بايد وظایف و کارکردهای دانشی حرفه خود را بدرستی انجام دهیم

در پی تغییر و تصویب نام جدید رشته «علوم کتابداری و اطلاع رسانی» به «علم اطلاعات و دانش شناسی» در شورای عالی برنامه ریزی وزارت علوم، به  سراغ دکتر رحمت الله فتاحی، استاد دانشگاه فردوسی مشهد و عضو کمیته علم اطلاعات و دانش شناسی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اطلاعاتی رفتیم تا در صحبت با ایشان از دیدگاه ایشان و روند تغییر نام با خبر شویم.

لیزنا: درود برشما، به عنوان اولين سوال مي خواهيم بدانيم  آیا شما موافق تغییر نام رشته بوده اید؟

دکتر رحمت الله فتاحی: درود و سپاس بر شما. در آغاز بر خود بایسته می دانم از همکاران کمیته کتابداری و اطلاع رسانی وزارت علوم (که اکنون به کمیته علم اطلاعات و دانش شناسی تغییر نام داده است) به خاطر همه تلاشهای آنان سپاسگزاری کنم.

من با توجه به عوامل و شواهد گوناگونی که در طول حداقل یک دهه اخیر در حرفه ما مطرح بوده است با این بازنگری موافق بوده و هستم. به بیان دیگر، این بازنگری پیش زمینه های فراوانی داشت. بر این اساس، خود من یکی از بانیان این حرکت بودم زیرا شرایط و تحولات جاری را در راستای نیاز به این تغییر می دیدم. باید توجه داشت که چنین حرکتهایی، که پیامد ملی دارد، به سادگی تحقق نیافته است و بلکه با چالشهای فراوانی همراه بوده است.

در این زمینه، همانگونه که در صورتجلسه کمیته برنامه ریزی کتابداری در وزارت علوم و نیز در برخی نوشته دیگر من آمده است، چند پژوهش انجام گرفته که همگی بر این تغییر تاکید داشته اند. برای مثال، یافته های طرح پژوهشی من، آقای دکتر داورپناه و عبدالرسول خسروی[i] (دانشجوی پیشین دکترا و عضو کنونی هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی بوشهر) و همینطور، پایان نامه خانم غیوری که زیر نظر دکتر حسن زاده[ii] در دانشگاه تربیت مدرس انجام شد، نشان داد که بیش از 86 درصد جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران (اعضای هیأت علمی، کتابداران شاغل و دانشجویان) خواهان تغییر نام بودند. بازخوردهای دانشجویان و کتابداران در همایشها و میزگردهای انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران نیز گواه این نیاز بود (همچنانکه اکنون نظرات کتابداران در گروه های بحث الکترونیکی و وبلاگها، پس از انتشار خبر تغییر عنوان، نشان دهنده شادمانی اکثریت آنهاست).

همچنین، برای اطمینان بیشتر در مورد ضرورت تغییر نام و توجه عینی تر به دیدگاه اعضای هیأت علمی، نشست مشترکی میان اعضای کمیته برنامه ریزی کتابداری و مدیران گروه های کتابداری نیز در اوایل سال جاری در دانشگاه تربیت مدرس برگزار شد که اکثریت مدیران گروه ها نیز خواهان تغییر نام بودند و برخی نامهای پیشنهادی خود را نیز مطرح کردند. بر این اساس، موافقت من با این تغییر نام، مبتنی بر عینیت و واقع گرایی بوده است.

البته باید این را نیز توجه داشت که مانند هر رخداد دیگری، تغییر نام مخالفانی نیز داشته و دارد اما آنها در اکثریت نیستند و بجز تعداد محدودی، نظرات خود را در مدتی یکی دو سال گذشته که این بحث مطرح بوده است بازتاب نداند.

لیزنا: نام جدید تا چه حدی در برگيرنده همه گوشه و كنار رشته و حرفه است؟

دکتر رحمت الله فتاحی: رسیدن به نامی که هیچ کاستی نداشته باشد و مورد توافق اکثریت مطلق باشد (یعنی کاملا جامع و مانع باشد) کار آسانی نیست. به هر حال، در مورد نامهای متعددی که مورد نظر جامعه کتابداری و اطلاع رسانی بود و در پژوهشهای یاد شده بر آنها تاکید شده بود، بررسی های زیادی از سوی اعضای کمیته کتابداری صورت گرفت. نام برگزیده شده (علم اطلاعات و دانش شناسی) مورد توافق اکثریت اعضای کمیته و نیز مدیران گروه های کتابداری بود. تلاش شد تا این نام چترگونه باشد و در عین حال بتواند نوگرایی حرفه ما را در چارچوب مباحث نوین نشان دهد.

