داخلی
»مطالب کتابداری
»گاهی دور گاهی نزدیک
لیزنا (گاهی دور / گاهی نزدیک 90):مهدی زاهدی، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد:
پیش درآمد
آنچه که در این نوشته سعی در بیان آن دارم بحث شیرین اخلاق پژوهش (علیرغم توجه همه افراد و سازمان ها و تداوم عدم رعایت آن!) است. ضرورت این بحث زمانی دوچندان میشود که می بینیم افرادی در مقاطع تحصیلی و درجات علمی بالا، اخلاق پژوهش را در نظر نداشته و کاتالیزوری در این فرایند کج و ناصواب هستند. عدم رعایت اخلاق پژوهش آن هم در بالاترین سطح تحصیلات و وجوه معرفتی افراد مسئله ای است که این روزها بلای جان آموزش عالی این کشور شده است. به حدی از نمودهای این مورد در طی یک دو سال گذشته دیده ام که سعی کردم در این نوشته حداقل به گوشه ای از مسائل این حوزه اشاره و به برخی از نقش آفرینان تکانه ای وارد کنم. امیدوارم صاحبان فضل و معرفت و نقادان تیزبین و نکته سنج از این مجمل، خود حدیث مفصل برداشت و تصمیمات لازمه را در این رابطه بگیرند.
بگذارید بحث را با خود پژوهش شروع کنیم!
پژوهش به عنوان فراگردی که متشکل از یک سری فعالیتهای هدفمند و منظم برای تصمیم گیری در مورد مسئله ای است، شناخته میشود. پژوهش در یک تعریف میتواند راه رسیدن به حقیقت باشد. انسان به عنوان عامل اساسی در این راه درصدد است که از نگاه خویش به دنیا و پدیده های آن، به حقایق چه از بعد فیزیکی و متافیزیکی، بنگرد (کمیته اخلاق پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، 1390). به دلیل تفاوت نگاهها و نقطه نظرها، انسان، پژوهشهای متفاوتی (کمی و کیفی) را برای اینگونه دریافت های بشری آغاز می کند. در همین راستا، در فراگرد پژوهش عناصر فراوان و عمده ای می توانند دخالت داشته باشند که برخی از آنها مادی هستند و برخی دیگر غیرمادی. تا کنون سعی بر این بوده است که اتفاق نظر و اجماعی بر روی تمامی این عناصر وجود داشته باشد. این توافق نظر میتواند از طریق برخی استانداردها و چارچوبها تعیین گردد. کما اینکه تمامی فرایند پژوهشی که در دانشگاه ها تدریس و ما قادر به انجام آن هستیم، براساس همین استانداردها و یکدست سازی اصول است. از موارد غیر مادی که بیشتر جنبه انسان محوری را در انواع پژوهشها تداعی میکند، بحث اخلاق است. با توجه به نسبی بودن این مفهوم، برای اینکه هر کسی به بحث اخلاق از منظر خویش ننگرد ضروری است که مفهوم اخلاق به صورت مشخص و معین به صورت الگویی قابل شناخت و فهم تدوین گردد؛ بدینوسیله همگان از یک مفهوم، برداشتی یکسان یا حداقل قابل درک و اجرا خواهند داشت. توجه به اخلاق در پژوهشها از آن جهت اهمیت دارد که در بیشتر موارد نتیجه پژوهشها منجر به اجرای تصمیماتی خاص میشوند که میتواند بر حیات و زیست انسانها و محیط اثرگذار باشند. همچنین کیفیت آموزش عالی در کشور تحت تأثیر عدم توجه به وضعیت اخلاق پژوهش است (امین خندقی و پاک مهر، 1391).
اخلاق پژوهش بخشی از اخلاق حرفه ای و در نهایت زیرمجموعه ای از اخلاق کاربردی است (بحرینی، 1388). اهداف اخلاق پژوهش عبارتند از: تشخیص فضائل و رذائل اخلاقی در پژوهش، حل مسائل اخلاقی، آموزش و تربیت اخلاقی در پژوهش، ذکر نظام مند مسئولیتهای اخلاقی پژوهشگران (همان). براساس موارد پیش گفته میتوان بیان داشت که در بحث اخلاق پژوهش، به دلیل وسعت آن، متغیرهای فراوانی دخالت دارند. برخی معتقدند که مهم ترین ابعاد اخلاق پژوهش در ارتباط با مشارکت کننده، انتشار نتایج پژوهش و پژوهشگر است (خالقی، 1387). از دیدگاهی دیگر اخلاق پژوهش به منزله حوزه ای دانشی، 4 وجه دارد (بحرینی، 1388).
