شمارش تعداد مقاله ها  یا تاثیر مقاله ها برجامعه

 لیزنا، سید ابراهیم عمرانی: سردبیر:

اول: از  جستجوی استنادی تا استناد شماری

دیگر داد و فریاد استاد گرانقدرمان  دکتر حمید جمالی را هم درآوردیم. گاهی فکر می کنم که معماری ایرانی یک مشکلی دارد و سالها است که همه پشت بامها، گرچه به نظر صاف می رسند، ولی شیبدار هستند و هیچکس نمی تواند وسط پشت بام بایستد و حتما به یک طرف پشت بام سر می‌خورد و حالا بسته به شیب آرام یا تند از یک طرف پشت بام می افتند.

روزی روزگاری در کتابهای درسیمان در رشته مرحوم شده‌ی کتابداری سابق می خواندیم که نمایه استنادی بهترین ابزار برای شروع تحقیق است، چرا که می توانید با تعقیب استنادها (citation tracking)  به مقاله‌ی هسته در حوزه ای که دارید کار می کنید برسید. لذت دنبال کردن استنادها به عنوان تمرین بعدها در کار حرفه ای و در برخورد با مراجعان خیلی به دردم خورد و برخی مقالاتی تحویل استادان و دانشجویان دانشکده علوم دادم که آن را با جستجوی استنادی یافته بودم و با رساندن به دست متقاضی موجب شگفتی استادان و دانشجویان می شدم و بارها از من پرسیده بودند رشته شما شیمی است؟ رشته شما فیزیک است؟ و غیره. به علاوه من دانشجوی کتابداری برای فردای حرفه ای خود می آموختم که این مجموعه ابزار خوبی برای انتخاب مجلات کتابخانه است و در اجرای انتخاب مجلات کتابخانه دانشکده علوم از آن به خوبی استفاده کردم. روزی هم که این قصه پر غصه که اکنون نامش ISI شده، در ایران آغاز شد، باور کنید که وسط پشت بام بودیم ولی چنان آشوبی به پا شد که دسته جمعی از اون طرف پشت بوم راست افتادیم جلوی دانشگاه و تابلو دست گرفتیم که مقاله ISI می نویسیم و پروپوزال تصویب می کنیم و پیرزن خفه می کنیم و برف هم البته پارو می کنیم، اگر برفی ببارد؛ تا جائیکه دکتر حمید جمالی که آثارش نشان دهنده حق اعتراضش به این بازی است، دادش درآمده است:

"پژوهش موتور پیشران نوآوری در صنعت، رونق در اقتصاد، و مزیت رقابتی در تولید و تجارت است. اما در کشور ما انگار پژوهش در یک چیز خلاصه شده است، مقاله بین‌المللی یا آی اس آی. هر چقدر هم تعداد مقاله‌های بین‌المللی سال به سال افزایش می‌یابد، نشانِ چندانی از اثر مثبت این همه مقاله بر اقتصاد کشور و رفاه و سلامت مردم دیده نمی‌شود."

نگاه دکتر جمالی مرا به یاد آخرین ویرایش استاندارد کتابخانه های دانشگاهی می اندازد. این استاندارد با استانداردهای قبل از سال 2000 که همه ارزیابیها کمی بود تفاوت پیدا کرده است.  تا کنون آمار می دادیم که ما طی یک سال دسترسی 2000 عنوان مجله الکترونیکی را تامین کرده ایم و 500 عنوان مجله چاپی خریده ایم و برای مجموعه کتابخانه های دانشگاه در یکسال توانسته ایم 30000 جلد کتاب خریداری کنیم (درونداد Input )؛ بعد آخر دوره آمار می دادیم که در همین سال اساتید و دانشجویان ما تعداد 3میلیون مقاله دانلود کرده اند و مجموعا 97500 رخداد امانت ثبت شده و 120000 مورد هم مراجعه به پایان نامه ها داشته ایم (بروندادOutput ). و امضا می کردیم و گزارش تمام. حالا دیگر در همه استانداردها به شما می گویند، خیر داداش، تمام نشده، اول بگو اینقدر که می‌گی چریدی، کو دنبه‌ات؟ خوب نشان بده ببینم تاثیر این دانلودها و این امانتها و این مراجعه ها کجاست؟ جمالی به درستی می پرسد: اثر مثبت این همه مقاله بر اقتصاد کشور و رفاه و سلامت مردم کو؟ (برآیند Outcome).

