کتابخانه ۴.۰ کتابخانه‌ای برای عصر محتوا و يادگيری

روح‌الله سلیمانی‌پور مدیر پروژه حکمرانی محتوای مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با خبرنگار لیزنا گفت: از آغاز روی کار آمدن وب تا امروز، همزمان با توسعه و گسترش وب، خدمات کتابخانه‌ها در فضای وب نیز توسعه یافته است، برای درک مفهوم کتابخانه ۴.۰ باید نسل‌های گوناگون وب و همچنین نسل‌های محتلف کتابخانه‌ها را که بر اساس فناوری وب ایجاد شده‌اند، مرور کنیم.

وی اظهار داشت: با نگاهی گذرا به تاریخچه وب و مرور سیر تکاملی آن از وب ۱.۰ تا وب ۴.۰ می‌بینیم که محور وب ۱.۰ اطلاعات و محتوا بود و کتابخانه‌ها نیز از ابزارها و امکانات اولیه وب برای ارائه خدمات و انجام فعالیت‌های خود در فضای دیجیتال استفاده می‌کردند.

وی با بیان اینکه نخستین کتابخانه‌های دیجیتال با هدف ارائه اطلاعات و محتوا در فضای وب ۱.۰ پدید آمدند، اعلام کرد: محور کار وب ۲.۰ تعامل افراد و کاربران بود و زمینه ایجاد شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی نیز در همین فضا به وجود آمد. کتابخانه ۲.۰ یا کتابخانه اجتماعی، در فضای تعاملی وب ۲.۰ شکل گرفت.

به گفته سلیمانی‌پور، مفهوم کتابخانه ۲.۰ در واقع اشاره به کتابخانه‌ای دارد که شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی و فناوری‌ها و ابزارهای وب ۲.۰ را به کار می‌گیرد و از مشارکت و تعامل کاربران برای تولید، گردآوری، سازماندهی و انتشار اطلاعات و محتوا استفاده می‌کند.

این مدیر پروژه حکمرانی محتوای مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه تهران، نسل بعدی وب یعنی وب ۳.۰ را که هنوز در حال تکامل است، وب معنایی نامید و گفت: محور اصلی وب ۳.۰ ماشین و هوش مصنوعی و هدف آن توسعه محتوای معنایی است؛ یعنی محتوایی که برای ماشین، قابل پردازش و تفسیر باشد.

وی افزود: کتابخانه ۳.۰ یا کتابخانه هوشمند نیز بر اساس مفاهیم، روش‌ها، و ابزارهای فناوری وب ۳.۰ در حال گسترش است درواقع کتابخانه ۳.۰ کتابخانه‌ای است که بر پایه فناوری وب ۳.۰ در زمینه تولید، گردآوری، سازماندهی، و ارائه محتوای هوشمند و معنایی فعالیت می‌کند.

کارشناس پژوهشی پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران (lib.ir) با اشاره به نسل جدید وب اظهار داشت: وب ۴.۰ شامل ابزارها و فناوری‌های موجود در نسل‌های پیشین وب و همچنین مجموعه‌ای از فناوری‌های جدیدتر است. هرچند زمان زیادی از گفت‌وگوها و پژوهش‌ها درباره وب ۴.۰ نمی‌گذرد و هنوز تعریف دقیق و مشخصی از آن ارائه نشده، با این حال، برخی از ویژگی‌ها و مؤلفه‌ها که اغلب پژوهشگران برای وب ۴.۰ بر می‌شمارند شامل وب فراگیر، وب هوشمند، ارتباطات هوشمند، اینترنت اشیاء، کلان‌داده‌ها، فناوری بافت‌آگاه، رایانش ابری، منبع باز، و واقعیت افزوده است.

وی کتابخانه ۴.۰ را در ادامه سیر تکاملی کتابخانه ۳.۰ دانست و از شکل‌گیری الگوی کتابخانه ۴.۰ بر اساس مفاهیم و مؤلفه‌های وب ۴.۰ خبر داد و گفت: بر اساس الگوی کتابخانه ۴.۰ کتابخانه‌های آینده کتابخانه‌هایی خواهند بود که در چارچوب وب فراگیر، وب معنایی، و وب هوشمند ایجاد می‌شوند، این کتابخانه‌ها با کلان‌داده‌ها سر و کار دارند و از فناوری بافت‌آگاه و رایانش ابری برخوردارند.

