نشست «علم اطلاعات و اخلاق فناوری» برگزار شد

به گزارش لیزنا، این نشست با حضور دکتر مهدی شقاقی رئیس اداره انتشارات و ارتباطات علمی در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و عضو پیوسته انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران از رشته علم اطلاعات و دانش شناسی و دکتر علیرضا ثقه‏الاسلامی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک) و پژوهشگر در حوزه فلسفه و اخلاق فناوری اطلاعات برگزار شد.

 سخنرانان در این نشست به دبیری مصطفی امینی، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه آزاد اسلامی تهران علوم تحقیقات، با طرح دیدگاه های خود، موضوع نشست را تحلیل و بررسی نمودند.  

دکتر ثقه‌الاسلامی، درباره پیشینه موضوع اخلاق در فناوری اطلاعات گفت: در واپسین دهه قرن بیستم، به خاطر رشد و توسعه اینترنت، اخلاق IT یا اخلاق فناوری اطلاعات در سطح جهانی بسط و گسترش یافت. در این دوران مسائل اخلاقی ناشی از توسعه فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، عمدتاً حول پیامدهای اخلاقی و اجتماعی اینترنت و فضای مجازی مطرح گردید. از این رو، شناخت ماهیت رابطه میان جامعه و فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی و  نزد اندیشمندان اهمیت به سزایی یافت.

او بیان کرد: در سیر تاریخی توسعه اخلاق فناوری اطلاعات از منظر فلسفه و اخلاق تکنولوژی، به منظور شناخت ماهیت رابطه میان جامعه و تکنولوژی اطلاعات دست‌کم دو جریان فلسفی را می‌توان برجسته کرد؛ موجبیت‌گرایی تکنولوژیکی و برساخت اجتماعی تکنولوژی. بر این اساس،  اخلاق تکنولوژی اطلاعات مبتنی بر رهیافت موجبیت‌گرایی تکنولوژیکی سخت، اساساً قابل تعریف نیست، چرا که مبتنی بر این دیدگاه (به تعبیر ژاک ایلول) تکنولوژی شرّ مجسم و مجسمه شرّ است و هنگامی که کنشی را مظهر شرّ در نظر بگیریم، در برابر هرگونه گزینش و انتخاب اخلاقی جامعه در مواجهه با تکنولوژی ایستاده‌ایم و بحث از اخلاق تکنولوژی را منتفی نموده‌ایم.

دکتر ثقه‌الاسلامی ادامه داد: از منظر موجبیت‌گرایی تکنولوژیکی نرم، اخلاق تکنولوژی اطلاعات به تجویز رهنمودها یا تدابیر عام و جهان‌شمول اخلاقی برای هدایت مسائل و موضوعات اخلاقی و اجتماعی ناشی از نفوذ و گسترش این تکنولوژی در جوامع می‌پردازد و چنین روایتی را می‌توان در تلقی جیمز مور از اخلاق فناوری اطلاعات ملاحظه کرد.

وی در پایان افزود: از منظر برساخت اجتماعی تکنولوژی، اخلاق تکنولوژی اطلاعات به افشا و آشکارسازی پیوسته پیش‌فرض‌ها، ارزش‌ها و علائق مطرح در طراحی، تولید و توسعه تکنولوژی اطلاعات می‌پردازد، چرا که با توجه به این دیدگاه مصنوعات مبتنی بر تکنولوژی اطلاعات به منزله سیستم‌هایی اجتماعی-تکنیکی در نظر گرفته می‌شوند، به طوری که این مصنوعات تکنولوژیکی و جامعه از ابتدا با یکدیگر در تعامل بوده و به ساخت متقابل یکدیگر یا به هم‌سازی یکدیگر (co-construct) می‌پردازند. مطابق این دیدگاه، به دنبال تجویز رهنمودهای اخلاقی کلی یا تدابیری جهان‌شمول نیستیم، بلکه استمرار در فرآیند نقد رابطه میان جامعه و تکنولوژی اطلاعات به منظور بررسی ملاحظات و تأملاتی اخلاقی مد نظر است. این روایت از اخلاق تکنولوژی اطلاعات را می‌توان در آرای دبورا جانسون مطالعه کرد.

در ادامه دکتر شقاقی، ضمن اشاره به دیدگاه‌های مختلف درباره اخلاق در حوزه اطلاعات و فناوری گفت: از کتابخانه تعاریف زیادی ارائه شده است: کتابخانه به عنوان گنجینه دانش، کتابخانه به عنوان دانشگاه مردمی، کتابخانه به مثابه نهاد خودآموزی و ... . اما یک تعریف وجود دارد که ریشه ای تر از بقیه است و همه را پوشش می دهد و همچنین، بسیاری از پرسشهای ما درباره اینکه چرا مطالبه کتابخانه ها همیشه آزادی بیان و آزادی دسترسی به اطلاعات بوده است را پاسخ می دهد و آن تعریف عبارت است از کتابخانه به عنوان نهاد حمایت کننده از تکثر در تفسیر متون.