لیزنا: در صورتی که موافق تغییر نام رشته بوده اید، اما نام جدید را نمی پسندید چه عنوانی را مناسب می دانید؟

دکتر رحمت الله فتاحی: رسیدن به نامهای گوناگون در طول زمان عینیت می یابد. من نیز همین مسیر را طی کرده ام یعنی بتدریج به نامهای جدیدتری رسیدم. در عین حال، چنانچه در باره نام دیگری مانند "دانش شناسی و مدیریت اطلاعات" بیشتر اندیشه کنیم، شاید آن را نیز نامی برازنده رشته بیابیم زیرا در مقایسه با "علم اطلاعات و دانش شناسی" می توان گفت که واژه دانش شناسی چنانچه مقدم بر "علم اطلاعات" بیاید می تواند آن را نیز پوشش دهد. از سوی دیگر، جنبه کاربردی و خدماتی رشته را می توان در جزء "مدیریت اطلاعات" مطرح کرد. به هر حال، نام برگزیده شده به دلیل توافق اکثریت، موجه تر است و من به نظر همکارانم احترام می گذارم.

لیزنا: در صورت موافقت با تغییر نام، به طور کلی آیا فرایند تصویب نام جدید را تأیید می کنید؟ آیا از کیفیت مشارکت خود و تبعیت از خرد جمعی در این فرایند رضایت دارید؟

دکتر رحمت الله فتاحی: کمیته برنامه ریزی که من یکی از اعضای آن هستم تلاش کرد تا فرایند بازنگری در نام رشته فرایندی منطقی و علمی باشد. هرچند که زمرمه هایی برای قرار گرفتن بحث تغییر نام در دستور کار کمیته از مدتها پیش آغاز شده بود اما کار بررسی عملا از بیش از یک سال پیش آغاز شد و جلسات متعددی به این امر اختصاص یافت. اعضاء نیز از طریق گروه بحث الکترونیکی کمیته و مشارکت در بحث های حضوری در نشست های کمیته در وزارت علوم، نظرات خود را با ارائه دلایل توجیهی و علمی و با مرور آنچه در سایر کشورها انجام شده مطرح می کردند. خوشبختانه، این اعضاء را می توان نماینده گروه های کتابداری ایران دانست که از دانشگاههای تهران، تربیت مدرس، الزهرا، تربیت معلم، شاهد، اصفهان، اهواز، و فردوسی مشهد هستند و هر یک از سالها تجربه آموزشی، پژوهشی و کاری برخوردارند. تاکید اعضای کمیته بر خرد جمعی و گرفتن بازخورد از همکاران خود در حرفه بود.

لیزنا: آیا نامی که هم اکنون تصویب شده است با دپارتمانهای کتابداری دانشگاههای دنیا تطابق دارد؟

دکتر رحمت الله فتاحی: جزء نخست نام، یعنی "علم اطلاعات" با نام بسیاری از گروه ها و یا دانشکده های کتابداری همخوانی دارد زیرا عبارت Information Science برابر همین نام است. بر اساس مقاله دکتر بيگدلي و حمدي پور (زير چاپ 1391) "مطالعه پیشینه­ها نشان می­دهد که گروهها و مدارس کتابداری در کشورهای مختلف با توجه با تغییر ماهیت رشته و ورود فناوریهای جدید در این حوزه نام رشته را تغییر داده­­اند از جمله در تایلند به نام "گروه علم اطلاعات" یا "کتابداری و علم اطلاعات" در ترکیه به نام "گروه مدیریت اطلاعات و اسناد" در ژاپن به "دانشگاه کتابداری و علم اطلاعات" در بنگلادش به نام " گروه علوم اطلاعات و مدیریت کتابخانه"، در آفریقای جنوبی به نام "مطالعات و علوم اطلاعات" یا " گروه مدیریت اطلاعات و دانش" و در اتیوپی (حبشه)  به نام "گروه کتابداری و علم اطلاعات" .

