کتابخانه‌های عمومی؛ ارائه دهندگان اطلاعات و ادبیات و ارتقا دهندگان مطالعه

به گزارش لیزنا، دکتر کاترینا میچنیک از دانشگاه گوتنبرگ سوئد 26 آذر 1399 در همایش کارکردهای اجتماعی کتابخانه های عمومی سخنرانی کرد. متن سخنرانی به شرح زیر است:

سلام. من کاترینا میچنیک هستم و در کتابخانه دانشگاه گوتنبرگ سوئد مشغول به کار هستم. مدرک دکترای علوم کتابخانه و اطلاعات دارم. رساله دکترای من درباره کتابخانه‌های عمومی بوده و به طور مشخص‌تر درباه پذیرش کتابخانه‌های عمومی سوئد از سوی جامعه و اینکه چگونه این پذیرش ممکن است به چالش کشیده شود و ارتقا یابد. امروز، سخنرانی کوتاهی درمورد کتابخانه‌های عمومی سوئد به شما ارائه خواهم داد. می‌خواهم صحبت‌های خودم را با چند کلمه درمورد سوئد آغاز کنم. سوئد یک کشور کاملاً کوچک است. جمعیت کشور ما کمی بیش از 10 میلیون نفر است. بزرگترین شهر سوئد استکهلم است که پایتخت کشور نیز هست. وقتی که درمورد کتابخانه‌های عمومی سوئد صحبت می‌کنیم مهم است که بدانیم سوئد به 290 شهرداری تقسیم شده. {دانستن} این مساله مهم است زیرا شهرداری‌ها مسئولیت کتابخانه‌های عمومی را بر عهده دارند. همانطور که اینجا روی نقشه می‌بینید شهرداری‌هایی داریم که اینجا در ناحیه شمالی قرار دارند و از لحاظ جغرافیایی بزرگ هستند و همچنین شهرداری‌هایی داریم که در جنوب قرار گرفته‌اند و از لحاظ جغرافیایی کوچک هستند که در اینجا مشاهده می‌کنید. از لحاظ جمعیت و اقتصاد نیز بین شهرداری‌ها تفاوت‌های زیادی وجود دارد. ما شهرداری‌هایی داریم که ساکنان بسیاری دارند و همینطور شهرداری‌هایی که جمعیت بسیار کمی دارند کوچکترین شهرداری در سوئد کم‌تر از 3000 نفر سکنه دارد. بزرگترین شهرداری، شهرداری شهر استکلهم است که دارای بیش از 900000 نفر سکنه است.

همچنین برخی از شهرداری‌های سوئد دارای اقتصاد خوب و بعضی دارای اقتصاد ضعیفی هستند. بیان تفاوت‌های اصلی مهم‌ترین دلیل من برای بیان این مطالب است. شهرداری‌ها می‌توانند باعث ایجاد فرصت‌ها و چالش‌های متفاوتی برای کتابخانه‌های عمومی سوئد شوند. مثلاً اگر شما در یک کتابخانه‌ عمومی کار می‌کنید که تحت نظارت یک شهرداری‌ست که از لحاظ جغرافیایی بزرگ است ولی جمعیت کمی دارد ممکن است با یک چالش روبرو شوید. که محل زندگی برخی از مردم فاصله زیادی نسبت به کتابخانه عمومی دارند دسترسی آنها به کتابخانه دشوار است هرسال کتابخانه ملی سوئد که در اینجا می بینید به جمع آوری و انتشار آمار کتابخانه های عمومی می پردازد روند کلی سوئد به سمت کاهش تعداد کتابخانه‌های عمومی در حال حرکت است تا سال ۲۰۱۵ در سوئد 1145 کتابخانه عمومی داشتیم و در سال 2018، ۱۱۰۹ کتابخانه عمومی این کاهش در بازدیدهای فیزیکی از کتابخانه‌ها و امانات نیز مشاهده می‌شود این کاهش ها حقیقتی است که چند سالی است وجود دارد. دلایل مختلفی وجود دارد که چرا مردم مراجعه به کتابخانه ها را انتخاب نمی کنند و از کتابخانه ها بازدید نمیکنند فاصله طولانی نسبت به کتابخانه ها یکی از دلایل این کار است نداشتن زمان نیز دلیل دیگری است در همین موقع همانطور که در پایین می بینید در خدمات آنلاین کتابخانه های عمومی شاهد یک افزایش هستیم و این خدمات آنلاین نیز خود دارای انواعی هستند اما یکی از نمونه های خدمات آنلاین امانت کتاب‌های الکترونیکی کتابخانه است بنابراین در اینجا شاهد افزایش آن هستیم.