به نظر میرسد بتوان بحث اخلاق پژوهش را بنابر چرخه انجام پژوهش، در سه مرحله زیر بیان کرد:
1. صلاحیت شخصی پژوهشگر:
در ابتدا، پژوهشگر باید دارای ویژگیها و توانمندیهایی باشد که وی را به عنوان یک پژوهشگر واجد شرایط انجام پژوهش مطرح کند. این ویژگیها در متون به صورتهای گوناگون بحث شده اند که از عمده آنها میتوان به عدم سوگیری بر اساس میل سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و ...، بی طرف بودن در انجام فرایند پژوهش، تحصیلات مرتبط با موضوع پژوهش، تبحر در انجام پژوهش، تعامل با پژوهشگران دیگر در صورت نیاز و مسائلی از این دست اشاره کرد. براساس این مجموعه عوامل، فرد میتواند شروع به انجام پژوهش کند. به عبارت دیگر صلاحیت انجام پژوهش به عنوان فرایندی علمی و موشکافانه را خواهد داشت؛ پژوهشی که درصدد است تا امکان رشد و تعالی بشر را فراهم آورد.
اما آنچه که می بینیم:
بسیاری از افراد به محض انجام نخستین پژوهش یا کار پژوهشی خود، احساس می کنند که با هر کم و کیفی پژوهشگر شده اند. ولیکن باید دانست که الفبای پژوهش و پژوهشگری بسیار بیشتر از آن است که بتوان تنها با یک یا دو مقاله پژوهشی در یک حوزه یا انجام پایان نامه ای، خود را پژوهشگر دانست. نوع وخیم تر این وضعیت، زمانی است که افراد به محض انجام یک پژوهش (که با شیوه نادرست و غلط هم انجام شده است) خود را صاحب نظر و رأی در حیطه و حوزه پژوهشی خاصی میدانند. از این دست افراد در حال حاضر به وفور میتوان پیدا کرد. برخی پژوهشگران را میتوان دید که گویی در همه زمینه های دانش بشری صاحب معرفت و توانایی فکری هستند.
2. اجرای فراگرد پژوهش:
هر پژوهشی براساس مشکل یا مجموعه ای از مشکلات آغاز و در نهایت به نتیجه گیری خاصی منجر می شود. در هر یک از مراحل انجام پژوهش، میتوان وجوه اخلاقی را ملاحظه کرد. در نوع نگاه به مشکل، شروع مسئله، بیان آن، درنظر گرفتن متغیرها، مشخص کردن هدف، تدوین فرضیه ها، مرور پیشینه ها، روش پژوهش و طراحی آن، ابزارهای اندازه گیری مدنظر، جامعه و نمونه مورد آزمون، گردآوری داده ها، تحلیل داده ها، تفسیر داده ها، حل مسئله، فرض آزمایی و تمامی عواملی که امکان دارد زیر مجموعه هر یک از مراحل بالا باشند، امکان خطای هدفمند و عمدی وجود دارد. برای موارد بالا میتوان چند مصداق را ذکر کرد. داده سازی، تفسیر نتایج به سمت تأیید فرضیه های پژوهشگر، عدم بررسی پیشینه پژوهش به صورت کامل و دقیق، گزارش روش پژوهشی خاصی در عین انجام ندادن آن، تعمد در نوع آزمون آماری اشتباه برای رسیدن به نتیجه دلخواه، انتخاب نمونه و جامعه براساس پیش فرض های ناصحیح و ... همگی بخشی از بی اخلاقی هایی هستند که در مرحله به مرحله پژوهش می توانند رخ دهند.
اما آنچه که می بینیم:
بسیاری از پژوهشها را داریم که حجم عظیمی از داده ها و تحلیلها را در نازلترین سطح ممکن انجام میدهند و در نهایت بسیار شاد و خوشحال هستند که فکر می کنند انجام پژوهش به مثابه مسابقه دوی صدمتر است و آنان قهرمان قهرمانان این عرصه. ولی باید متذکر شد که به هر حال پژوهش فرایندی دارد که باید مرحله به مرحله آن را پشت سرگذاشت؛ شاید شبیه دوی ماراتن که افراد بسیاری حضور دارند اما آن که ممارست، دوراندیشی و تمرین های مداوم داشته، قهرمان می شود. اکنون انجام پژوهش در بازه زمانی اندک یکی از افتخارات پژوهشگران عصر پسانوگرایی در دانشگاه های ایران شده است.
