کتاب سال ادبیات کودکان الگویی برای همه حوزه‌ها (بخش دوم)

مهدی محمدی، عضو هیات علمی گروه آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی: وقتی معرفی بخش اول این کتاب منتشر شد؛ تماسی با آقای محسنی داشتم. ایشان سوال کردند هدف از معرفی این اثر چیست؟ اگر مراد شما بخش «معرفی کتاب‌های برگزیده» این اثر هست، این کار تازگی ندارد و شورای کتاب کودک از سال ۱۳۴۲ کتابشناسی آثار منتخب کودکان و نوجوانان را جهت استفاده و آشنایی کتابداران، والدین، پژوهشگران و ناشران تهیه و در نسخه‌های محدود منتشر می‌کند. حتی «گزارش وضعیت ادبیات کودک و نوجوان و کتابشناسی توصیفی – تحلیلی سال ۱۳۸۶» حاوی معرفی ۷۳۵ کتاب با ارزش‌های برگزیده ویژه، خوب، متوسط و خارج از فهرست (ضعیف) در ۵۰۰ صفحه از سوی نشر کتابدار در سال ۱۳۸۸ منتشر شده است[1].  علاوه بر آن کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان «کتاب‌های مناسب برای کودکان و نوجوانان[2]» منتشر کرده و حتی این اواخر معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش «کتابنما[3]» را منتشر کرده است. در کنار آنها، سال‌ها پیش از مجموعه « کتاب، کودک و مطالعه» نشر کتابدار ۴ جلد کتاب تحت عنوان «کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع پیش‌ دبستان[4])»،   «کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع دبستان[5])»، «کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع راهنمایی[6])»، و «کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع دبیرستان[7])»، منتشر شده است. این کار تازگی ندارد. البته منابع معرفی شده منابعی هستند که کتابداران و کتابخانه‌ها می‌توانند مجموعه خود را با آنها مطابقت داده و کتاب‌هایی که در کتابخانه آنها موجود نیست را برای کتابخانه فراهم کنند بویژه فهرست شورای کتاب کودک که همه ساله به صورت مرتب منتشر می‌شود. این مورد در بخش قبلی در قالب برگزاری یک مسابقه یا جشنواره «کتابخانه ما بیشترین کتاب‌های برگزیده معرفی شده را دارد» طرح شده بود آقای محسنی عنوان کردند که حتی اگر منظور شما اخبار و اطلاعات مندرج در آن هست باز هم این سنت تازگی نداشته و سال‌هاست ما در کتابداری شاهد انتشار خبرنامه از سوی سازمان‌ها و موسسات مختلف هستیم.

در پاسخ به آقای محسنی عرض کردم که بله این دو موردی که گفتید در کشور ما مسبوق به سابقه هست و سال‌هاست شاهد انتشار این گونه آثار هستیم اما این اثر در مقایسه با آثار مشابه تفاوت‌هایی دارد. اگر بخش معرفی کتاب‌های برگزیده را با منابع گفته شده مقایسه کنیم؛ دارای یک فرق اساسی است که شورای کتاب کودک، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و یا آموزش و پرورش آثار را مطابق با خط مشی و طرز فکر حاکم بر گروه‌های ارزیابی خود معرفی می‌کنند و چنانچه شخصی با آن گونه طرز فکر زاویه داشته باشد چندان رغبتی به تهیه و مطالعه کتاب‌های معرفی شده در آن آثار نشان نخواهد داد. اما این اثر؛ آثار معرفی شده از سوی گروه‌ها، انجمن‌ها و مجموعه‌های علمی مختلف را معرفی می‌کند که بیانگر طرز فکر و خط مشی خاصی نیست. اما اگر جنبه خبری این اثر را در نظر بگیریم این اثر خبرنامه هم نیست. چرا که در دانشنامه کتابداری خبرنامه را این گونه تعریف کردند:

