یکی از دلایل اصلی کاهش علاقه مردم به کتابخوانی قصور و کم توجهی رسانه ملی از وظایف خود است

محمد دکامئی، مدیر پیشین امور کتاب و کتابخانه‌های سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران در گفتگو با لیزنا پیرامون برنامه شهر فرهنگ درباره «آسیب شناسی کتابخانه های عمومی کشور» گفت: نقش رسانه ملی در ترویج، تبلیغ و ایجاد فضایی کارشناسی برای دستیابی به راهکارهای مطلوب در حوزه های مرتبط با کتاب و کتابخوانی بر هیچکس پوشیده نیست، سازمانی که هر از چند گاهی با برگزاری برنامه های ضعیف و انتخاب نادرست کارشناسان، همین اندک وظیفه خود را نیز به درستی انجام نمی دهد. به جرات می توان یکی از دلایل اصلی کاهش علاقه مردم به کتابخوانی را قصور و کم توجهی این رسانه فراگیر از وظایف خود در این حوزه دانست. چرا که در سالیان گذشته رسانه ملی علیرغم الزام به برنامه ریزی برای ترویج و تبلیغ کتاب و کتابخوانی، با اقدامات غیر کارشناسی و بدون برنامه ریزی تلاش نموده تا تنها از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند.

وی افزود: البته از دید مسئولان صدا و سیما، این رسانه ساعات زیادی را به ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی اختصاص می دهد، که به دلیل مشخص نبودن تعریف کارشناسان این رسانه از کتاب و کتابخوانی، با قرار دادن چند جلد کتاب بر روی میز مجری و یا نام بردن از یک کتاب خاص در طول یک برنامه، آن را در فهرست برنامه های ترویج فرهنگ مطالعه، معرفی می نمایند. جالب اینکه در فهرستی که در مهرماه 93 برای پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت ارشاد تهیه شده بود، 71 برنامه در حال تهیه و پخش شبکه های مختلف صدا و سیما به عنوان برنامه های مرتبط با ترویج فرهنگ مطالعه معرفی شده بود، در حالی که برخی از آنها مانند: بچه های مسجد، به خانه برمی گردیم، تهران 20، آب و آیینه و ... کوچکترین ارتباطی با این حوزه نداشتند.

دکامئی تصریح کرد: پخش برنامه "آسیب شناسی کتابخانه های عمومی کشور" در روز پنج شنبه 4 تیرماه از شبکه خبر، همزمان با ساعت افطار و توسط مجری نا آشنا به حوزه کتاب و کتابخانه، یکی از این برنامه های غیر کارشناسی بود. برنامه ای که می توانست در کنار میهمانان حاضر که از مدیران اجرایی این حوزه هستند (آقایان محمد اله یاری فومنی، معاون توسعه کتابخانه ها و کتابخوانی نهاد کتابخانه های عمومی کشور و دکتر مجید حسینی، مدیر عامل موسسه نشر شهر)، از اساتید اهل فن نیز برای کارشناسی واقعی مسائل استفاده نماید. تمرکز بیشتر بر حوزه "کتاب" به جای "کتابخانه" و ارائه آمارهای نه چندان صحیح، از دلایل غیر کارشناسی بودن این برنامه بود.

مهمترین دلیل پایین بودن سرانه مطالعه در ایران عدم تمایل عموم مردم به مطالعه و کسب دانش است