3. نشر و اشاعه دانش:
مرحله نشر و انتشار اثر پژوهشی، آخرین حلقه یا گذرگاهی است که نیاز به توجه دقیق و موشکافانه در حوزه اخلاق پژوهش را دارد. در این مرحله نیز عوامل متعددی دخالت دارند. انواع نشریات و رتبه بندی علمی آنها پیش شرط انتشار اثر برای فرد می باشند. همچنین عملکرد تمامی افرادی که می توانند در فرایند انتشار مقاله در مجلات علمی دخیل باشند مانند نویسندگان، مدیر مسئولان، سردبیران، داوران و ارتباط بین آنها نیز در حوزه اخلاق پژوهش قرار میگیرد. به عنوان نمونه، کمیته اخلاق انتشار (2009 در کریمی، 1389) وظایف اخلاقی داوران مجلات را در مجموعه معیارهایی بیان کرده است. جلوگیری از خطاهای محتوایی در استناد دادن به آثار پیشینیان و سرقت ادبی و علمی نیازمند دقت نظر تمامی افراد دخیل در فرایند بررسی مقالات است (حری و شاهبداغی، 1388). علاوه بر آن، نویسندگان امکان دارد که اثر خود را به صورتهای مختلف در چندین نوبت چاپ کنند. همچنین حجم انتشار مقاله از هیئت تحریریه باید مشخص و براساس داوری علمی باشد. این موارد برخی از مسائل اخلاقی بودند که داوران باید به آنها توجه فراوان داشته باشند. بر همین اساس هر یک از دیگر نقش های اثرگذار در فرایند نشر اثر علمی و پژوهشی می توانند بی اخلاقیه ای پژوهشی را یافته یا اینکه برآن بیافزایند.
اما آنچه که می بینیم:
برخی به مانند خط تولید محصولات کارخانه ای شده اند و به کرات انتشارات و مقالههای مختلفی در حوزه های گوناگون دارند. تصور اینکه هر چه انتشارات فرد بیشتر باشد، وی خردمندتر و صاحب فضل تر است، اشتباهی بس سترگ میباشد که اکنون تابوی محیط های آکادمیک ایران گردیده است. اگر با دید نقادانه به بسیاری از مقالات نگاه کنید جز پاره ای داده های بی ربط و نمایشی چیزی دستگیر نخواهد شد. گرچه انتشارات علمی و تولید مقاله خوب است اما نه به هر قیمتی و سبکی. حرکت بر پوسته کمیت انتشارات افراد بلایی است که شاید ده سال است در آموزش عالی این کشور ریشه دوانده باشد و درمان آن امری محال. عدم رعایت قانون کپی رایت و سرقت های ادبی در انتشارات هم مزید بر علت هستند.
افزون بر آنچه که بیان شد، رشته ما به دلیل ارتباط نزدیکش با فناوری اطلاعات، بسترهای دیجیتال و فضای مجازی و انجام پژوهشهای فراوان در این عرصه، نیاز به توجه به مسائل اخلاقی در این بخش نیز دارد. به عبارت دیگر، بر تمام آنچه که گفته شد پیچیدگی مسائل اخلاقی در پژوهشهای فضای مجازی و دیجیتال را نیز باید اضافه کرد. به همین دلیل چالشی جدی پیش روی ما قرار گرفته است. ضروری است براساس توسعه فضای دیجیتال، راهکارها و رویکردهای مناسب با این فضا توسط پژوهشگران و اندیشمندان حوزه اخلاق پژوهش تدوین گردند. این بحث خارج از حوصله نوشته پیش روی ماست.
برای حل معضلات حیطه اخلاق پژوهش به مانند هر وضعیت دیگری، باید راهکارهایی اندیشیده شوند. این راهکارها چه هستند!؟
راهکار:
برخی پژوهشگران برای برپایی موازین اخلاقی در حوزه پژوهش پیشنهادهایی مطرح کرده اند. از جمله این پیشنهادها سه مؤلفهای است که مطلبی فرد و همکارانش (مطلبی فرد، آراسته، محبت، و دستا، 1391) بیان داشته اند. از منظر آنان بسترسازی و آماده سازی شرایط مورد نیاز، توسعه الزامات قانونی به صورت کدهای اخلاقی و در نهایت نهادینه کردن اخلاق در تمام مقاطع آموزشی از مدرسه تا دانشگاه میتواند به توسعه اخلاق پژوهش کمک کند. به طور کلی براساس گفته های پیشین دو عامل میتوانند به عنوان راهکار توسعه اخلاق پژوهش مطرح شوند. یکی از آنها اثر نرم و دیگری اثر سخت دارد.