نشریه‌ای مختصر و کوتاه که اخبار را نقل می‌کند و معمولا بوسیله انجمن‌ها یا سازمان‌ها برای نقل اخبار داخلی منتشر می‌شود (سلطانی، راستین، ۱۳۷۹، ص ۱۳۷). از آنجایی که این اثر اخبار و اطلاعات یک انجمن یا یک سازمان را معرفی نمی‌کند؛ این اثر خبرنامه نیست و آن را می‌توان به عنوان سالنامه[8]   قلمداد کرد. چرا که طبق تعریف ارائه شده ذیل مدخل سالنامه به «پیایندی سالیانه حاوی شرح وقایع سال گذشته، فعالیت‌های یک سازمان و یا پیشرفت‌های مربوط به یک موضوع خاص یا موضوع‌های گوناگون » گفته می‌شود (سلطانی، راستین، ۱۳۷۹، ص ۱۸۶). و این اثر را می‌توان یک سالنامه حوزه ادبیات قلمداد کرد که وقایع و اتفاقات حوزه ادبیات کودک را انعکاس داده است. امیدوارم توانسته باشم با این توضیحات تفاوت اثر معرفی شده را با آثار گفته شده مشخص کرده باشم. فکر هم می‌کنم که خوانندگان محترم با من هم عقیده هستند که چقدر جای سالنامه‌ها در حوزه‌های موضوعی خالی است و بررسی کارنامه نشر ایران نشان می‌دهد که حتی به اندازه انگشتان دو دست هم سالنامه در کشور منتشر نمی‌شود.

اما در انتهای نوشته قبلی برای خوانندگان عزیز قول داده بودم که در لابه لای مطالب این کتاب‌ها اطلاعات ارزشمندی وجود داشت که اطلاع‌ از آنها برای خوانندگان این سطور خالی از لطف نیست و من سعی می‌کنم به تناسب موضوع بخشی از آنها را در زیر ذکر کنم.

پیشکوت حوزه ادبیات کودکان سرکار خانم نوش­آفرین انصاری در بیان پیش‌شرط‌های سواد خواندن معتقد است که: در بررسی­هایی که در مورد طرح (پرلز) و در مقایسه کشورهایی با سطح بالا، میانه و پایین در زمینه (سواد خواندن) انجام شده است  نشان می‌دهد که در کشورهایی که مدارس آن­ها به کتابخانه مجهز است و به استفاده از کتابدار بها می­دهند و توجه ویژه­ای به ادبیات کودک و انتخاب کتاب­های جذاب و لذت­بخش برای کودکان می­شود، بالاترین رتبه­ها را در این آزمون بین­المللی به دست آورده­اند. وی همچنین معتقد است که در مقایسه کشورهایی با رتبه­های بالا، میانه و پایین این طرح، می‌توان دریافت که کشورهایی که در آن­ها نگارش کتاب به­گونه­ای بوده که بچه­ها خود می­توانستند آن­ها را بخوانند و از متن تالیف­شده لذت ببرند، موقعیت بهتری را در میان سایر کشورها به دست آورده­اند. (ادبیات کودک و نوجوانان سال ۱۳۹۳، ص ۹۳). وی در بیان جایگاه و اهمیت شورای کتاب کودک و نقش آن عنوان کرد که دانشگاه به شورای کتاب کودک نیاز دارد و شورا هم به دانشگاه نیاز دارد. بیایید با هم برای فرزندان این مرز­و­بوم کار کنیم (ادبیات کودک و نوجوانان سال ۱۳۹۵، ص ۹۴).

محبوبه نجف­خانی شرکت کننده انجمن نویسندگان کودک و نوجوان در نمایشگاه فرانکفورت ۲۰۱۴ معتقد است که :

بحث توسعه آژانس­های ادبی بعد از کپی­رایت از مهم­ترین مقولاتی است که برای جهانی شدن ادبیات به شدت به آن نیازمندیم. وی با اشاره به این که یکی از مهم­ترین موانع برای جهانی شدن ادبیات ایران بحث نپیوستن ایران به قانون کپی­رایت است، وی گفت: این بی­اعتنایی به قرارداد جهانی باعث شده است تا نوعی بی­اعتمادی به ایران و ناشران ایرانی شکل بگیرد.

کریس راندل، نویسنده ادبیات کودک که به تازگی مقام افتخاری ادبیات کودک انگلیس را دریافت کرده است، در هشدار به مسئولان در خصوص کاهش مراجعان کتابخانه‌ها در بیانیه‌ای اعلام کرده که: 

برای آن­که بتوانیم به تعداد کودکان علاقه­مند به کتاب بیفزاییم باید راهی برای آشتی دادن آن­ها با کتابخانه­ها پیدا کنیم" وی با اشاره یافته‌های تحقیق‌های انجام شده معتقد است که کاهش تعداد کودکانِ 5 تا 10 ساله در کتابخانه­ها موضوعی جدی است و در آینده­ی نزدیک به بحران تبدیل می­شود. راندل خاطر نشان می‌سازد که من  دو سال گذشته را در کتابخانه­ها گذراندم و فعالیت­های آن­ها را بررسی کردم. تصور می­کنم باید با استفاده از برنامه­های جانبی، کودکان را به کتابخانه­ها کشاند. مخصوصا در تابستان باید طوری برنامه­ریزی کنیم که کتابخانه جای مدرسه را برای بچه­ها پر کند (ادبیات کودک و نوجوانان سال ۱۳۹۴، ص ۳۷)