وی ادامه داد: به هر حال به نظرم پخش این برنامه بهانه ای است تا برخی از آسیب های حوزه کتابخانه های عمومی، که در برنامه مذکور به آنها اشاره ای نشده یا به صورت ناقص و غیر کارشناسی مطرح شد را ذکر کنم. در ابتدا و پیرو تایید بخشی از صحبت های مدیر عامل موسسه نشر شهر باید به این نکته اعتراف نمود، که مهمترین دلیل پایین بودن سرانه مطالعه در ایران عدم تمایل عموم مردم به مطالعه و کسب دانش است. مشکلی که با کوتاهی خانواده ها، کم توجهی سیستم آموزشی، قصور سازمان ها و نهادهای متولی از وظایف مرتبط و ... نمایان تر شده است. نباید فراموش کرد که یکی از مهمترین دلایل ایجاد این خلاء، کم توجهی به توسعه و تجهیز مکانی به عنوان "کتابخانه های عمومی"  است. به عبارت دیگر کمبود کتابخانه عمومی مناسب، خود از علت های اصلی کاهش علاقه مردم به کتابخوانی است، لذا باید با آسیب شناسی درست مشکلات این نهاد شناسایی و برنامه های لازم برای احیای مجدد و بهبود عملکرد آن اجرا شود.

نگاهی به کتابخانه های عمومی در ایران و جهان

وی در ادامه با اشاره به اینکه بررسی وضعیت و خدمات کتابخانه های عمومی داخلی و خارجی خود نیازمند کاری کارشناسی است، که باید به صورت جداگانه به آن پرداخت گفت: با نگاهی به وضعیت کتابخانه های عمومی در بسیاری از کشورهای دنیا، می توان نتیجه توجه سیاست گذاران به کتابخانه ها را در زندگی و فرهنگ مردم مشاهده کرد. کتابخانه هایی که در عین استاندارد بودن، خود را موظف به ارائه خدمات مطلوب و رایگان به مراجعه کنندگان می دانند. بودجه این کتابخانه ها معمولاً از طرف شهرداری ها و یا دولت های محلی و از هزینه های عمومی پرداخت می شود.

در ایران کمتر از 50 درصد کتابخانه های عمومی زیر نظر نهاد کتابخانه های عمومی کشور هستند

وی ادامه داد: از آنجا که در ایران کمتر از 50 درصد کتابخانه های عمومی زیر نظر نهاد کتابخانه های عمومی کشور هستند، نمی توان همه ضعف ها و نارسایی های این حوزه را به دوش این نهاد انداخت. چرا که نهادی با این عظمت و کارکرد کشوری که باید از درآمدهای مالیاتی، نفتی، عوارض و ... ارتزاق نماید، در کمال کم توجهی با بودجه ای بسیار اندک و به صورت نیمه دولتی به حال خود رها شده است. کتابخانه های عمومی در همه جای دنیا به دلیل ماهیت کاری و نوع خدمات، درآمد نداشته و اتفاقاً نیازمند بودجه بالایی نیز می باشند، در صورتی که در کشور ما نه تنها به این مهم توجهی نمی شود. باید قبول کرد حداقل در دو دهه گذشته توجه به توسعه و تجهیز کتابخانه های عمومی (علی رغم امکان توسعه) به عنوان یکی از اصلی ترین زیرساخت های کتابخوانی مورد غفلت واقع شده. نهایت توجه مدیران را نیز می توان در رونمایی از کتاب های خاص، سخنرانی، خرید انبوه کتاب بدون توجه به جامعه مخاطب و یا کلنگ زنی های بدون برنامه ریزی مشاهده نمود. 

شهرداری تهران، در کمتر از ده سال تعداد کتابخانه های خود را از 80 به 350 باب رسانیده است

وی تأکید کرد: کم توجهی ویژه برنامه ریزان و تصمیم گیران کشور به این حوزه و نداشتن تخصص در شناخت کتابخانه، کتاب و راهکارهای ارتقاء فرهنگ مطالعه، آسیب های جدی به این بخش وارد شده و شاهد پس رفت و عقب افتادگی در این حوزه بوده ایم. به قول جناب آقای مختارپور "در رژیم طاغوت که به یک معنا، رژیمی ضدفرهنگی بود، یک و نیم ‌درصد از درآمد شهرداری‌ها به کتابخانه‌ها اختصاص داده می‌شد اما در حال حاضر در کشورمان که اولویت آن باید فرهنگ باشد، نیم‌درصد به این مساله اختصاص داده شده و همین نیم‌درصد هم پرداخت نمی‌شود". در این میان بجز شهرداری تهران، اصفهان، شیراز و تبریز، اکثر شهرداری ها همکاری چندانی در این خصوص نداشته اند. تنها حرکت قابل تقدیر در خصوص ساخت و تجهیز کتابخانه در کشور مربوط به شهرداری تهران است، که در کمتر از ده سال تعداد کتابخانه های خود را از 80 به 350 باب رسانیده است. اما جای تاسف است که با وجود چند دهه تدریس رشته کتابداری، فارغ التحصیلی چند ده هزار کتابدار متخصص و ایجاد بیش از 4000 کتابخانه عمومی در کشور، به تازگی خواهان تغییر نگاه به کتابخانه به عنوان مکانی برای امانت کتاب (!!!) و تلاش برای تغییر نگاه به کتابدار (آن هم سطحی و نه استفاده حرفه ای از تخصص این قشر) باشیم.

