نشست «علم اطلاعات و فلسفه علم» برگزار شد

به گزارش خبرنگار لیزنا، نشست «فلسفه علم و علم اطلاعات» روز پنجشنبه، 3 اردیبهشت با حضور دکتر یزدان منصوریان عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی و دکتر شیخ رضایی عضو هیات علمی پژوهشگاه فلسفه و حکمت، مصطفی امینی دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات و دبیر نشست، و جمعی از اساتید و دانشجویان و متخصصان علم اطلاعات و دانش شناسی، دکتر بهار رهادوست، سید ابراهیم عمرانی، دکتر محسن حاجی زین العابدینی، در کتابخانه حسینیه ارشاد برگزار شد.

در این نشست دکتر شیخ رضایی در خصوص فلسفه وجودی علم اطلاعات، سخن به میان آورد و ادامه داد: فلسفه وجودی این نشست ها از آنجا شروع شد که بحث در  خصوص نظریه و نظریه پردازی در رشته مطرح شد، در این راستا سوالاتی مطرح است از جمله  اینکه فلسفه علم شامل چه محورهایی است و چه محورهایی را پوشش می دهد؟ آیا فلسفه علم اطلاعات معنای مشخصی دارد؟

وی افزود: یکی از قدیمی ترین شاخه های فلسفه، متافیزیک یا مابعد الطبیعه است که در معنای کلی یعنی عمومی ترین تعریف از هستی، برخی دیگر از شاخه های فلسفه نیز مربوط به بحث انسان است، در بحث انسان، صحبت از  ذهن و زبان به میان می آید و چنین مفاهیمی بررسی می شوند. نهایتا آخرین بخش، فلسفه های مربوط به چیزی یا فلسفه های مضاف است که می تواند معطوف به رشته های مختلف علمی باشد.

او ادامه داد: در حقیقت، هر علمی فلسفه مربوط به خود را دارد. در حوزه فلسفه علم دو گرایش وجود دارد. فلسفه عمومی و خاص هر علم، در نیمه اول قرن بیستم بحث فلسفه عمومی علم مطرح بود که در نیمه دوم قرن 20 فلسفه عمومی کارآمدی خود را از دست داد و فلسفه خاص هر علمی مطرح شد و هر  علمی صاحب فلسفه شد چون روش علوم مختلف با هم متفاوت بود.

درمورد فلسفه هر علم، سوالات درونی  و بیرونی مطرح می شود. سوالات بیرونی یعنی سولاتی که درباره آن رشته هستند. اما همه سوالات بیرونی علوم،  لزوما فلسفی نیست. مثلا این سوال که وقتی درون یک علم، بین دانشمندان اختلاف نظراتی که پیش می آید، چطور حل می شود، سوال بیرونی است  اما جزء فلسفه علم محسوب نمی شود.

دکتر شیخ رضایی اضافه کرد: البته  «روش» نیز، موضوع مهم دیگری است.  با شکل گیری علم جدید و در قرن 17 تصور همه بر این بود که روش علمی، علوم را  تبدیل به علومی مشخص کرده است.  اگر با دید تاریخی به موضوع نگاه کنیم می بینیم که  روش شناخت علم تا مدتها استقرایی بود اما  درقرن 20  به سرعت بر تعداد روش های  مختلف اضافه شد و برخی از دانشمندان همچون «پوپر» استقرایی بودن روش علمی را به کل نفی کردند.

در نیمه دوم قرن 20 فلاسفه بر این باور بودند که علم، روش ندارد

او در ادامه سخنان خود گفت: در نیمه دوم قرن 20 بود که عده ای از فلاسفه گفتند، اصلا علم روش ندارد بلکه همه روشهایی که تا به حال برای شناخت علم، ارائه شده خیال پردازی بیش نبوده. افرادی همچون گالیله و کپلر  افرادی حقه باز بوده اند که ادعا داشتند روش علمی وجود دارد. این دیدگاه در مورد «روش» در دهه 80 و 90 قرن 20 بسیار تقویت شد و مخصوصا کسانی که دید پست مدرن به علم داشتند، گفتند علم، روش واحد ندارد و علم، صرفا سبک زندگی  است که  درون خود قراردادهایی دارد که در طول زمان تغییر می کند. ایشان به طور کلی اسلوب علم را زیر سوال بردند.

در دوره آغاز جنگ های علمی، فلاسفه براین باور بودند که علم یک بازی است و نباید برای آن هزینه شود

وی افزود: دوره آغاز جنگ های علمی در این دوران بود، خصوصا در ایالات متحده  آمریکا که فلاسفه گفتند علم یک بازی است مثل بازیهای  دیگر و دولت نباید برای آن  هزینه کند. نباید بودجه ای برای ارتقای علوم اختصاص داده شود. بعد مساله ادامه یافت و بحث روش شناسی غیرالگوریتمی به میان آمد.

علم، تنها گفتمان عقلانی و هسته اصلی معرفت شناسی است

دکتر شیخ رضایی سپس اشاره کرد: بعداً مطرح شد که این تصور اشتباه است  که علم هیچ روشی ندارد بلکه علم تنها گفتمان عقلانی و هسته اصلی معرفت شناسی است. در مورد معرفت شناسی نیز  دانشمندان دو نوع معرفت شناسی توصیفی  و هنجاری را مطرح کرده اند. معرفت شناسی توصیفی می گوید ما به عنوان  فیلسوف علم،  نباید بگوییم چه چیز درست یا غلط است بلکه فقط باید آن را توصیف کنیم اما در معرفت شناسی هنجاری حق داریم که به عنوان فیلسوف علم، بگوییم که چه روشی درست  و چه روشی غلط است.