حال بیایید سوئد را با دیگر کشورهای اسکاندیناوی مقایسه کنیم کشورهای نوردیک شامل ۵ کشور می‌شوند دانمارک، ایسلند، فنلاند، نروژ و سوئد اما از آنجایی که آمار کتابخانه های عمومی ایسلند در دسترس نبود سوئد را با شرایط دانمارک فنلاند و نروژ مقایسه خواهم کرد همان طور که در اینجا می بینید فنلاند بیشترین شمار بازدید از کتابخانه های عمومی را دارد و همچنین بالاترین سرانه امانات را دارد که به ازای هر نفر محاسبه شده. همچنین تفاوت بین فنلاند و نروژ در تعداد کتابخانه‌های عمومی با سوئد بسیار کم است و نروژ و فنلاند تفاوتی در تعداد کتابخانه‌های عمومی ندارند چالشی که برای کتابخانه های عمومی سوئد وجود دارد چالشی است که بسیاری از کتابخانه های عمومی در کشور های متفاوتی با آن مواجه هستند آن این پرسش است که چگونه به افرادی که از کتابخانه های عمومی بازدید نمی‌کنند دسترسی پیدا کنیم.

در سوئد خدمات و فعالیت های متفاوتی وجود دارد که هدفشان تسهیل دسترسی به کتابخانه های عمومی و خدمات آنهاست مثلاً ما یک کتابخانه سیار اتوبوسی داریم و این شاید یکی از رایج ترین خدمات برای دسترسی به افراد خارج از کتابخانه است و اتوبوس های سیار متفاوتی وجود دارند که برخی از آنها در شهرها برای دسترسی به کودکان پیش دبستانی مورد استفاده قرار می گیرند سایر کتابخانه‌های سیار اتوبوسی در حومه شهرها مورد استفاده قرار می‌گیرند مسافت‌های طولانی مراجعه آنها به کتابخانه‌ها را دشوار می‌کند یکی دیگر از خدمات "کتاب داره‌میاد" نام دارد. کتابخانه های عمومی در بسیاری از شهرداری ها این خدمت را ارائه می‌دهند این امکان شبیه خدمات بیرون بر است به افرادی که برای مراجعه به کتابخانه با مشکلاتی مواجه هستند برای مثال افراد مسن می توانند کتاب مورد نظرشان را سفارش دهند آن را درِ منزلشان تحویل بگیرند همانطور که در این تصویر هم می بینید.