محمد دکامئی افزود: کتاب، کتابخانه و راهکارهای ارتقاء فرهنگ مطالعه از اجزاء اصلی افزایش سرانه مطالعه هستند. هر یک از این اجزاء دارای تعاریف، کارکردها و ویژگیهای خاص خود می باشند، که در صورت شناخت صحیح و استفاده درست این اجزا در کنار یکدیگر می توان به دستیابی به خروجی مناسب امیدوار بود.

اکثر کتابخانه های عمومی کشور در همان نیازهای طبقه اول باقیمانده اند

وی در ادامه گفت: در هر حال پرداختن به مشکلات و آسیب های کتابخانه های عمومی بدون توجه به عوامل وابسته آن، کاری غیر کارشناسی است. شاید به نظر برسد که آسیب هایی که در ادامه ذکر می شود، پیش پا افتاده بوده و همگی از آن آگاهند، ولی این واقعیتی ناخوشایند است که کتابخانه های عمومی کشور به دلیل کم توجهی در وضعیت مناسبی به سر نمی برند، به گونه ای که اگر هرم سلسله مراتب نیازهای مزلو را به کتابخانه ها تعمیم دهیم، خواهیم دید که اکثر کتابخانه های عمومی کشور در همان نیازهای طبقه اول باقیمانده اند.

عدم اعتماد و استفاده از اساتید و کارشناسان آگاه کتابداری در پست های کلیدی تخصصی

محمد دکامئی در ادامه به طرح برخی مسائل و موانع کتابخوانی کشور بویژه موانع وابسته به کتابخانه های عمومی پرداخت و افزود: عدم توجه به تخصص و بی اعتباری مدارک دانشگاهی در انتصابات از آفت های مدیریتی کشور است. قرار نیست از هر تازه فارغ التحصیلی برای این پست ها استفاده شود، اما نباید آن قدر هم بی اعتماد بود که در کمتر از 10 درصد پست های کلیدی این حوزه از اساتید اهل فن و آگاه حوزه کتابداری استفاده نمود. اگر قبول داریم  "کتابداران پیشگامان ارتباطی بین کتاب و مخاطب هستند"، باید علاوه بر استفاده از نظرات کارشناسی آنها، در واگذاری پست های تخصصی مدیریتی نیز به آنها اعتماد نمود، نه اینکه با حداقل حقوق از آنها تنها برای میز امانت، مدیریت یک کتابخانه کوچک و نهایتاً به عنوان  مشاور آن هم بدون امکانات و اختیارات قابل توجهی استفاده شود. در حال حاضر اساتید  و کارشناسانی با مدارک دانشگاهی معتبر داخلی و خارجی در کشور وجود دارند، که ضمن داشتن نظریه های ثبت شده علمی در سطح بین الملل، دارای توان  و تجربه بالای اجرایی و مدیریتی نیز می باشند، که در حوزه های کاملاً تخصصی نیز از آنها استفاده نمی شود. اینکه برای جلب مشارکت و بهبود شرایط از افراد صاحب نام و دارای نفوذ در پست های کلان مدیریتی استفاده شود تا حدودی قابل درک است، ولی نباید با این توجیه تخصص کلاً کنار گذاشته شود. با نگاهی به اعضای مجمع عمومی روسای کتابخانه های بزرگ کشور (مکتب)، مدیران ارشد و مدیرکل های استانی نهاد کتابخانه های عمومی کشور و ... این بی اعتمادی به کتابداران مشهود است.