- آموزش اخلاق
آموزش اخلاق پژوهش یکی از وجوه فراموش شده برنامه های آموزشی دانشگاهها است که میتواند به صورت غیررسمی نیز مورد توجه قرار گیرد (امین خندقی و پاک مهر، 1391). بسیاری از بی اخلاقیهایی که صورت می گیرد به دلیل عدم آگاهی افراد از آنهاست. به عنوان نمونه برای استناد مستقیم (نقل قول مستقیم) به فرد باید از علامت «» استفاده کرد و در غیر اینصورت، آن استناد، تقلب محسوب میشود[1]. برهمین اساس پژوهشگران بی شماری که در ابتدای مسیر پژوهشگری هستند نیاز به نهادینه شدن برخی قواعد در چارچوب ذهنی خود دارند. اگر این چارچوب به صورت ناصحیح شکل گیرد تبعات جبران ناپذیری را در طی سالیان متمادی در پی خواهد داشت.
- مجازات (موضع گیری نسبت به انتشارات و پژوهشهای بی اخلاق)
بسیاری از افراد که سودای علمی در سر دارند با آگاهی از برخی تقلبهای علمی، از انجام آن خودداری نمی کنند. در این وضعیت دیگر آموزش و برخورد نرم نمیتواند چاره ساز باشد. در این وضعیت ضروری است که سازمان های متولی امر، ناشران، پژوهشگران و دانشگاهیان مجموعه ای از تنبیهات علمی را برای فرد خاطی در نظر گیرند. این تنبیهات میتوانند از یک تذکر در اولین خطا تا قرار دادن فرد در لیست سیاه نویسندگان آن حوزه باشد. نگاه جبری در این وضعیت به نظر میرسد یکی از بهترین و آخرین راه حلها برای توسعه اخلاق پژوهش باشد.
نتیجه گیری
دورکیم، قلمروی اخلاق را قلمروی وظیفه دانسته است (امین بیدختی و زارع، 1389). به همین دلیل توجه به هنجارهای اخلاقی جزء بایسته های زندگی اجتماعی است. رویکرد مبتنی بر قوانین و رویکرد مبتنی بر اصول و ارزشها (امین خندقی و پاک مهر، 1391)، در حوزه اخلاق پژوهش باید مورد توجه قرار گیرند. در داخل کشور پژوهشهای فراوانی در حوزه اخلاق پژوهش از منظرهای گوناگون صورت گرفته است (مطلبی فرد و دیگران، 1391). بر همین اساس مجموعهای از عوامل برای این بحث پیشنهاد شده اند. امین بیدختی و زارع (1389) مواردی مانند عشق به حضرت حق، تهذیب نفس، عاشق علم بودن نه طالب مدرک بودن، حریص بودن نسبت به یافته های نوین علمی، عزت نفس و پرهیز از بیگانه باوری، شک علمی، امانتداری، نقد علمی و نقدپذیری، شجاعت، ژرف نگری و دقت، رعایت نکات اخلاقی در ارتباط با آزمودنیها را جزء نکات اخلاقی مورد توجه پژوهشگران داخل میدانند.
به نظر میرسد توجه به منشور و موازین اخلاق پژوهش[2] که در حوزه معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نگاشته شده است میتواند مبنایی برای گسترش فهم نسبت به این حوزه و توافقی برای انجام دستورالعمل های اجرایی باشد. تدوین آن براساس اجماع اندیشمندان این حوزه، آن را به عنوان ابزاری استاندارد در حوزه اخلاق پژوهش در کشور مطرح میکند. به نظر میرسد معاونان آموزشی و پژوهشی دانشگاه های کشور باید درصدد برآیند تا این منشور را به صورت غیررسمی، حداقل برای اعضاء هیئت علمی و دانشجویان دکتری تخصصی خویش آموزش دهند.
به هر حال درست است که برخی بی اخلاقیها در جامعه ما ناشی از مسائل غیرفردی است اما به نظر میرسد که در حوزه پژوهش، این مسئله بیشتر انعکاس فردی داشته باشد. پژوهشگری که شناخت و معرفت نسبت به امر پژوهش داشته باشد هرگز سعی نمیکند وجدان بیدار و آگاه خویش را خاموش و اقدام به بی اخلاقی های پژوهشی کند. به عنوان جمله پایانی باید بگویم که نباید برای بحث اخلاق پژوهش دنبال تجویز یا دستورالعملی خاص و معین باشیم! هر یک از ما با دانستن معیارهای اخلاقی به عنوان پیش شرط اخلاق پژوهش، استفاده از اخلاق پژوهش و حفظ عزت نفس خود میتوانیم شروع کننده حرکتی برای گسترش اخلاق پژوهش در این همهمه پژوهش و پژوهشگری در وادی علم و معرفت باشیم.
