نه بر مرده، بر زنده باید گریست!

لیزنا، (گاهی دور/ گاهی نزدیک: 77)، نورالله مرادی، عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران:  در اخبار آمده بود که در بعد از ظهر 20 اسفند 1392، مرکز آفرینش‌های هنری کانون پرورش فکری کودکان و نو جوانان، در خیابان حجاب، دچار آتش‌سوزی مهیبی شد. بر اساس اخبار منتشر شده، آتش‌سوزی در انبار ساختمان روی داد که یک هزار متر مربع مساحت دارد و شدت حریق تا آنجا بوده که آسمان آن ناحیه را در بر گرفته بود. شش مرکز آتش‌نشانی، و سی آتش‌نشان ، برای اطفای حریق در محل حاضر شده بودند. همه این خبرها نشان از بزرگی حریق دارد. روز بعد خبر در سایت کانون هم منعکس و اعلام شد که خوشبختانه حریق تلفات جانی نداشته است که جای شکرگزاری دارد.

در سی سال اخیر این سومین حریق بزرگی است که  در کتابخانه‌های ایران رخ می‌دهد. دو حریق قبلی در کتابخانه ادبیات دانشگاه اصفهان و دانشکده حقوق دانشگاه تهران روی داد. حریق در کتابخانه دانشگاه اصفهان منجر به سوختن کتابخانه دانشکده ادبیات دانشگاه شد و حدود 70 هزار جلد کتاب نابود شد. بخشی به دلیل آتش و بخشی هم به دلیل آبی که برای اطفای حریق بر روی کتابها ریخته بودند.

از چند و چون حریق مرکز آفرینش هنری کانون خبری در دست نیست. امیدواریم در چند روز آینده، گزارش مسئولان منتشر شود. اما ماجرای سوختن کتابخانه دانشگاه اصفهان می‌تواند تامل‌برانگیز باشد. در سال‌های آخر رژیم گذشته که طرح گسترش دانشگاه اصفهان اجرا می‌شد سوله‌ای را به کتابخانه دانشکده ادبیات آن دانشگاه اختصاص داده بودند تا ساختمان کتابخانه ساخته شود. در نخستین سال‌های دهه شست بود که آتش‌سوزی اتفاق افتاد. ظاهراً لوله آبی که از  گوشه  سقف کتابخانه می‌گذشته شروع به چکه می‌کند.  تأسیسات برای رفع مشکل اقدام به جوش دادن لوله می‌نماید. آتش جوشکاری به پشم شیشه‌ای که بالای سقف مجوف کار گذاشته بودند سرایت می‌کند و پشم شیشه آتش می‌گیرد. حرارت حاصل از این آتش موجب می‌شود که سیم‌هایی که سقف مجوف را به سقف اصلی متصل کرده بود ذوب شود و سقف مشتعل کتابخانه به پایین سقوط کند و کتابخانه دچار حریق شود. از چند کپسول آتش‌نشانی که در کتابخانه نصب شده بود چندتایی کار نمی‌کند وبقیه هم از رده خارج بودند. شلنگ آتش‌نشانی نصب شده بر روی دیوار هم به دلایل کوتاه بودن عملا کار ساز نمی‌شود. باقی می‌ماند شلنگ آبیاری چمن محوطه که حاضران در صحنه می‌کوشند به کمک آن از پنجرۀ کتابخانه بر روی آتش آب بریزند. البته در همان آغاز فاجعه مرکز آتش‌نشانی را خبر می‌کنند و آنها با سرعت خود را به درب دانشگاه می‌رسانند، ولی معلوم می‌شود این درب بسته است و باید  به درب دیگر مراجعه نمایند. این یعنی حدود سه ربع ساعت دیر رسیدن آتش‌نشانان. در این گیر و دار کسی (که هیچ‌کس اطلاعی از او نداشت و ندارد) سوار بر وانتی که در آنجا پارک بوده می‌شود و وانت را -- با دنده عقب -- محکم به دیوار کتابخانه می کوبد تا با خراب کردن دیوار امکان بیشتری برای آب پاشیدن بر روی آتش فراهم آورد. ناظران حاضر در صحنه می‌گفتند خراب شدن دیوار همان و بالا رفتن شعله آتش همان. بالاخره مامورین آتش نشانی می‌رسند و با کمک آب تانکرها آتش را خاموش و بقیه کتابها را نابود می‌کنند. خرابی حاصل از آب تانکرهای آتش نشانی در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران هم فاجعه آفرید.