کمبود شدید کتابخانه استاندارد

دکامئی افزود: تامین فضای استاندارد با طراحی زیبا، تعبیه بخش های ضروری و فضاسازی مناسب از الزامات اولیه راه اندازی یک کتابخانه خوب برای جذب مخاطبان است، مخصوصاً زمانی که جامعه هدف کتابخانه قشر کودک و نوجوان باشد. وجود کتابخانه استاندارد با فضاسازی مناسب و بخش های مختلف خود عاملی برای جذب مخاطب جدید و تبدیل کاربران بالفعل به کاربران بالقوه است. متاسفانه عدم رعایت این مهم سبب شده اکثر کتابخانه های عمومی کشور به ساختمانی با یک یا دو سالن مطالعه و مخزن کتاب که با تعدادی قفسه کتاب پر شده و جذابیتی برای مخاطبان جدید ندارد، تبدیل شود. با مشاهده ساختمان کتابخانه های عمومی کشور، می توان دریافت که درصد بسیار پایینی از این ساختمان ها با هدف کاربری کتابخانه و اصول معماری استاندارد، طراحی و ساخته شده اند. استانداردهای فضاسازی در اکثریت این کتابخانه ها رعایت نشده و ساختمان هایی که برای کارایی های مختلفی ساخته شده اند با اندکی تغییرات به کتابخانه تبدیل می شوند. در آنجایی هم که از همان ابتدا تصمیم به ساخت فضایی استاندارد برای کتابخانه بوده است، به دلیل تغییرات مدیریتی و مصلحت های جدید، معمولاً در زمان افتتاح پروژه عملاً کتابخانه حذف شده است.

نبود کتابخانه عمومی مرکزی و استاندارد در پایتخت کشور و یا کتابخانه مرکزی شاهین شهر (استان اصفهان) که در زمان کلنگ زنی قرار بود یکی از بزرگترین کتابخانه های مستقل کشور در 10 طبقه باشد، ولی پس از تکمیل، تنها یک نیم طبقه از آن بدون تامین تجهیزات به کتابخانه اختصاص داده شد، نمونه هایی برای این ادعاست.

نبود طرح آمایش سرزمین و مشخص نبودن نحوه جانمایی کتابخانه ها

وی ادامه داد: بی توجهی به مولفه های مکان یابی کتابخانه های عمومی و در دسترس نبودن کتابخانه خود یکی از دلایل اصلی کاهش مراجعه به کتابخانه های عمومی است. اگر قرار باشد برای دسترسی به یک کتابخانه چندین ماشین عوض کرد و یا کیلومترها پیاده روی نمود، عملاً بخش زیادی از کاربران حذف می شوند. در ایران به دلایل مختلف از جمله: وجود متولیان مختلف برای کتابخانه سازی، مشخص نبودن نحوه جانمایی کتابخانه ها در کشور، اختیاری نبودن فضاهای تحویلی برای ایجاد کتابخانه و ... سبب شده تا محل کتابخانه بر اساس نظر سازمان و یا شخص سازنده آن مشخص شود. (طبق مصوبه سال 93 شورای عالی انقلاب فرهنگی مقرر گردید نحوه مکان یابی و جانمایی احداث کتابخانه های عمومی در سراسر کشور توسط نهاد کتابخانه های عمومی کشور انجام شود). وجود سه کتابخانه در پارکی کوچک که توسط سه نهادهای مختلف تاسیس شده (بوستان شفق تهران)، مثالی از نداشتن برنامه برای جانمایی کتابخانه ها در ایران است، همچنین نمونه های موفق خارجی این جانمایی در کشورهای هلند و کانادا قابل مشاهد می باشد.