ساندر دکر Sander Dekker وزیر مسئول پژوهش و نوآوری اتحادیه اروپا در سخنرانی 27 ماه می 2016 خود تحت عنوان "همه مقاله های علمی اروپایی تا سال 2020 رایگان در دسترس همه"  بر این نکته تاکید می کند که باید مقاله های علمی رایگان در اختیار همه قرار گیرد و به علت این امر اشاره می کند: "پژوهش و نوآوری مولد رشد اقتصادی هستند و فرصتهای شغلی بیشتر ایجاد می کنند و راه حل چالشهای اجتماعی هستند، و  رشد و پژوهش و نوآوری در اتحادیه اروپا به معنای اروپای قدرتمندتر و بزرگتر است.  برای رسیدن به آن هدف، اروپا باید تا حد ممکن برای پژوهشگران و نووآوران و مبتکران (Start-Up) جذاب تر شود تا رغبت به سرمایه گذاری و تولید شغل و تولید ثروت در اروپا بیشتر شود. دکتر می گوید: "برنامه چارچوب اروپایی برای پژوهش و نوآوری، افق 2020، با بودجه 70 میلیارد یورویی بزرگترین برنامه علمی جهانی و فراکشوری است. ارزیابی  برنامه قبلی پژوهشی اروپا نشان داد که هر یورو سرمایه گذاری در تحقیق و نواوری حدود 11 یورو ثروت تولید شده است، برای مثال روی نوآوری و فناوریهای نوین و محصولات نوین." توجه می کنید دوستان به ازای هر یورو سرمایه گذاری 11 یورو برداشت حاصل شده است،‌شما بودجه های علمی پژوهشی کشور را آمار بگیرید و ببینید اینهمه پایان نامه و مقاله به اندازه هزینه خودشان برای کشور مفید بوده اند؟ سود پیشکش، درآمدزایی پیش کش. این چه سرمایه گذاری معیوبی است که همچنان ادامه دارد؟ آیا واقعا آئین نامه ارتقاء اساتید که به گونه ای منشاء بسیاری از این ناهموار رفتنها است به واقع اصلاح شده؟ استادان پیش قدم شوند و بنویسند و ما منتشر کنیم که ببینیم آئین نامه جدید چقدر از این مشکل کاسته است؟

ساندر باز شدن دسترسی به همه نتایج تحقیقات اعم از مقاله و پایان نامه و غیره برای همه آحاد جامعه را راهی موثر در بهتر شدن نتایج تحقیقات در چالشهای اجتماعی می داند: "دسترسی آزاد یعنی  بروندادهای پژوهشی که از بودجه‌های دولتی یا دولتی-خصوصی و باید برای همه مردم رایگان و دسترسی به آنها آزاد باشد"؛ و تاکید می کند برای همه مردم و نه فقط دانشگاهها، برای معلمان و پزشکان و برای نوآورانی که در بیرون از فضای دانشگاهی تحقیق می کنند و برای مدیران و کارآفرینان. ساندر دکر در این بخش بر استفاده مجدد از داده های پژوهشی نیز تاکید موکد دارد. داده های خام پژوهشگران که مورد استفاده قرار گرفته و نتیجه آن از زاویه دید محقق منتشر شده است ممکن است آزمایشگاهی (علمی – اجتماعی)  دیگر با همین داده ها بتواند از زاویه‌ای دیگر به تحقیق ورود کند، ‌و نتایج جدیدی به دست بیاورد.