وی افزود: حکومتها همواره در صددند که تفسیر واحد و منسجمی از ایدئولوژی آنها و جنبه های نظری حکومت آنها تولید و قبول شود و همیشه کنترل می کنند که تفاسیر جایگذین یا غیرقابل قبول مورد پذیرش عام قرار نگیرد. بنابراین همیشه سعی می کنند تا تفسیر متون را کنترل کنند. در قرون وسطی، این کار توسط کلیسا و از طریق کنترل تفسیر کتاب مقدس صورت می گرفت و اجازه نمی شد که برداشتهای مختلفی که از این کتاب وجود دارد، در میان مردم نشر یابد. تنها تفسیر، تفسیر مورد قبول کلیسا بود. اما کتابخانه ها همواره از تکثر در تفسیر متون حمایت می کردند زیرا اساساً جایی بودند که برای خودآموزی، ارتقاء خود و تعلیم بدون تعلیم دهنده بنا شده بودند. بنابراین، آزادی در ساخت باورهای خود از طریق آزادی در دسترسی به متون جلوه می کرد. جایگاه کتابخانه به عنوان نهادی که از تکثر در تفسیر متن حمایت می کند، همیشه باعث می شود پرسشهای خاصی برای افراد واقع شده در آن جایگاه دغدغه شود: اینها عبارت است از پرسش آزادی بیان، آزادی دسترسی به اطلاعات، آزادی نشر.

شقاقی ادامه داد: نظریه عام کنش از پیر بوردیو، نظریه ای است که می پرسد چرا برخی افراد پرسشهای خاصی می پرسند و چرا انتظارات خاصی دارند و چرا تصمیم های خاصی می گیرند. بوردیو می گوید، این امر وابسته به جایگاه هر فرد است و این جایگاه از طبقه اجتماعی و اقتصادی، خانواده، و تعامل با گروهها و طبقات دیگر شکل می گیرد. به همین ترتیب، جایگاه افراد تعیین می کند که برابر مسائل اخلاقی سپهر اطلاعات چه پرسشهایی داشته باشند. برای مثال، پرسشهای حکومتها یا صاحبان اطلاعات و شبکه های اطلاعاتی همواره راجع به سرقت اطلاعات، مالکیت فکری، و امنیت اطلاعات است. در حالیکه پرسشها یا مطالبه مردم (که صاحب اطلاعات نیستند بلکه محدودیت دسترسی به آن دارند) همواره آزادی بیان، آزادی دسترسی به اطلاعات، آزادی نشر و حریم خصوصی است.

او گفت: دو نقطه عزیمت به اخلاق اطلاعات وجود دارد: عزیمت از نگاه فناورانه به اخلاق اطلاعات و عزیمت از نگاه علم اطلاعات (با کتابداری) به اخلاق اطلاعات. نقطه عزیمت اول از اندیشه های نوربرت وینر در دو کتاب «سیبرنتیک» و «استفاده انسانی از نوع انسان» نشأت گرفته است. وی در این دو کتاب، غایت اخلاقی انسان را «شکوفایی» می داند و لذا نظریۀ اخلاقی وی به «نظریۀ شکوفایی» معروف است. از نظر او برای رسیدن به شکوفایی، سازگاری با محیط لازم است و برای هر چه بیشتر سازگار شدن با محیط، انسان باید بتواند خوب پردازش کند، و در تعامل با محیط خشه وجود نداشته باشد. برای رسیدن به این وضعیت، کنترل و پیش بینی اطلاعات محیط لازم است. این کنترل و پیش بینی، وظیفه سیبرنتیک است. بنابراین، انسان برای سازگاری هر چه بیشتر با محیط برای رسیدن به شکوفایی، باید از وضعیت غیرقابل پیش بینی و کنترل، اجتناب نماید. آزادی انتخاب انسان زمانی به شکوفایی منجر می شود که در یک فضای شفاف، قابل پیش بینی، و قابل کنترل صورت بگیرد که جلوی خشه را می گیرد و تعامل را به غایت خود می رساند. بنابراین، در این نقطه عزیمت، آزادی انتخاب انسان با آزادی انتخاب در یک فضای قابل کنترل و پیش بینی گره می خورد. بنابراین، اساساً کنترل و محصورسازی دامنه انتخاب در گزینه های قابل پیش بینی، در نگاه فناورانه به اخلاق اطلاعات گنجانده شده است. به همین دلیل است که افراد متعلق به این جایگاه، اساساً دارای دغدغه های مربوط به کنترل اطلاعات هستند.

شقاقی افزود: عزیمت دوم که مربوط به نگاه علم اطلاعات (کتابداری) به اخلاق اطلاعات است، از یونان باستان و دموکراسی یونانی و اصل پارسیا (paresia) یا رک گویی نشأت می گیرد. سه اصل آزادی بیان، آزادی دسترسی به اطلاعات، و آزادی نشر، محصول این نگاه باستانی است که در کتابخانه ها به عنوان مکانهای محافظت کننده از تکثر در تفسیر متن، گنجانده شده اند. به دلیل جایگاه کتابخانه به عنوان جایی که از شنیدن صداهای مختلف حمایت می کند، اساساً کتابخانه ها دارای دغدغه هایی چون آزادی بیان، دسترسی آزاد به اطلاعات، آزادی نشر، و حریم خصوصی هستند.

در آخر سخنرانان به پرسش های حاضران پاسخ دادند و این نشست در ساعت 12 به پایان رسید.