مدیر پروژه حکمرانی محتوای مرکز آموزش‌های الکترونیکی دانشگاه تهران بیان کرد: کتابخانه ۴.۰ بر مبنای ارتباطات هوشمند و وب تعاملی فعالیت خواهد کرد. کتابخانه ۴.۰ یک کتابخانه واقعیت افزوده است و دنیای مجازی را با دنیای واقعی هر چه بیشتر نزدیک و همانند می‌کند، کتابخانه ۴.۰ کتابخانه‌ای با محتوای‌ هوشمند و فضای خلاقانه است که ابزارها و امکانات جدیدی را برای یادگیری خلاق در عصر محتوا برای کاربران فراهم می‌آورد.

وی با بیان این که هنوز ادبیات چشمگیری درباره کتابخانه ۴.۰ شکل نگرفته و این موضوع می‌تواند دست‌مایه خوبی برای پژوهش‌های دانشگاهی حوزه کتابداری و علم اطلاعات واقع شود، تصریح کرد: هر یک از نسل‌های وب، علاوه بر این که از فناوری‌ها و امکانات جدید و روزآمد برخوردارند، از فناوری‌های به‌کاررفته در نسل‌های پیشین نیز بهره می‌برند. بعنوان مثال وب ۳.۰ افزون بر این که ماشین‌محور است و به فناوری هوش مصنوعیو پردازش ماشینی تکیه دارد، ‌از ابزارها و امکانات تعاملی وب ۲.۰ و از فناوری‌های پایه وب ۱.۰ نیز استفاده می‌کند.

وی افزود: وب ۴.۰ علاوه بر این که از مؤلفه‌ها و عناصری چون وب فراگیر، وب هوشمند، ارتباطات هوشمند، کلان‌داده‌ها، فناوری بافت‌آگاه، رایانش ابری، منبع باز، و واقعیت افزوده تشکیل می‌شود، از فناوری‌ها و ابزارهای مربوط به نسل‌های پیشین وب نیز استفاده می‌کند.  نسل‌های گوناگون کتابخانه‌ها نیز ابزارها و فناوری‌های نسل‌های پیشین را همچنان در بر دارند.

سلیمانی‌پور با بیان اینکه متناسب با مفاهیم گوناگونی چون کتابخانه ۱.۰، کتابخانه ۲.۰، کتابخانه ۳.۰، و کتابخانه ۴.۰، مفاهیم متناظری از قبیل کتابدار دیجیتال، کتابدار ۲.۰، کتابدار ۳.۰، و کتابدار ۴.۰ نیز شکل گرفته، گفت: کتابدار دیجیتال به کتابداری گفته می‌شود که در امور مربوط به کتابخانه‌های دیجیتال فعالیت می‌کند؛ کتابدار ۲.۰ به کتابداری اطلاق می‌شود که در حوزه کتابخانه اجتماعی و تعاملی کار می‌کند؛ همچنین کتابدار ۳.۰ کتابداری است که از همه ظرفیت‌ها و فناوری‌های وب و فضای دیجیتال برای ایجاد یک کتابخانه معنایی با محتوای هوشمند تلاش می‌کند.

این دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی عنوان کرد: نسل جدید کتابداران با عنوان کتابدار ۴.۰ نیز کتابدارانی هستند که می‌کوشند فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، کلان‌داده‌ها، فناوری بافت‌آگاه، فناوری رایانش ابری، واقعیت افزوده، و منبع باز را به کتابخانه‌ها بیاورند و کتابخانه‌هایی با محتوای تعاملی، معنایی، و هوشمند بسازند.

به گفته وی، هدف اصلی کتابخانه ۴.۰ و کتابداران ۴.۰ ایجاد فضایی خلاقانه و بافت‌آگاه و ارائه‌دهنده محتوای هوشمند و در خدمت یادگیری است. کتابداران و متخصصان علم اطلاعات، نقش ویژه‌ای در ایجاد و توسعه کتابخانه ۴.۰ دارند و به نظر می‌رسد آموزش مفاهیم و فناوری‌های کتابخانه ۴.۰ باید در اولویت اول آموزش دانشجویان علم اطلاعات و دانش‌شناسی باشد.