نمونه ای دیگر از این چنین خدماتی پروژه "بوک استارت" است این پروژه حاصل همکاری بین کتابخانه های عمومی و مراقبت های دوران کودکی و مهدکودک هاست هدف این پروژه کودکان خردسال و والدینشان هستند مقصود از این پروژه تشویق والدین برای صحبت کردن، مطالعه و آهنگ خواندن به همراه کودکان است تا زبان کودک و علاقه آنها به مطالعه گسترش یابد از آنجایی که برخی از والدین دسترسی به کتابخانه‌های عمومی برایشان دشوار است بعضی  شهرداری ها در سوئد به عنوان بخشی از این پروژه به خانه ها سر می‌زنند. این یعنی کتابداران با والدین در خانه‌ها ملاقات می‌کند. این کتابداران چندین کتاب با خودشان به همراه می‌آورند با والدین درباره مطالعه و دلیل اهمیت مطالعه برای کودکان صحبت می‌کنند هنگامی که در مورد نقش کتابخانه های عمومی در سوئد صحبت می کنیم باید بدانیم که ما یک مصوبه کتابخانه داریم و این مصوبه برای همه کتابخانه هایی که در سوئد بودجه عمومی دارند معتبر است در این مصوبه بر این موضوع تاکید شده است که حداقل یک کتابخانه عمومی باید در هر شهرداری وجود داشته باشد همانطور که در ابتدای این سخنرانی گفتم شهرداری ها مسئولیت کتابخانه های عمومی را بر عهده دارند این یعنی خود آن‌ها تصمیم می‌گیرند که چه تعداد کتابخانه در هر شهرداری نیاز دارند به موجب این مصوبه شهرداری ها نمی توانند همه ی کتابخانه های عمومی در آن شهرداری را تعطیل کند در دومین مصوبه کتابخانه همچنین بیان شده که کتاب ها باید رایگان و امانت داده شوند اما در عین حال این مصوب تنها برای کتاب‌ها معتبر است پس اشکال دیداری شنیداری مانند فیلم ها به ازای دریافت مبلغ به امانت داده میشوند. بنابراین در برخی کتابخانه ها می توان فیلم ها را به رایگان امانت گرفت و در برخی دیگر از کتابخانه های عمومی برای امانت باید مبلغ ناچیزی پرداخت کرد. مصوبه سوم: همه افراد باید به کتابخانه عمومی دسترسی داشته باشند نمی توان کسی را از ورود به کتابخانه منع کرد.

با وجود این که کتابخانه های عمومی برای همه باز هستند برخی گروه از افراد هستند که باید طبق این مصوبه در اولویت کتابخانه‌های عمومی قرار بگیرند و این گروه ها عبارتند از کودکان و نوجوانان، افراد دارای معلولیت، افرادی که به زبانی غیر از زبان سوئدی صحبت می‌کنند و اقلیت های ملی در سوئد. در سوئد پنج اقلیت ملی وجود دارد از جمله یهودیان روما سامی‌ها، فین‌ها و تو رندالرها. زمانی که یک گروه در اولویت قرار می‌گیرد بدین معناست که بخشی از مجموعه یا بخشی از فعالیت های کتابخانه ها باید این گروه را هدف قرار دهد به طور سنتی کتابخانه های عمومی ارائه دهنده اطلاعات، ادبیات و فرهنگ و ارتقا دهنده فرهنگ مطالعه هستند و این نقش ها همانطور که گفتم نقشهای سنتی کتابخانه های عمومی هستند البته این نقش ها برای کتابخانه‌های عمومی سوئد نیز حائز اهمیت هستند اما در عین حال در کنار این نقش‌های سنتی کتابخانه‌های عمومی سوئد نقش های مهم دیگری نیز دارند. مثلاً نقش اجتماعی کتابخانه عمومی برای سوئد بسیار مهم است. کتابخانه‌های عمومی در سوئد، حداقل قبل از شیوع بیماری همه‌گیر، اغلب فعالیت‌های متفاوتی را با هدف ایجاد فرصت برای نشست‌ها و مکالمات ارائه می دادند . در این عکس، شما می‌توانید یک نمونه از یک فعالیت اجتماعی را ببینید که به اصطلاح "نشست کاموابافی" یا "کافه بافندگی" نامیده می‌شود.

