جهانی شدن

لیزنا، (گاهی دور/ گاهی نزدیک 114)، نورالله مرادی، عضو هیأت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران: یکی از مباحث مناقشه برانگیز در عصری که زندگی می­کنیم، موضوع «جهانی شدن»[1] است. به قول مارشال مک لوهان ما در دهکده­ جهانی زندگی می­کنیم خواه با جهانی شدن موافق باشیم یا مخالف. در این مرحله تاریخی، بخصوص از برکت انقلاب اطلاعات و ارتباطات، همه چیز دگرگون شده یا در حال دگرگونی است. از آن جمله است: نظم جهانی اطلاعات و ارتباطات. ممکن است این سؤال مطرح شود که چطور می ­توان «ارتباطات» و «اطلاعات» را که از یک جنس نیستند زیر یک چتر واحد قرار داد؟ هر چند این دو از یک جنس نیستند، ولی در این دوران به قدری به هم گره خورده و مرتبط شده ­اند که نمی ­­توان آنها را زیر یک چتر قرار نداد. در همین حوزه کتابداری و کتابخانه­ ها توجه بفرمایید. حجم عظیمی از اطلاعات را در کتابخانه ­ای گرد آمده­ ایم، برای سازماندهی، ذخیره و بازیابی آن، علاوه بر دانش و تخصص کتابداری، نیاز نرم افزاری و سخت افزاری داریم یعنی فناوری نوین اطلاعاتی. و برای ارائه خدمات ناچاریم از نظام­های ارتباطی استفاده کنیم: سخت افزاری و نرم افزاری، پس همزمان از فناوری نوین اطلاعات و ارتباطات استفاده می کنیم.

استفاده از فناوری­های جدید برای اطلاعات و ارتباطات از جنگ جهانی دوم آغاز شد. در آن دوران بریتانیا شبکه ­ای کابلی زیردریایی بین استرالیا، کانادا، چین، هند و آفریقای جنوبی احداث کردد و عملا ً انحصار ارتباطاتی را برقرار کرد. شبکه ­ای جهانی که به صورت انحصاری توسط انگلیس مدیریت می­شد.

از طریق این شبکه ارتباطات، بنگاههای مطبوعاتی بریتانیا( رویترز)، فرانسوی ( هاوس/ دفتر اطلاعات فرانسه) بر جریان اخباری که به مستعمرات می­رفت یا از مستعمرات می­آمد نظارت می­کردند.

در اواخر جنگ، آسوشتیدپرس، یونایتدپرس، و جامعه آمریکایی سردبیران روزنامه­ ها، از دولت آمریکا خواستند تا با این انحصار انگلیس مقابله کنند. با ورود آمریکا به این مناقشه، جریان آزاد اطلاعات عملا ً به یکی از عناصر سیاست خارجی آمریکا بدل شد و منشور یونسکو ( 1945)، جریان آزاد افکار از طریق کلام و تحریر، را ترویج کرد و سازمان ملل متحد هم آن را در سال 1948 تصویب کرد. این نکته هم باید گفته شود که 20 کشور از جمله اتحاد جماهیر شوروی منشور یونسکو را امضا نکردند، چون جریان آزاد اطلاعات را دخالت در امور داخلی خود می­ دانستند.

شوری، بلاروس و اوکراین در سال 1954 به یونسکو پیوستند ولی همچنان نظر خوشی به جریان آزاد اطلاعات نداشتند. در این دوران، این دولت­ها نظارت شدیدی به روند ارتباطات در کشورشان اعمال می کردند. دسترسی به اطلاعات خارج از کشور به شدت کنترل می­شد.