هستی شناسی، اخلاقیات و معرفت شناسی

او اضافه کرد: بحث بعدی که در فلسفه علم مطرح می شود، مباحث هستی شناسی یا متافیزیکی است. اینکه ماهیت یا چیستی موجودیتها چیست؟ آنها از چه چیزی ساخته شده اند؟  بحث سوم در فلسفه علم، مباحث اخلاقی در علم است. اخیرا در کتابهای فسلفی علم می بینیم که درمورد اخلاق علم صحبت می شود، اینکه آیا دانشمند احتیاج به اخلاق خاصی دارد یا اینکه اخلاق عموم مردم کافی است؟ بنابراین وقتی در مورد فلسفه علم در هر رشته ای صحبت می کنیم مساله هستی شناسی، اخلاقی و معرفت شناسی مطرح می شوند.

اطلاعات به مثابه واقعیت

در ادامه نشست، دکتر منصوریان در خصوص  اطلاعات سخنانی ایراد کرد و افزود: پس از صحبت در مورد فلسفه علم، در اینجا به بحث اطلاعات می پردازیم. یکی از مباحثی که در مورد اطلاعات مطرح شده، و باکلند نیز به آن پرداخته است اینکه  اطلاعات به مثابه فرایند است و یا اینکه به مثابه شیء است مثل کتاب و یا اینکه اطلاعات به  مثابه واقعیت در نظر گرفته شده است. اطلاعات به مثابه واقعیتی است که می تواند صادق یا کاذب باشد.

وی افزود: از سوی دیگر این مبحث مطرح می شود که  محور بنیادین علم اطلاعات، تعامل انسان با اطلاعات است و این تعامل زمانی رخ می دهد که به عنوان مثال انسان کتاب می خواند.

البته گاهی انسان نیز  با حجم وسیعی از اطلاعات مواجه است  که نمی داند چطور و در کجا به کارش می آیند، در اینجا بحث سواد اطلاعاتی مطرح می شود. کسی  دارای سواد اطلاعاتی است  که بداند چه نوع اطلاعاتی، کجا و چطور باید دریافت کند، فردی که بداند وقتی به منبع اطلاعاتی رسید چطور آن را ارزیابی و چطور  به کار بگیرد؟ در حقیقت در دوران ما، به نوعی هم با فقر اطلاعاتی و هم با انبوهی از اطلاعات کهنه و نو به طور همزمان مواجه هستیم. اینترنت، پر از اطلاعات کهنه است و تازگی و کهنگی آنها اصلا مشخص نیست. پیدایی و پنهانی آنها هم مشخص نیست به همان اندازه که به اطلاعات دسترسی داریم به همان  اندازه نیز  از آن دوریم.

5 شرط اصلی یک فعالیت علمی

دکتر منصوریان در ادامه، 5 شرط ضروری برای کار علمی را بیان کرد و گفت: پس از بحث اطلاعات، به بحث در مورد فعالیت علمی می رسیم،  برای کار علمی، 5 شرط اصلی لازم است،  فعالیت علمی، باید پشتوانه منطقی، نظم و  انتظام، تکرارپذیری، علمی بودن یعنی منتسب بودن با گفتمان علمی، زمان مندی و مکان مندی را دارا باشد، تا به عنوان یک فعالیت علمی مطرح شود.

«درباره چیزی بودن»

در ادامه نشست، دکتر شیخ رضایی عنوان کرد: وقتی بحث از اطلاعات به میان می آید، بحث شیوه های ساختاردهی اطلاعات، ماهیت و هستی شناسی آن نیز مطرح می شود. یکی از  مهم ترین بحث هایی که درمورد علم اطلاعات مطرح است، «درباره چیزی» بودن است، درباره چیزی بودن یعنی چه؟ یعنی اینکه چطور تشخیص دهیم یک متن درباره چه چیزی است.

مفهوم ربط، یکی از ستونهای بنیادین علم اطلاعات است

سپس دکتر منصوریان نیز گفت: من نیز با شما در این خصوص موافقم، چرا که یکی از ستونهای  بنیادین علم اطلاعات، مفهوم ربط است، بیش از 50 سال است که محققان علم اطلاعات و دانش شناسی در این حوزه کار می کنند، از سال 1975 تاکنون 4 مقاله مفصل در مورد ربط نوشته شده که از چند دهه تحقیق راجع به ربط می گوید. ربط کاملا وابسته به بافت موقعیت و  مفهوم است.

در ادامه، دکتر شیخ رضایی اظهار داشت: البته در بحث روش شناسی علم اطلاعات،  قطعا روش مطالعه علم اطلاعات با علوم طبیعی  و ریاضی متفاوت است و  باید بحث کنیم در این مورد که آیا  روش واحدی برای شناخت اطلاعات وجود دارد؟

در ادامه دکتر منصوریان عنوان کرد: پاسخ همه این سوالات به رشته علم اطلاعات و دانش شناسی بر می گردد. بعضی از عرصه های پژوهشی رشته  ما با محوریت نهاد اجتماعی کتابخانه هاست. گاهی بعضی از عرصه های پژوهشی با محوریت اطلاعات و دانش و گاهی با محوریت مطالعات کاربردی است. گاهی مدیریت دانش مد نظر ماست، بنابراین باید ببنیم که کدام یک از اینها را می خواهیم دنبال کنیم.

نشست «علم اطلاعات و فلسفه علم» با پرسش و پاسخ به کار خود پایان داد.