این نوع فعالیت عمدتاً افراد مسن را هدف قرار می‌دهد و این افراد یک‌بار در هفته یا هر دوهفته یک‌بار برای صحبت کردن با یکدیگر نشست برگزار می‌کنند. مثالی دیگر از فعالیت‌های اجتماعی که در کتابخانه‌های عمومی سوئد بسیار رایج است، کافه‌های زبان نامیده می‌شود. این نوع فعالیت در طول چند سال گذشته بسیار محبوبتر شده‌است به ویژه بعد از سال ۲۰۱۵ که بسیاری از پناهندگان به سوئد آمدند، هدف کافه های زبان این است تا افرادی که به تازگی به سوئد آمده‌اند بتوانند با سوئدی ها و مردمی که برای مدتی طولانی در سوئد زندگی می‌کنند ملاقات کنند تا از این طریق با دوستان جدید آشنا بشوند، زبان سوئدی را فرا بگیرند و اطلاعات بیشتری درباره کشور سوئد کسب کند؛ بنابراین هم مهاجران و هم سوئدی‌ها در این کافه‌های زبان شرکت می‌کنند. بسیاری اوقات ،هر جلسه موضوع خاصی دارد. برای مثال، در یک مورد، شرکت کنندگان می‌توانند در یک جلسه در مورد غذا صحبت کنند و دفعه بعد گفتگویی با موضوع آب و هوا داشته باشند و این کتابداران و کارکنان کتابخانه هستند که هدایت و مدیریت این نشست ها را برعهده دارند. دیگر نقش مهم کتابخانه‌های عمومی در سوئد نقش آموزشی و یاددهنده آن هاست که بسیار رایج است، کتابخانه‌های عمومی فعالیت‌های آموزشی مختلفی را سازماندهی می کنند.

به عنوان مثال، فعالیت همیشگی ما در حوزه یادگیری در کتابخانه‌های عمومی سوئد در طول هفته دیجیتال صورت می‌گیرد. هفته دیجیتال شامل بسیاری از فعالیت‌های یادگیری متفاوتی است که در طی آن مخاطبان آموزش می‌بینند که چطور برنامه‌های کامپیوتری را دانلود کنند ،چطور یک مکالمه ویدیویی از طریق پیامرسان ها برقرار کنند یا چگونه قبض های خود را آنلاین بپردازند. جامعه هدف در اغلب این فعالیت ها افراد مسن هستند که ممکن است با ابزارها و خدمات دیجیتالی مشکل داشته باشند اما از حضور همه در این فعالیت ها استقبال می شود. وقتی در مورد نقش و وضعیت کتابخانه‌های عمومی صحبت می‌کنیم باید در مورد چالش‌هایی که کتابخانه‌های عمومی با آن مواجه هستند نیز سخن بگوییم. چالش کنونی ما برای کتابخانه‌های عمومی سوئد و همچنین کتابخانه‌های عمومی در کشورهای دیگر این واقعیت است که بیشتر اوقات دیدگاه های بسیار سنتی نسبت کتابخانه‌های عمومی وجود دارد.

بسیاری از مردم در سوئد کتابخانه‌های عمومی را با ردیف‌های بی‌پایانی از کتابها می شناسند و  از این واقعیت که ممکن است کارهای بسیار بیشتری در کتابخانه های عمومی انجام دهند نا آگاهند.همانطور که قبلاً ذکر شد، می توان مشغول کاموا بافی شد، می‌توان از خلاقیت بهره گرفت و چیزهای جدیدی خلق کرد. می‌توان با اسلایم بازی کرد که یک بازی بسیار محبوب در بین کوکان است. بسیاری از کتابخانه ها برای کودکان اسلایم تهیه می کنند. آگاه ساختن مردم از این فعالیت‌ها و گسترده ساختن تصورات آن‌ها از کتابخانه های عمومی از این طریق چالش بسیار بزرگی برای کتابخانه های عمومی است.

خب. بیایید با یک نمونه خوب و امید بخش پیش برویم . این نمونه‌ی الهام بخش از کتابخانه شهر مالمو که در این تصویر مشاهده می کنید گرفته شده. دوست دارم با توضیحاتی درباره شهر مالمو شروع کنم. شهر مالمو در جنوب سوئد قرار دارد و سومین بزرگترین شهر در سوئد است که حدود سیصد و پنجاه هزار نفر جمعیت دارد. حدود یک سوم از ساکنان مالمو خارج از سوئد متولد شده اند. این افراد از بیش از ۱۸۰ کشور به مالمو مهاجرت کرده اند. در نتیجه مالمو شهری است که ترکیبی از زبان ها و فرهنگ های مختلف را در خود دارد. همچنین جمعیت  شهر مالمو بسیار جوان است و تقریبا ۵۰ درصداز جمعیت شهر کم‌تر از ۳۵ سال سن دارند و این امر شرایط خاص و چالش‌هایی را برای کتابخانه‌ها در این شهر ایجاد می‌کند. از آنجا که مالمو  جمعیت بسیار جوانی دارد و بخش عظیمی از جمعیت مالمو زبان مادری غیر از سوئدی دارند،کتابخانه‌های عمومی در مالمو فعالیت‌های زیادی را با هدف قرار دادن این گروه انجام داده‌اند. البته این امر مختص شهرمالمو نیست.