در مورد جزء دوم (دانش شناسی)، شاید به این شکل نتوان برابری برای آن در نام سایر گروه ها و دانشکده ها یافت، اما جامعیت و نو بودن آن می تواند رشته ما را به اصل و ماهیت خود نزدیکتر کند. کار ما کتابداران، در واقع، دانش شناسی و دانشورزی است. بیشتر درسهای رشته ما با شناخت و تحلیل منابع دانش و محتوای دانشی سروکار دارند، مانند مجموعه سازی، سازماندهی، و اشاعه. شادروان دکتر ابرامی که برای نخستین بار این نام را به کار برد، به خوبی در کتاب "شناختی از دانش شناسی" خود آن را تبیین کرده است. چنانچه بتوانیم نام جدید را به خوبی برای جامعه توجیه کنیم و وظایف و کارکردهای دانشی حرفه خود را بدرستی انجام دهیم، آنگاه می توان اطمینان داشت که بتدریج جامعه هم به درک درستی از سرشت حرفه ما خواهد رسید. امروزه، با تاکیدی که بر دانش (در مقایسه با اطلاعات) می شود و همه سازمانها تلاش می کنند دانش مدار باشند، دانش را سازماندهی کرده و مدیریت دانش را در ساختار خود پیاده کنند بهترین دلیل برای همگامی رشته ما با این روند دانشی است.

لیزنا: لطفا اطلاعاتی درخصوص معادل لاتین و تعریفی از نام جدید ارائه فرمائید. دقیقا منظور از علم اطلاعات و دانش شناسی به طور جداگانه چیست؟ و چرا چنین ترکیبی برگزیده شد؟

دکتر رحمت الله فتاحی: فکر می کنم در پاسخ سوال پیشین مطرح شده باشد. علم اطلاعات مشخصا علمی است که با اطلاعات سروکار دارد یعنی قلمرو اطلاعات را در چارچوب قواعد و اصول علمی مورد مطالعه قرار می دهد. در این راستا، هر آنچه که به ماهیت اطلاعات مرتبط باشد و نیز هر آنچه در چرخه اطلاعات مطرح باشد مورد مطالعه قرار می گیرد. دانش شناسی نیز در سطحی کلان تر و گسترده تر به مطالعه دانش در قالب دانش مدون می پردازد. بر این اساس، پردازش و سازماندهی دانش در این قلمرو قرار می گیرد.

لیزنا: محتوای رشته را چقدر همراستا با نام جدید می دانید؟

دکتر رحمت الله فتاحی: همانگونه که اشاره کردم، بیشتر درسهای رشته ونیز بیشتر کارکردهای کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی دانش مدار است. دستمایه کار ما اطلاعات است که خود علم جدید و گسترده ای است. توجه و تاکید بر وجه علمی آن، مستلزم آشنایی با علم و چارچوبهای علمی است. از سوی دیگر، استفاده از "علم اطلاعات" می تواند جایگاه رشته  را در میان جامعه علمی و دانشگاهی تقویت و توجیه کند. همچنین، در مورد "دانش شناسی" باید گفت که کتابداران نه تنها باید از دانش کافی برخوردار باشند بلکه باید با مهارتهای دانشورزی آشنا باشند تا بتوانند اطلاعات را به دانش تبدیل کرده و یا شرایط این تبدیل را برای کاربران مهیا کنند. مسلما کار کتابداران این نیست که اطلاعات را بدون پردازش آن در کتابخانه ها گردآوری کرده و همانگونه، بدون ارزیابی و بدون سازماندهی، در دسترس کاربران قرار دهند.

لیزنا: آیا محتوا و سرفصل های متناسب با نام جدید رشته تدوین یا تصحیح و تکمیل می شود؟

دکتر رحمت الله فتاحی: فکر می کنم سرفصلهای تدوین شده تا اندازه زیاد در همین چارچوب قرار دارند. مهم، برآیند درسهاست که دانش و مهارتهای مرتبط با علم اطلاعات و دانش شناسی را به دانشجویان منتقل کند. در عین حال، راه برای بازنگری در درسها در هر پنج سال باز است و همه می توانند دیدگاه های خود در زمینه مناسبت درسها با نام جدید و نیز با نیازهای جامعه را به کمیته بازبتابانند.

لیزنا: در نظرات ارسالی از سوی فارغ التحصیلان رشته درخصوص وضعیت مدرک فارغ التحصیلان این رشته پرسش شده بود؟ لطفا در این خصوص اطلاعاتی ارائه فرمائید.

دکتر رحمت الله فتاحی: پرسش بجایی است. اکنون در زیر این چتر جدید، گرایشهایی وجود دارد که برخی از آنها همچنان نام کتابداری و اطلاع رسانی را دربر دارند، مانند گرایش کتابخانه های دانشگاهی، کتابخانه های عمومی، کتابخانه های دیجیتالی، و غیره. مدارک می تواند تحت نام کلی علم اطلاعات و دانش شناسی و با اشاره به گرایش مربوطه صادر شود. البته بی نیاز از بررسی و شناخت عمیقتر در این زمینه نیستیم.

