آیا منابع چاپی و فیزیکی در عصر انقلاب الکترونیکی باقی خواهند ماند؟ + فیلم

به گزارش لیزنا، در ادامه سلسله نشست‌های «دورهمی علمی کتابداران استان قم»، نشست دکتر سید مهدی طاهری؛ عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی و رئیس کتابخانه این دانشگاه، با جمعی از کتابداران استان قم در کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی برگزار شد.

طاهری درباره این مساله که آیا در عصر انقلاب الکترونیکی، منابع چاپی و فیزیکی باقی خواهند ماند یا خیر؟، گفت: اوج این بحث بر‌می‌گردد به اواسط دهه ۱۹۹۰ به‌خصوص بعد از اینکه شبکه وب به وجود آمد. در همان سال‌ها بحث‌های مختلفی درگرفت که مثلاً با پیدایش وب به عنوان بزرگترین محیط ذخیره و بازیابی اطلاعات، دیگر نیازی به کتابخانه پیدا نمی‌شود و به عبارتی وب جایگزین کتابخانه‌ها خواهد شد و موتورهای کاوش هم جایگزین کتابدارها می شوند.

وی اضافه کرد: در اواسط دهه ۱۹۸۰ وقتی لوح‌های فشرده به وجود آمد یعنی اولین فناوری های الکترونیکی، باز هم بحث حذف منابع چاپی و فیزیکی مطرح شد. 

سید مهدی طاهری گفت: این مطلب را از سه بعد تاریخی، روانشناختی و فناورانه مورد بحث قرار می دهم.

وی ادامه داد: اگر یک نگاه تاریخی به این موضوع داشته باشیم، در قرن ۱۵ ، می‌بینیم زمانی که دستگاه چاپ به وجود آمد، یک سری از افراد  نسخه‌های خطی را از بین بردند با این استدلال که فناوری جدید جایگزین فناوری پیشین خواهد شد و با داشتن نسخه چاپی، از نسخ خطی بی‌نیاز می‌شوند. با همین طرز تفکر برخی از نسخه‌های خطی ارزشمند را از دست دادیم.

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی درباره واکنش افراد نسبت به پیدایش فناوری‌های جدید گفت: با توجه به پیشینه تاریخی بحث، با پیدایش فناوری‌های جدید، بازخورد‌های مختلفی از سوی بشر وجود داشته است. یک سری افراد که از دانش عمیق‌تری و تجربه مناسبی بهره برده‌اند و مطالعه بیشتری روی این سیر تحول انجام داده‌اند، فناوری‌های جدید را ادامه فناوری‌های پیشین می‌دانستند و تحت تأثیر این تغییر و تحول قرار نمی‌گرفتند. اما یک سری افراد، مثلا جوان ترها، تحت تأثیر قرار می‌گرفتند و به تغییر فناوری‌های واکنش‌های خاصی نشان می‌دادند. از آنجایی که بحث ما مربوط به محمل ها و رسانه ها (media و carrier) است همواره در طول تاریخ این مسائل بوده است. 

رئیس کتابخانه دانشگاه علامه طباطبایی ادامه داد: به عنوان کسی که از سال 1382 مطالعاتم را روی کاربرد فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی جدید متمرکز کرده‌ام، می‌گویم اقدامات و فعالیت‌های گوناگونی درباره جایگزینی فناوری‌های جدید با فناوری‌های پیشین صورت گرفته است. از جمله می‌توان به طراحی و توسعه استاندارد فراداده‌ای هسته دابلین اشاره کرد که برخی آن را شاهکار کتابخانه‌های دیجیتالی نامیدند و معتقد بودند که این استاندارد جایگزین استانداردهای پیشین چون قالب فراداده‌ای مارک خواهد شد.
 
وی ادامه داد: از طرفی متخصصانی نظیر مایکل گورمن که سیر تحولات پیشین را نظاره‌گر بودند و تغییرات فناورانه را در برهه‌های زمانی مختلفی درک کرده بودند، عملکرد افرادی را که استاندارد جدید را بهترین ابزار سازماندهی محیط و رسانه‌های اطلاعاتی جدید، و جایگزین استانداردهای پیشین می‌دانستند، به شدت نقد کردند.

طاهری یکی از ضعف‌های جدی موتورهای کاوش وب را «نداشتن امکان کنترل مستندات» عنوان کرد و گفت: وقتی حجم داده‌ها افزایش می‌یابد، نیاز به فرایند کنترل مستندات برای افزایش جامعیت بازیابی و دسترسی به اشیای محتوایی نیز بیشتر می‌شود. به دلیل استفاده نکردن موتورهای کاوش از این فرایند کلیدی در فرایند ذخیره و بازیابی اطلاعات و دانش، جامعیت و مانعیت بازیابی در آنها با چالش‌های فراوانی روبه‌رو است. در حالی که این مسئله، سال‌هاست که در محیط‌های کتابخانه‌ای حل شده است.
 