نکته‌ای که در این سه آتش سوزی مشترک است، این است که در اکثر کتابخانه‌های ما کمتر به فکر پیشگیری هستند. اگر امکاناتی هم تعبیه شده بیشتر برای اطفای حریق است. شامل کپسول  و شلنگ مخصوص آتش‌نشانی. ولی ظاهراً در فواصل زمانی معینی این تجهیزات بررسی ووارسی نمی‌شوند و در اکثر موارد کارکنان و کارگران شاغل در کتابخانه -- آنهم باز به‌طور سالانه یا شش‌ماهه -- به صورت آزمایشی، و با ایجاد حریقی ساختگی، صد البته به دور از محیط کتابخانه، با این تجهیزات کار نمی‌کنند. پیشگیری، از جمله در مورد جلوگیری از آتش‌سوزی، از اهمیت زیادی برخوردار است. سازمان آتش نشانی ایالات متحده کتابی ، در بیست جلد، منتشر کرده است که هر فصل آن به موضوع خاصی اختصاص دارد. مثلاً بیمارستان‌ها، مدرسه‌ها و دانشگاه‌ها، زندان‌ها، کتابخانه‌ها و آرشیوها، و.... در هر فصل به طور مبسوط و مفصل مسائل و مقررات پیشگیری و اطفای حریق را در آن گروه بیان می‌کند. حتی موارد به ظاهر کوچک و پیش پا افتاده را. مثلاً در مورد مدارس می‌گوید درب ورودی مدرسه باید، بر خلاف معمول و متداول، باید به بیرون باز شود، تا اگر حریقی رخ داد دانش‌آموزان با فشار دادن درب به طرف بیرون آن را باز کنند و از محل بگریزند. وگرنه اجتماع کودکان در پشت دری که به سمت داخل باز می‌شود مشکل‌آفرین خواهد شد.

نکته بسیارمهم در این کتاب مرجع که بطور مرتب تجدید نظر و منتشر می‌شود این است که در ابتدا هر فصل جدولی ارائه می ‌هد که صورت و سیاهه‌ای است از آتش سوزی‌هایی که در یکی دو سده اخیر در ساختمان‌های موضوع آن فصل روی داده است. در جدول آتش سوزی‌ها در فصل کتابخانه ها به دو گروه بر می خوریم. کتابخانه‌هایی که آتش به فوریت مهار و خاموش شده و میزان خسارت نسبتاً کم است، بین یکصد هزار تا چند صد هزاردلار. دوم کتابخانه‌هایی که آتش‌سوزی پردامنه بوده، به‌سختی مهار و خاموش شده و خسارات زیادی به بار آورده است، حتی در حد چندین میلیون دلار. نویسنده فصل در این تفاوت نکته ای را بیان می کند که از اهمیت زیادی برخوردار است. در کتابخانه‌هایی که مجهز به هشداردهنده بوده‌اند هم آتش زودتر مهار شده و هم خسارت کمتر بوده است.

پیشگیری از آتش‌سوزی در کتابخانه‌ها و آرشیوها مبحث گسترده‌ای است و در اینجا فرصت پرداختن به آن نیست. از موضوع سیم‌کشی برق از رو تا مقررات خاص برای نیروی انسانی و رعایت نکات ایمنی. علاوه بر این نیازمند تجهیزات فیزیکی خاص و گاه پیچیده و گرانقیمت. ولی فقط نصب این تجهیزات کافی نیست. خوشبختانه بسیاری از کتابخانه‌ها و آرشیوهای مجهز به وسایل مدرن پیشگیری هستند و برای آنها هزینه و بودجه زیادی را متحمل شده‌اند. ولی با کمال تأسف در حفظ و نگهداری آنها کوشا نیستند و در نتیجه در روز واقعه هزینه سنگین‌تری را  می‌پردازند. سال 1355 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران آتش‌سوزی مختصری رخ داد. آتش مهار شد ولی دو کتابدار جوان به‌ علت دود حاصل آز آتش‌سوزی جان باختند. چون پشت در اضطراری آنقدر کارتن کتاب چیده شده بود که نتوانستند از آن در بگذرند و خود را نجات دهند.  نصب هشدار دهنده در نقاط مختلف کتابخانه به تنهایی کافی نیست، لازم است سیستم پیشگیری قادر باشد همزمان با به صدا در آوردن آژیر ها خبر آتش‌سوزی را به چندین جا، از جمله سازمان آتش نشانی، به صورت خود کار و با تلفن اطلاع دهد.