لیزنا: اثرات و پیامدهای تغییرنام رشته در دو جامعه عام و خاص (متخصصان حوزه) را چگونه ارزیابی می کنید؟

دکتر رحمت الله فتاحی: بدیهی است که باید شاهد پیامدهای گوناگون در این زمینه باشیم. در عین حال، این امر به مطالعه بیشتر نیاز دارد. شاید این مورد بزرگترین چالش کوتاه مدت و میان مدت حرفه ما باشد. در این زمینه، قرار است کمیته برنامه ریزی نشست هایی را برگزار کند.

لیزنا: نام جدید تا چه حدی کارکردهای کتابدار پیشین را در جامعه نشان می دهد؟

همانگونه که اشاره کردم، وجود گرایشهایی که نام کتابداری را همچنان در بر دارند می تواند به خوبی کارکردها را نشان دهد. در عین حال، با توجه به آشنایی بیشتر جامعه با محیط اطلاعاتی جدید و منابع الکترونیکی، نام جدید می تواند پاسخی باشد برای نزدیک کردن جامعه به این حرفه.

لیزنا: به نظر شما عنوان شغل فارغ التحصیلان این رشته چه خواهد شد؟ یا چه باشد بهتر است؟

دکتر رحمت الله فتاحی: بسته به گرایشهایی که وجود دارد، از عنوانهای گوناگونی مانند این موارد استفاده خواهد شد: متخصص اطلاعات، مدیر اطلاعات، کارشناس اطلاعات و دانش، دانش شناس، کتابدار، متخصص سازماندهی دانش

لیزنا: فارغ التحصیلان این رشته توانایی ارائه خدمات در چه حوزه ها و پستهای شغلی را خواهند داشت؟

دکتر رحمت الله فتاحی: در تدوین برنامه های درسی برای گرایشهای مختلف تلاش تا نیازهای گسترده و متنوع سازمانها و نهادهای مختلف، فراسوی پست های متعارف کتابخانه ها، مورد توجه قرار گیرد. اکنون، رشد کتابخانه ها در مقایسه با گذشته محدود شده است در حالی که بر تعداد نهادها و سازمانها و مراکزی که به اطلاعات نیاز دارند و یا خود اطلاعات تولید می کنند افزوده می شود. سازمانهای دولتی مانند وزارتخانه ها، استانداریها، فرمانداریها، شهرک های صنعتی، پارکهای علم و فناوری، کارخانه ها، شرکتهای تولیدی و خدماتی، موسسات مهندسان مشاور صنعتی، کشاورزی و اقتصادی، پژوهشگاهها و پژوهشکده ها، سازمانهای مالی و بورس، آرشیوها و مانند آنها که با اطلاعات سروکار دارند می توانند از دانش آموخته های این رشته استفاده کنند. اکنون و تحت همان نام گذشته نیز برخی دانش آموختگان کتابداری توانسته اند در مراکزی غیر از کتابخانه ها کار پیدا کنند و اثربخش باشند. بدیهی است هر مرکزی نیاز به مدیر و متخصص اطلاعاتی دارد تا از تخصص آنها در برنامه ریزی و تصمیم گیری استفاده کند.

در پایان یادآوری می شوم و درخواست می کنم که اندیشمندان و متخصصان حرفه با همفکری یکدیگر، شرایط و فضای مناسب را برای رسیدن به آرمانهای حرفه که همانا خدمت در راستای توسعه و سعادت جامعه است فراهم سازند. تلاش برای بازنگری نام رشته و تدوین برنامه های جدید درسی و ایجاد گرایشهای تخصصی با همین هدف مورد توجه کمیته کتابداری و اطلاع رسانی وزارت علوم بوده است. امید است با این بازنگری، نگرانیهای موجود در باره بقای موثر حرفه و یافتن بازار کار برای دانش آموختگان برطرف گردد.

لیزنا: سپاس از شما برای وقتی که به ما اختصاص دادید.

[i] "بررسی دیدگاه جامعه کتابداری و اطلاع­رسانی در خصوص «تغییر» در حوزه های محتوا، آموزش و عنوان رشته"/ محمدحسن زاده و زینب غیوری. تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه های عمومی (پیام کتابخانه سابق) سال شانزدهم(پاییز 1389) شماره 62

[ii] نظرسنجی از جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران پیرامون نام رشته و احتمال بازنگری در آن/ دكتر محمدرضا داورپناه، رحمت الله فتاحي، عبدالرسول خسروي، اطلاع شناسي، سال ششم، ش 24، (1388). ص 3  تا 32.