در دهه 1960 ایالات متحده برای خود انحصار رسانه جهانی دست و پا کرد و جریان آزاد اطلاعات و دموکراسی را لازم و ملزوم یکدیگر می­دانست. ولی اتفاقی که در این دوره افتاد کنه قضیه را روشن می­ سازد. تافلر در جابجایی قدرت نقل می­کند که لیندون جانسون در حضور خبرنگاران، قانون جریان آزاد اطلاعات و دسترسی به اطلاعات را امضا کرد و اعلام کرد که جهان با امضای این قانون وارد عصر جدیدی شد. اکنون همه می ­توانند به اطلاعات ( مگر آن دسته از اطلاعات که با امنیت ملی مربوط باشد) دسترسی داشته باشند، خبرنگاری در این لحظه پرسید: آیا ممکن است ما به سوابق مذاکراتی که به تهیه چنین قانونی منجر شده دسترسی داشته باشیم، جانسون بی درنگ گفت: خیر. هدف آمریکا بیشتر رو در رویی با اتحاد شوروی و کشورهای بلوک کمونیستی آن زمان بود به همین علت هم «نظم نوین اطلاعات و ارتباطات جهانی» و «جریان آزاد اطلاعات» مورد انتقاد شدید اتحاد شوروی و اقمارش از یک سو و کشورهای جنبش عدم تعهد بود.

جنبش عدم تعهد  در 1961 تأسیس شد. نخستین کشورهای بنیان گذار آن عبارت بودند از:

یوگسلاوی : یوسیپ تیتو

هند : جواهر لعل نهرو

مصر: عبدالناصر

غنا : قودم نکرومه

اندونزی : احمد سوکارنو

اینها کشورهایی بودند که خود را وابسته به دو قطب سرمایه داری و کمونیسم آن زمان نمی­دانستند. این جنبش پس از جنگ سرد هم به راه خود ادامه داد و در سال 2012 در مجموع 120 دولت عضو و 17 عضو ناظر دارد.

از سال 1972 تا سال 1985 یونسکو صحنه اصلی بحث مرتبط با نظم نوین اطلاعات و ارتباطات بود. این مناقشات نهایتا ً به گزارشی انجامید که حکایت از تفوق کشورهای صنعتی بر زیر ساخت­های ارتباطات تجاری و نظامی داشت و پیشنهاد می­کرد که بر مبنای الگوهای توسعه جایگزین که تأکیدشان بر هویت فرهنگی، استقلال و اتکا به خود باشد و مقررات بین المللی قوی­تری برای نظام رسانه­ ای وضع گردد. این عملکرد یونسکو با واکنش آمریکا و انگلیس روبه رو شد، به طوری که آمریکا در سال 1984 و انگلیس در سال 1985 از یونسکو خارج شدند. (سنگاپور هم در سال 1986 به تبعیت از آنها از یونسکو خارج شد).

اتفاق مهم دیگر اینکه در دهه 1960 کشورهای زیادی استقلال یافتند و عضو یونسکو شدند. این کشورها با نظریه­ هایی درباره­ جریان یک سویه ارتباطات جهانی، درباره تمرکز و مالکیت خارجی بر رسانه­ ها و همچنین درباره­­ الگوی مدرن سازی توسعه­ غربی مخالف بودند.

در سال 1972، وقتی ماهواره­ های ارتباطی غرب به راه افتاد این کشورهای تازه استقلال یافته و کشورهای جهان سوم از یونسکو خواستند که «اعلامیه اصول راهنمای استفاده از پخش ماهواره­ای» را انتشار دهد که به موجب آن مقررات پخش ماهواره ­ای در داخل محدوده جغرافیایی برای آن کشورها باقی بماند. آمریکا با این اعلامیه مخالف بود ولی در رأی گیری آن شکست خورد.

در سال 1970 بلاروس از رادیوی اروپای آزاد که با هزینه­ سیا کار می­کرد شکایت کرد. این شکایت موجب مباحثات درونی در یونسکو شد (1976) که منجر به پیش­نویس اعلامیه ­ای درباره­ اصول بنیادی مشارکت رسانه­ های عمومی در تحکیم صلح و تفاهم بین­ المللی شد. در سال 1978 یک اعلامیه مصالحه در یونسکو به تصویب رسید که اعضا را تشویق به پشتیبانی از استقرار تعادلی جدید و تقابل بیشتر در جریان اطلاعات می­ کرد.

