآورده و برای دستیابی به هدف توسعه پایدار این حوزه هدایت کند. نتیجه فقدان چنین تفکر سیسمتی کلان و برنامه راهبردی همه جانبه نگر، این است که اگرچه فعالیت های حال حاضر کتابداری و اطلاع رسانی همه با نیت خیر و با دلسوزی و زحمت فراوان صورت می گیرد، اما اثربخشی لازم را ندارد.