فقدان توجه جدی به کتابخانه کودک

مدیر پیشین امور کتاب و کتابخانه‌های سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران با اشاره به گفته برخی روانشناسان مبنی بر اینکه علاقه به مطالعه را حتی در دوران بارداری نیز می توان برای جنین ایجاد نمود گفت: از آنجا که سیستم آموزشی ما کلاً با مطالعه کتاب غیر درسی نا آشناست  و خانواده ها نیز توجهی به این مهم ندارند، اکثر کودکان و نوجوانان ما تا پیش از کنکور که آن هم بیشتر برای مطالعه کتب کمک آموزشی است، به کتابخانه وارد نمی شوند. تنها نهادی که به صورت تخصصی و بسیار محدود به ایجاد کتابخانه کودک اقدام می کند کانون پرورش فکری است، که متاسفانه به علت محدود بودن تعداد کتابخانه های آن و نیز عدم توجه به مولفه های استاندارد سازی، محبوبیت نسبی گذشته خود را از دست داده است و سایر کتابخانه های عمومی کشور نیز به دلایل مختلف به حوزه کودک توجه چندانی ندارند. لذا بخش کودک که پتانسیل بسیار مناسبی برای جذب مخاطب و استفاده صحیح از کتابخانه ها می باشد، عملاً  حذف می شود. در صورتی که اگر بتوان کودکان و نوجوانان امروز را به طرف کتابخانه کشاند و عادت به مطالعه را در بین آنها گسترش داد، به نظر می رسد تا حدودی موفق بوده و همین کودکان در آینده ارتباط بهتری با کتابخانه پیدا می کنند.

کمبود تجهیزات مناسب

وی ادامه داد: وجود تجهیزات استاندارد و زیبا که متناسب با بخش ها و کارایی های مختلف کتابخانه تهیه شده اند، می تواند باعث جذابیت بیشتر و کشاندن مخاطبان به کتابخانه شود. با نگاهی به کتابخانه های خارجی و انواع تجهیزات استفاده شده در آنها این خلاء در کتابخانه های عمومی بیشتر مشخص می شود.

نداشتن برنامه برای ارتباط مداوم کتابخانه و مراجعه کننده

دکامئی گفت: کتابخانه های عمومی در کشورهای توسعه یافته به عنوان مکانی برای پر کردن اوقات فراغت و مراجعه روزانه اهالی محل شناخته می شود. برنامه های جانبی و خدماتی که در این کتابخانه ها ارائه می شود به حدی متنوع و جذاب است که بسیاری از مردم در طول هفته بارها به این مراکز مراجعه می کنند. در صورتی که مهمترین برنامه های کتابخانه های ما رونمایی از کتاب و یا نهایتاً برگزاری نمایشگاه کتاب می باشد، و این خود باعث فیلتر شدن مراجعه کنندگان و ورود تنها افراد کتابخوان به کتابخانه می شود. با برگزاری برنامه های جنبی مرتبط می توان بسیاری از بازدید کنندگان گذری را به اعضا فعال تبدیل نمود. 

توجه نداشتن به نیاز مخاطبان در مجموعه سازی

وی افزود: از آنجا که اصلی ترین دلیل مراجعه مردم به کتابخانه دریافت کتاب است، منابع موجود و یا قابل دسترس کتابخانه باید بتواند پاسخگوی نیاز آنها باشد. تهیه کتاب در اکثر کتابخانه های عمومی کشور به دلایل مختلف از جمله: سیاست های سازمانی، دسترسی نداشتن همه کتابخانه ها به بازار نشر، خرید سفارشی عناوین خاص بدون توجه به مخاطب آنها، توجه نکردن به نظر کتابدار در تهیه منابع، عدم توجه به ویژگی های قومیتی و جغرافیایی کتابخانه ها و ... بدون توجه به جامعه مخاطب تهیه می شود، که در نهایت باعث تبدیل شدن کتابخانه به انبار کتاب و عدم امانت این منابع می شود.  با نگاهی به آمارهای ارائه شده توسط آقای حسینی به این نکته می توان پی برد که تعداد کل کتاب های موجود در کتابخانه های عمومی نهاد در مقابل آثار منتشر شده در کشور بسیار ناچیز می باشد و عملاً مراجعه کنندگان به امید تهیه کتاب های مناسب و جدید نمی توانند به کتابخانه ها مراجعه کنند. این در حالی است که یکی از وظایف کتابخانه عمومی تهیه منابع جدید و کتابهایی است که همه قادر به خرید آن نیستند.