به پیشنهاد آمریکا، یونسکو در سال 1977 کمیسیونی را برای مطالعه در مشکلات ارتباطات تشکیل داد. ریاست این کمیسیون با شان مک براید، برنده­ جایزه­ صلح نوبل بود. گزارش این کمیسیون، به گزارش مک براید معروف است که با عنوان «یک جهان، چندین صدا» به صورت کتاب منتشر شد که به فارسی هم ترجمه شده است.

اصطلاح «نظم نوین» را اول بار وزیر اطلاعات تونس، به نام مصطفی معمودی مطرح کرد که به «نظم نوین اقتصاد بین المللی» منجر شد و در اجلاس سران عدم تعهد (1972) و اجلاس عمومی سازمان ملل (1974) مورد تصویب قرار گرفت. پیشنهاد مشابهی در اجلاس سران عدم تعهد (1976) در ارتباط با اطلاعات داده شد که منجر به «نظم نوین اطلاعات و ارتباطات» شد.

یونسکو رسما در سال 1980 متعهد به این طرح شد و برنامه­ی بین­ المللی برای توسعه­ ارتباطات را به منظور راه­ اندازی طرح­های ارتباطی در کشورهای درحال توسعه تنظیم کرد. آمریکا به دو دلیل با این برنامه مخالف بود:

1. آن را ابزاری برای توسعه و بقای دولتهای سلطه ­گر می­دانست،
2. نگران مؤسسات مطبوعاتی و ارتباطی آمریکا بود.

چون نتوانست آن را متوقف کند از یونسکو خارج شد (1984).  بریتانیا هم سال بعد از یونسکو خارج شد تا با زدن ضربه­ مالی، یونسکو را از کار بیندازند.

یونسکو در برنامه­­ راهبرد جدید ارتباطی (1989) ضمن به رسمیت شناختن نظم نوین اطلاعات و ارتباطات جهانی، جریان آزاد اطلاعات را هم به رسمیت شناخت. بریتانیا در سال 1997 و آمریکا در سال 2003 به یونسکو بازگشتند.

اما چندین تحول عظیم جهانی اوضاع و احوال جهان را کلا ً دگرگون کرد:

1. بحران نفتی 1973 ، هم موجب ثروتمند شدن کشورهای نفت خیز که اکثرا ً عضو اوپک بودند شد. به علاوه نشان داد که اعضای اوپک می­تواند انحصار آمریکا را به چالش بکشاند.
2. پیشرفت عظیم رایانه و نظام­های فناوری جدید اطلاعات و ارتباطات که منجر به ظهور اینترنت و در مرحله بعد فیسبوک، تویتر و... شد، ناگهان موضوع انحصار در هم شکست و دهکده جهانی بدون حضور کدخدا به راه خود ادامه داد.
3. تأسیس تلویزیون الجزیره انحصار خبری دنیای غرب به خصوص آمریکا را به چالش کشید و ارتباط چهره به چهره امکانات جدیدی برای بشریت به وجود آورد.نمونه آن انتشار اسناد ویکی لیکس است.

از زمانی که این سخنرانی ایراد شده، مدتی می گذرد. لازم است اشاره کنم که با نگاهی سریع به روند جریان آزاد اطلاعات در همین دو دهه اخیر در می یابیم که از برکت پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات گردش اطلاعات هم سرعت گرفت و با تلاش کشورها و سازمانهای بین المللی از جمله یونسکو از آزادی بیشتری برخوردار شد، هر چند که در این راه حتی کشورهای پیشرفته و دموکراتیک هم مشکلاتی ایجاد کردند. لیکن با اختراع اینترنت، توئیتر و فیسبوک و همگانی شدن آنها دیگر هیچ کشوری یا سازمانی نمی تواند خود را صاحب این نظام بداند یا مدعی شود که می تواند آن را کنترل نماید. لو رفتن و انتشار اسناد ویکی لیکس نشان داد که حتی آمریکا هم نتوانست جلو انتشار این اسناد را بگیرد. براستی که «نظم نوین نوین اطلاعات و ارتباطات» از قدرت زیادی برخودار است.