به پیشنهاد بالا دقت کنید. هم اکنون نیز مجلات معتبر داده های خام شما را برای انتشار مقاله تان از شما می خواهند. تاکید دکر به نظر من تاکیدی مهم و نگاهی است متعلق به جائیکه بشکه های نفت پشتوانه حیات و ممات جامعه نیست و هر دلارشان ارزش دارد و قیمت هر دلار را می دانند. فحوای کلام دکر این است: استاد عزیز که تحقیق کرده ای دستت درد نکند. شما برای این تحقیق از دانشگاه، ‌از پژوهشگاه، از ... حقوق یا گرنت یا ... گرفته اید و کار کرده اید و دستتان درد نکند ولی داده های شما متعلق به جامعه است، این پول به شما از محل درآمدهای عمومی یا دولتی - خصوصی داده شده است. پس ما اجازه نمی دهیم برای بخش اول (گردآوری داده های خام) تحقیق یک استاد و پژوهشگری که در همین حوزه کار می‌کند دوباره هزینه کنیم که این داده ها را او هم دوباره کار کند تا به دست بیاورد، ‌این داده ها می تواند ابزار تحقیقی دیگر باشد و باید بصورت دسترسی باز در اختیار همه باشد.

در این بخش ساندر دکر با نگاهی برآیندی (Outcome base) دقیقا همان نکته‌ای را عنوان می کند که دکتر جمالی و بسیاری دوستان که دلسوز میهن عزیز هستند عنوان می کنند، کسانی که با وجود بشکه‌های نفت می‌ دانند که این ثروت متعلق به نسلهای آینده هم هست و همه‌اش ارثیه اجدادی نیاکان برای نسلی که الآن در قید حیات است،‌ نیست. کسانی که می دانند هر ریال ارزش خودش را دارد ‌ (هر چند که ندانند ارقام چندین هزار میلیاردی سوءاستفاده ها و رانتها که در یکسال اخیر زینت بخش روزنامه ها بوده را با چند صفر می نویسند و فکر می کنند اونها صفر نیست، بلکه نقطه است به معنی پایان جمله).

ساندر دکر در این بخش از صحبت، که تیتر "تاثیر اجتماعی بزرگتر" را برای آن برگزیده، به توسعه بیشتر پژوهش در جهان و  تغییر روشهای ارزشیابی دانشمندان می پردازد، آنها نباید بیش از این با شمارش مقاله ها و با شمارش استنادهایشان ارزشیابی شوند، و توجه بیشتر باید به سمت تاثیر اجتماعی آثار آنها برود " پژوهش و نوآوری باید راه حلهایی برای چالشهای آینده اجتماعی و اقتصادی بشر به جامعه بدهند. باید با آزاد کردن و رایگان کردن دسترسی،‌ دیوار ساخته شده به دور این منابع را فرو بریزند تا همه بتوانند از دیدگاههای دانشمندان به یکسان برخوردار شوند".

و نکته پایانی این بخش قوانین دست و پاگیری است که تاکید می کند که قوانین نباید بر سر راه نوآوری بایستد و اصرار دارد که تا 2020 باید به سمت اصلاح قوانین در جهتی که نوآوری و پژوهش را تسهیل و تسریع کند بروند.

دوم: رایگان بودن یا نبودن،‌ مساله این است

این بار هم یک مسئول سیاسی دارد وعده می دهد که از فلان تاریخ دسترسیها را آزاد می کنیم. برای بار چندم است که سیاست مداران از دسترسی آزاد دم می زنند و تاجران هم سر تکان می دهند و می گویند آه، بله درست است دسترسی آزاد، و صد البته به روشی که ما می گوئیم. قانون "دسترسی آزاد بعد از شش ماه در حوزه پزشکی  یکسال در سایر حوزه ها" به مجالس قانونگذاری کشورهای اروپایی و امریکایی می رود و بعد می بینیم که یا لایحه مسکوت شده یا چیزهایی از مجلس بیرون می آید که باید بگوئیم اما این کجا و آن کجا.