پیشنهادهایی برای بهبود عملکرد کتابخانه های عمومی

دکامئی تصریح کرد: مواردی که ذکر کردم تنها برخی از آسیب های اصلی و اولیه کتابخانه های عمومی می باشد، که تا برطرف نشوند نمی توان انتظار بهبود اوضاع و تغییر نگرش نسبت به کتابخانه ها را داشت. زمانی که کتابخانه های عمومی استاندارد ایجاد و اداره آن را به اهل فن واگذار شود تازه می توان برای دستیابی به کتابخانه ای عمومی با کارکردهای مطلوب امیدوار بود.

وی در پایان در پاسخ به سوالی درباره پیشنهادهایی که می تواند موجب بهبود عملکرد کتابخانه های عمومی شود، موارد زیر را ارائه کرد:

• اصلاح قوانین و اجازه ساخت کتابخانه توسط نهاد کتابخانه های عمومی کشور به عنوان بهره بردار نهایی
• الزام قانونی و عملی به همکاری سایر سازمان ها و نهادهای متولی با نهاد کتابخانه های عمومی کشور
• رصد دقیق و تحلیل میزان و نوع منابع امانتی و ویژگی های مخاطبین کتابخانه ها برای تعیین راهبرد
• تلاش برای جذب مشارکت از بودجه های قابل احصاء سایر سازمان ها
• تلاش برای واقعی نمودن و تحقق کامل بودجه کتابخانه ها
• برقراری ارتباط تعاملی و سازنده بین کتابخانه و مدرسه در مناطق
• توجه ویژه به اجرای برنامه های جنبی توسط کتابخانه ها
• فراهم نمودن امکان امانت بین کتابخانه ای برای دسترسی به منابع بیشتر
• تامین نیروی متخصص و کافی برای اداره بهتر کتابخانه
• ارتقاء منزلت اداری و اجتماعی و توجه به بهبود وضعیت حقوقی کتابداران
• برگزاری مداوم دوره های ضمن خدمت کاربردی برای همکاران کتابخانه ها
• تهیه منابع بر اساس موقعیت جغرافیایی و نیاز مراجعه کنندگان کتابخانه ها
• توجه به شرایط و ویژگی های کتابخانه ها در سیاستگذاری کلان
• استفاده از کتابداران با تجربه در پست های تخصصی
• آگاهی و اطلاع کتابداران از آثار منتشر شده
• مکان یابی صحیح و نظارت بر انتخاب محل احداث کتابخانه های جدید
• استفاده از نظر کتابداران متخصص در کنار مهندسین معمار برای طراحی ساختمان کتابخانه
• شاداب سازی محیط کتابخانه
• توجه ویژه به احداث و پویا نگه داشتن بخش کودک
• بومی سازی استانداردهای بین المللی برای تجهیزات، ساختمان و خدمات کتابخانه ای
• متقاعد نمودن مدیریت هایی بالا دستی برای توجه به کتابخانه
• تاکید بر ارائه خدمات مناسب بجای کسب درآمد
• توجه به خلاقیت و نوآوری در ارائه خدمات کتابخانه ای
• توجه به ایجاد بخش های ضروری و تهیه قالب های جدید منابع
• پرهیز  از هرگونه آمارسازی
• برقراری ارتباط مداوم کتابخانه با پدیدآورندگان محلی، منطقه ای و یا موضوعی
• توجه به نیازهای مطالعاتی گروههای استفاده کننده از خدمات کتابخانه اعم از نابینایان، معلولین، کودک و ...
• تبلیغات و اطلاع رسانی برای معرفی برنامه ها و خدمات کتابخانه.