همانطور که قبلا گفتم، طبق قانون کتابخانه، کودکان و نوجوانان و افرادی که زبان‌ مادری شان غیر از سوئدی است در اولویت قرار دارند. کتابخانه‌های عمومی باید آن‌ها را در اولویت قرار دهند این امر نیز تنها در مالمو اجرا نمی شود اما آنچه درباره مالمو جالب است سرمایه گذاری ها خاصی است که در مالمو انجام شده که بسیار الهام‌بخش واقع شده‌اند و بسیاری از کتابداران دیگر کتابخانه های عمومی سوئد را تحت تاثیر قرار داده.

بنابراین در مالمو  دو گروه بسیار معروف هستند که کودکان و نوجوانان را مورد هدف قرار داده اند. گروهی که کودکان را هدف قرار می‌دهد، دپارتمان کارنینی نام دارد که در تصویر می بینید. این دپارتمان به شکل یک غار در داستان‌های افسانه ای و یک جنگل طراحی شده است. و در این بخش کودکان می‌توانند از انواع مختلفی از فرمت های رسانه‌ای، دیجیتالی و غیر دیجیتالی (آنالوگ) استفاده کنند. در این بخش یک کارگاه آموزشی بزرگ وجود داردکه درآن کودکان می‌توانند اشیای فیزیکی, دیجیتالی بسازند.

مالمو همچنین دارای یک دپارتمان است که نوجوانان را هدف قرار داده است. این دپارتمان ، بالاگان نام دارد.دراین دپارتمان ,بازدیدکنندگان می‌توانند از ابزارهای دیجیتال مختلفی استفاده و آن ها را امتحان کنند. و یکی ازاهداف آن ها ارائه ابزارهای دیجیتال است, اما بسیاری از کودکان به ابزار دیجیتال در خانه دسترسی ندارند چون بسیاری از آن ها از خانواده ها کم بضاعت هستند. بازدید کنندگان یعنی نوجوانان می توانند با ابزارهای مورد نظر خودشان کار کنند همچنین امکان نشستن در آنجا برای انجام دادن تکلیف نیز وجود دارد.

یک مثال جالب و الهام‌بخش دیگر از مالمو اقدامی است که روی خانواده هایی صورت گرفته که زبان مادری‌شان زبانی غیر از سوئدی است. اگر این گروه‌ها  نتوانند به سوئدی صحبت کنند به سختی می توان به آن ها دسترسی داشت. برای مثال کتابخانه‌های مالمو در ارتباط برقرار کردن با عرب ها موفق بوده‌اند. وقتی با  این خانواده‌ها ارتباط برقرار کردند،بسیاری از آنها نمی‌توانستند زبان سوئدی را صحبت کنند، اما کتابخانه‌های مالمو با استفاده از یک صفحه فیس بوک که به زبان عربی بود، به خانواده‌ها دسترسی پیدا کردند. همچنین کتابخانه ها در مورد فعالیت‌های کتابخانه و خدمات کتابخانه با استفاده از فیلم‌ به خانواده ها  اطلاع رسانی می‌کردند. برخی از  این فیلم‌ها  به زبان عربی بودند و تاثیر زیادی ]به روی خانواده ها[ می گذاشتند.