حالا براساس این اندک گفته ها خود بسنجید که در کجای اخلاق پژوهش هستیم!
باور کنیم و باور کنیم که لااقل در این یک مورد خود ما (به عنوان پژوهشگر، نویسنده، استاد، دانشجو و ... ) تنها کسانی هستیم که میتوانیم تعیین کننده سلامت پژوهشهایمان یا ناخوش بودن آنها باشیم.
عمل کنیم و عمل کنیم که اندک اندک، جلوی بی اخلاقیهای پژوهشی در عرصه های علمی گرفته شود.
بیندیشیم و بیندیشیم که چه راهکارهایی باید به کار گرفته شوند تا دانشجویان از ابتدا به بیراهه و به ناکجاآباد انجام و نشر پژوهشهای به ظاهر پژوهش اما در باطن کم خاصیت نروند.
فهرست منابع
امین بیدختی، ع. ا.، و زارع، م. (1389). اخلاق در پژوهش: مفاهیم، چالش¬ها و راهکارها. پژوهشنامه، (63)، 69–92.
امین خندقی، د. م.، و پاک مهر، ح. (1391). آموزش معیارهای اخلاق پژوهش: ضرورتی انکار ناپذیر در برنامه های درسی آموزش عالی. اخلاق در علوم و فناوری، 7(4)، 19–30.
بحرینی، ن. (1388). اخلاق پژوهش به منزله یک دانش : جستجو در اضلاع و هویت معرفتی اخلاق پژوهش. راهبرد فرهنگ، 2(4)، 39–58.
حری، ع.، و شاهبداغی، ا. (1388). شیوه های استناد در نگارش¬های علمی، رهنمودهای بین المللی. تهران: دانشگاه تهران.
کریمی، ر. (1389). اخلاق در انتشار نتایج پژوهش. مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، (82)، 6–21.
کمیته اخلاق پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. (1390). منشور و موازین اخلاق پژوهش. اهواز: دانشگاه شهید چمران.
مطلبی فرد، ع.، آراسته، ح. ر.، محبت، ه.، و دستا، م. (1391). اخلاق پژوهش در آموزش عالی: ویژگی¬های فردی و مسئولیت¬های حرفهای پژوهشگران. دانش شناسی، 5(1)، 98–117.
خالقی، ن. (1387). اخلاق پژوهش در حوزه علوم اجتماعی. فصلنامه اخلاق در علوم و فناری، 3(1-2)، 83–92.
[1] البته شیوه¬های ظاهری دیگری نیز برای بیان نقل قول مستقیم وجود دارد که در متن فقط به یک مورد اشاره شد.
[2] کمیته اخلاق پژوهش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری. (1390). منشور و موازین اخلاق پژوهش. اهواز: دانشگاه شهید چمران.
سعي و دغدغه اصيل شما قابل احترام است. ولي مي دانيم و خوب مي دانيم كه با گفتن ها و نوشتن ها ديگر كار پژوهش در اين سرزمين به سامان نخواهد شد!. سالهاست كه چنين رهنمودهايي داده شده و در واقع چيزي بيش از اينكه شما هم گفتيد نمي شود گفت. بايستي افق نگاه و عقبه اين گرفتاري را به پيش از محيط هاي آموزشي- تحصيلي و نشريات علمي متوجه ساخت. خانواده، اين نهاد تربيت كننده. وقتي در دوران كودكي و نوجواني يك انسان در محيط خانواده بي اخلاقي ها و عدم رعايت اخلاقيات در هر بعد و وجوهي از آن را مشاهده مي كند بالطبع سرقت ادبي و علمي آنهم در اين دنياي ولنگار و فراخناك برايش ديگر نه بيمي دارد و نه مسئوليتي. بي چارگي در برابر داشتن خانوادهه اي متعهد به رعايت احترام به وظايف اخلاقي و انساني هم كه كه وظيفه من و شما و ديگري نيست زيرا كه اين بي چارگي معلول علت هاي بي شماري است كه بر شمردن و واكاوي آنها خود دنيايي ديگر است.
اين نظر شخصي بنده بود. باتشر مجدد از شما
بسیار متشکرم
من کارشناس ارشد مدیرت اطلاعات هستم