در همین راستا، مدیر اجرایی موسسه بوک‌تراست معتقد است که با وجود فن­آوری اطلاعات و تکنولوژی­های جدید، هنوز هم 70% کودکان زیر پانزده سال به کتابخانه­ها سر می­زنند. او می­گوید در هیچ زمانی کتابخانه­ها به دلیل دسترس­پذیر کردن کتاب برای کودکان تا به این حد اهمیت نداشته اند. پژوهشی که از سوی موسسه بوک تراست انجام شده نشان می­دهد که خواندن، فاصله فقر را از بین می­برد و در موفقیت تحصیلی کودکان، حتی بیشتر از موقعیت و سطح اقتصادی-اجتماعی خانواده اهمیت دارد (ادبیات کودک و نوجوانان سال ۱۳۹۴، ص ۳۹).

در خصوص جدی گرفتن کودکان و ادبیات آنها سفیر سوئد در مراسم رونمایی از مجموعه کتاب‌های «لاسه و مایا» خاطر نشان کرد که برای جذاب ماندن ادبیات کودک و نوجوان، باید کودکان را جدی بگیریم، همانطور که بسیاری از کتاب­های کودک در سوئد، به موضوعاتی مثل زندگی، مرگ، عشق، نفرت و ... می­پردازد، آن هم به این دلیل که کودکان گاهی سوال­هایی می­پرسند که والدین نمی­دانند باید چه چیزی در جواب بگویند (ادبیات کودک و نوجوانان سال ۱۳۹۴، ص ۱۱۱).

در ادبیات کودک سال ۱۳۹۴ ضمن ارائه خبری از تنها کتابخانه تلفنی کشور در شهر محمدیه قزوین خاطر نشان می‌سازد که این کتابخانه پس از سال‌ها فعالیت همچنان با استقبال خوب کودکان و نوجوانان رو­به­رو است. این ابتکار شهرداری محمدیه قزوین؛ یکی از تاثیرگذارترین روش­ها برای علاقه­مند کردن کودکان به مطالعه در این شهر می‌باشد و در نوع خود بی‌نظیر است و امروزه توانسته با گذشت هشت سال از زمان راه­اندازی با جذب هشت هزار عضو جای خود را در میان بیش از 500 خانواده باز کرده است (ادبیات کودک و نوجوانان سال ۱۳۹۴، ص ۵۱).

محمدی،مهدی (1400). « کتاب سال ادبیات کودکان الگویی برای همه حوزه‌ها (بخش دوم) ». ستون تورقی و درنگی و گوشه چمنی لیزنا: شماره ۶3 ، 20 فروردین ۱۴۰۱.

 ------------------------------------------

منابع:

بلون، لیلا (۱۳۷۷). ادبیات کودکو نوجوان در سال ۱۳۹۳. تهران: آرون

سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین (۱۳۷۹). دانشنامه کتابداری. تهران: فرهنگ معاصر.

کاشفی خوانساری، سید علی (۱۳۷۷). ادبیات کودکو نوجوان در سال ۱۳۹۴. تهران: آرون

کاشفی خوانساری، سید علی (۱۳۷۷). ادبیات کودکو نوجوان در سال ۱۳۹۵. تهران: آرون

 ------------------------------------------

[1] . شورای کتاب کودک (۱۳۸۸). گزارش وضعیت ادبیات کودک و نوجوان و کتابشناسی توصیفی – تحلیلی سال ۱۳۸۶. تهران: نشر کتابدار، ۵۰۰ صفحه

[2] . کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان (۱۳۶۵- ). کتاب‌های مناسب برای کودکان و نوجوانان. تهران 

[3] . معاونت پرورشی وزارت آموزش و پرورش (۱۳۸۰- ) کتابنما. تهران

[4] . گلشن، علی؛ ناصری، مسعود (۱۳۸۷). کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع پیش‌ دبستان). تهران: نشر کتابدار، ۶۵ص

[5] . ناصری، مسعود و گلشن، علی (۱۳۸۷). کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع دبستان). تهران: نشر کتابدار، ۶۰ص

[6] . ناصری، مسعود و گلشن، علی (۱۳۸۷). کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع راهنمایی). تهران: نشر کتابدار، ۵۳ص

[7] . منجزی، فرمهر و محبوبی، اعظم (۱۳۸۷). کتابشناسی گزیده برای کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های آموزشگاهی (مقطع دبیرستان). تهران: نشر کتابدار، ۸۹ص

[8] . Yearbook