از این رو، این فعالیت برای بسیاری از کتابداران در سایر نقاط سوئد نیز الهام‌بخش بود. پیش از پایان این سخنرانی، مایلم کمی درباره ی کتابخانه‌های عمومی در طی این همه گیری صحبت کنم،در طول فصل پاییز  در موج دوم این بیماری همه‌گیر، برخی از کتابخانه‌های عمومی در سوئد تعطیل شده‌اند، برخی دیگر از کتابخانه ها نیز دسترسی خود را محدود کرده‌اند.  محدود کردن دسترسی به این معنا که تنها تعداد محدودی از افراد مجاز هستند به طورهمزمان در کتابخانه حضور داشته باشند. و تعداد افراد بستگی به اتاق ها دارد. که اندازه اتاق و شکل اتاق چگونه باشد. دسترسی محدود همچنین به این معنی است که تنها حضور در کتابخانه به صورت گذری مجاز است به این معنی که شما مجاز به نشستن و مطالعه و صحبت کردن با افراد در سالن مطالعه  نیستید و فقط اجازه دارید داخل شوید، کتاب‌های خود را بردارید و بیرون بروید. این محدودیت همچنین به این معنی است  که هیچ گونه دسترسی به کامپیوترها ندارید و نمی‌توانید چیزی را در کتابخانه‌ها کپی یا چاپ کنید.

این مشکل بزرگی برای بسیاری از مردم به وجود آورده، زیرا بسیاری از بازدیدکنندگان برای استفاده از کامپیوتر و یا چاپ کردن مدرکی به کتابخانه مراجعه می کنند. اکنون به خاطر بیماری همه گیری اجازه این کار را ندارند. بنابراین به جای استفاده از کتابخانه‌های عمومی، مردم تشویق شده اند تا کتاب‌های الکترونیکی و کتاب‌های صوتی را به صورت آنلاین امانت بگیرند و همچنین، برخی از خدمات به جای فرمت فیزیکی به فرمت آنلاین منتقل شده‌اند. و انواع مختلفی از خدمات وجود دارند که در این عکس نشان داده شده.  می‌توانید یک مثال را ببینید که نمونه‌ای در  جنوب سوئد است.

 کتابداران در این کتابخانه یک پرسشنامه بلند‌خوانی دیجیتال راه اندازی کرده اند به طوری که هر روز کتابدار به صورت آنلاین  با صدای بلند از روی یک کتاب می خواند و  این خوانش در شبکه های اجتماعی (در این مورد اینستاگرام )ثبت و آپلود می‌شود.  قرار بر این شد که  آن  دسته مشاهده کنندگان و شنوندگانی که حدس می زدند کتابدار در حال خواندن چه کتابی است، پاسخشان را  ازطریق ایمیل به کتابخانه بفرستند. و هر هفته یک برنده انتخاب می‌شد.

مایلم سخنرانی خود را با یک جمع بندی پایان دهم. کتابخانه‌های عمومی ارائه دهندگان اطلاعات و ادبیات و ارتقا دهندگان مطالعه هستند. این نقش‌های سنتی آن‌هاست اما محدود به این نقش نیستند.همان طور که در سوئد مشاهده کردیم،  فعالیت‌های اجتماعی و همچنین فعالیت های مبتنی بر ایده‌ها مثل   نشست های بافتنی یا ضبط کردن فیلم از خود برای بسیاری از کاربران قابل ستایش است. بنابراین یک ایده در بین کتابخانه های سوئدی این است که کاربران را در توسعه کتابخانه درگیر کنند و به کاربران اجازه بدهند  تا با در نظر گرفتن  فعالیت‌ها و مجموعه‌های ممکن خواسته‌های خود را بیان کنند و به این خواسته‌ها گوش دهند و سعی کنند با خواسته‌های خود برسند. البته که این یک عمل متوازن و دو طرفه است. از یک طرف، کتابداران هستند که قابلیت توسعه کتابخانه‌ها را دارند و  از طرف دیگر، گوش دادن به کاربر، به خواسته ها و علاقه مندی های آن ها مهم است تا از این طریق کاربران مراجعه به کتابخانه را وسوسه کننده و جالب بدانند.