در ادامه رئیس کتابخانه دانشگاه علامه طباطبایی از بعد روانشناختی به این موضوع پرداخت و گفت: چالشی که از بعد روانشناختی مطرح است، این است که فناوری‌های جدید به دلیل مجازی بودن، نمی‌توانند آن حسی را که فناوری‌های فیزیکی در انسان ایجاد می‌کنند، به وجود بیاورند. فناوری‌های جدید در انتقال احساس، کاستی‌ها و نواقص بسیاری دارند، اما فناوری‌های فیزیکی به دلیل ماهیت خود، عملکرد مناسب‌تری در انتقال احساس از خود نشان می‌دهند. هم‌اکنون چالش بزرگ سیستم‌ها و فناوری‌های هوش مصنوعی، به منزله جدیدترین فناوری‌های اطلاعاتی، انتقال احساس در کنار پردازش‌های منطقی است. به این جهت است که برای فناوری‌های جدید، چالش به اصطلاح بی‌روح بودن مطرح می‌شود. این نکته از منظر علوم تجربی نیز قابل اثبات است؛ چراکه فضای مجازی در عناصر فیزیکی و مادی، برای انتقال احساس محدودیت دارد.
 
طاهری با مطرح کردن این پرسش که چرا ویژگی‌های منابع الکترونیکی به شدت به سمت شبیه‌سازی به سمت ویژگی‌های منابع فیزیکی و چاپی حرکت می‌کند و چرا دوباره به سمت منابعی شبیه منابع فیزیکی و چاپی رفته‌ایم؟، گفت: دنیای امروز متوجه شده است که لذت مطالعه و توانایی انتقال احساس منابع فیزیکی از جمله کتاب‌های چاپی بیش از منابع الکترونیکی است و پس از چند دهه پیشرفت در حوزه فناوری‌های الکترونیکی و شبکه‌ای هنوز منابع الکترونیکی از جنبه لذت مطالعه و سطح یادگیری نتوانسته‌اند با منابع فیزیکی رقابت کنند.
 

وی به نظریه بحران فناوری‌گرایی (تکنوپولی) اشاره کرد و توضیح داد: یک متخصص و نظریه‌پرداز آمریکایی به نام نیل پستمن بحران فناوری‌گرایی را مطرح کرده است و عقیده دارد که اگر چه فناوری‌های جدید قابلیت‌ها و تاثیراتی مثبتی بر بهبود و سهولت زندگی بشر داشته‌اند، اما اثرات منفی آنها به مراتب بیشتر بوده و در حال تسخیر بشر هستند. وی ضمن نقد فناوری‌گرایی، معتقد است فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی جدید، نه تنها بر مشکلات بشر افزوده، بلکه به حذف بسیاری از جنبه‌های انسانی انجامیده است.
 
سید مهدی طاهری اعتیاد دیجیتالی را یکی دیگر از مشکلات نسل جدید عنوان کرد و گفت: انسان اسیر فناوری شده است و وابستگی شدید به فناوری‌ها و محیط‌های الکترونیکی و شبکه‌ای یک چالش جدی است. نباید اینگونه احساس کنیم که فناوری‌گرایی آن قدر دارای مزایا و نقاط قوت هستند که دست به حذف فناوری‌های پیشین بزنیم. فناوری‌های جدید با هدف تسهیل زندگی بشر و بهبود مدیریت زمان گسترش یافته‌اند، حال آنکه در عمل خلاف آن رخ داده است. اگر واقعاً این فناوری‌ها زندگی را تسهیل می‌کنند، و باعث حذف محدودیت‌های زمانی و مکانی شده‌اند، به طوری که دهکده جهانی را تجربه می‌کنیم، پس گرفتاری‌ها و مشکلات شدید زندگی کنونی به چه علت است؟!

وی  گفت: نسل جدید چرا به این سمت حرکت کرده است؟ برای اینکه فناوری های قبلی را در اختیار آنها قرار ندایم  یا خیلی در اختیارشان نبوده است. نسل جدید با اینکه در استفاده از فناوری های جدید به خوبی عمل می‌کنند، اما سطحی نگر هستند و فقط how to use را فراگرفتند و به محتوا کمتر پرداختند و این یک بحران جدی است. این سطحی گرایی یک بحران جدی در نسل جوان به ویژه محیط‌های آکادمیک است که مختص ایران هم نیست، و موجبات نگرانی را برای پیدایش نسلی تا حدودی سطحی‌گرا را فراهم کرده است.
 
طاهری در پایان با انتقاد از گرایش‌های افراطی به فناوری‌هاگفت: هیچ کدام  از منابع الکترونیکی و منابع فیزکی را نباید جایگزین دیگری دانست و هیچ یک را نباید حذف کرد، بلکه فناوری‌ها و منابع فیزیکی مکمل یکدیگر هستند و باید تعادل وجود داشته باشد. همه اینها رسانه هستند و در کتابخانه باید استفاده شوند و نیاز بشر را مرتفع سازند. با آمدن فناوری ها بشر یک رویکرد کثرت گرایانه داشت که باید به سرعت به سمت فناوری و تکنولوژی پیش رفت، اما در حال حاضر به این نتیجه رسیده است که باید تعادل برقرار شود.