ابتدا گروهی از دانشمندان دلسوز گفتند و سیاستمداران یاد گرفتند. و بعد از آن سیاست مداران چندین سال است که می گویند،‌ ما داریم هزینه های تحقیق را می پردازیم و دانشگاههایی که ما بودجه شان را داریم تامین می کنیم این تحقیقات را انجام می دهند و چاپ می‌کنند و بعد باز دانشگاه می آید سراغ ما که پول بدهید می خواهیم برویم تحقیقات خودمان را بخریم. دانشگاه کلمبیا به بحث با مجله نیچر می پردازد که از  محل مقاله های فقط استادان داشگاه کلمبیا که خرج تحقیقشان را من داده‌ام، چند برابر حق اشتراکی که از من طلب می کنی سود برده اید (با عدد و رقم دقیق و تحقیق شده) ولی باز دارید از ما حق اشتراک می گیرید. ناشران هم دلایل خودشان را برای اینکه حق دارند این سود را ببرند عنوان می‌کنند و مدعی هستند بدون آنها کیفیت مقاله های علمی به شدت افت می کند، شاید هر دو گروه ما را سرکار گذاشته اند تا بالاخره این کسب حلال رونقش نیفتد و موکول به آینده می کنند تا ببینند چه باید بکنند، والله اعلم.

در ایران این روزها به علت وضعیت بودجه ها به ویژه در دانشگاهها و  پژوهشگاهها،‌ عده ای برای تامین منابع مراجعان خود ناچار دست به هر کاری می زنند. ناشران هم می آیند و برخلاف آنچه در بالا خواندید به ما می گویند که ایران سه تا چهار سال آینده حتما در WTO پذیرفته می شود و ما صبرمان زیاد است و وقتی وارد WTO  شدید و  کنوانسیون برن را پذیرفتید، آن وقت مجبور می شوید که به راه ما (منظورشان راه راست است) برگردید.

شما هم تناقضی را که من می بینم مشاهده می کنید؟ بنده که به علت مسئولیتم  برخورد هر روزه با این مساله دارم، موضوع برایم حل نشده است. اگر 2020 دسترسی آزاد می شود،‌ که سه سال بیشتر نمانده و اگر افغانستان 2016 در WTO پذیرفته شده، حتما ایران هم تا 2020 خواهد پیوست و آنوقت اگر دسترسی آزاد شده باشد،‌ چه ما به کنوانسیون برن بپیوندیم و چه نپیوندیم که دسترسی آزاد است!!!  پس داستان چیست؟ باز هم تاجران حوزه اطلاعات علمی خواب جدیدی برای همه دیده‌اند؟ دسترسی آزاد طلایی و سبز داشتیم حالا لابد برایمان دسترسی آزاد سرخابی  و راه راه هم طراحی می کنند که این صنعت عظیم سودآوری خود را از دست ندهد.

البته تاریخچه همین 20 سال می تواند اندکی مرا به رفتن به سمت روشهای نوین امیدوار کند. مگر تامین کننده های مجلات چاپی نبودند؟ مگر Faxon و Swets وKarger Libri   نبودند، کمپانیهای معظم با فروشهای عظیم بین المللی؟، اینک دیگر نیستند. بنابراین کاملا نا امید نیستم  شاید یک بار ایده دسترسی آزاد به منابع علمی به واقعیت بپیوندد، ولی 2020؟

عمرانی، سید ابراهیم. «شمارش تعداد مقاله ها  یا تاثیر مقاله ها برجامعه».سخن هفته لیزنا، شماره ۳۲6، 2 اسفند ۱۳۹۵.