فرایند تکامل حرفه‌های دانشگاهی با محوریت کتابداری و اطلاع رسانی

(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 313): حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی، گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان:

مقدمه

 همانطور که انسان ها تلاش می‌کند تا مسیر تکامل و ارتقاء را سپری کنند، رشته‌ها و حرفه‌های دانشگاهی نیز نیاز به پویایی دارند تا بتوانند به اهداف متعالی خود دست یابند. رانگاناتان در  قانون پنجم «کتابخانه ارگانیسمی زنده و پویا است» به لزوم پویایی نهاد کتابخانه اشاره می کند. این قانون قابل تعمیم دهی به فرد (دانشجو، استاد و کتابدار شاغل) نیز می‌باشد. رشته های دانشگاهی برای اینکه خود را با شرایط و نیازهای روز گروه‌های مختلف جامعه هماهنگ کنند، نیاز به معرفت شناسی فردی و حرفه‌ای، اصلاح امور و هویت سازی دارند. البته این سه راه در متون دینی نیز به نحوی برای تکامل انسان بیان شده است. در این نوشتار به طور مختصر به مفهوم هر یک از این عناصر سه‌گانه و نیز راه‌های تحقق آنها اشاره می‌شود. در ادامه نیز سناریوهایی طراحی شده است تا افراد شخصیت و رفتار خود را در تکامل حرفه بر اساس این عناصر سه‌گانه؛ یعنی منفعل، نیمه فعال و فعال ارزیابی کنند.

الف. معرفت شناسی فردی و حرفه‌ای

 انسانها برای اینکه انسانی و اخلاقی زندگی کنند، لازم است به سوالات مرتبط با فلسفه زندگی پاسخ دقیق دهند. رشته‌های دانشگاهی نیز لازم است فلسفه وجودی خود را بشناسند. در واقع آنها باید نقش ها و سودمندی خود را نه تنها بدانند، بلکه به دیگر رشته های دانشگاهی و حتی عموم جامعه نیز به طور عینی و ملموس نشان دهند. متولیان حرفه کتابداری و اطلاع رسانی باید به طور روشن و شفاف نشان دهند که چه مشکل یا مشکلاتی را از دیگران رفع می کنند، چه ارزش افزوده جدید برای حرفه خود و دیگران ایجاد می‌کنند، سهم آنها در ارتقای علمی کشور چیست؟ و... . برای پاسخ به این سوال ها لازم است که کتابداران و اطلاع رسانان شناخت واقعی از حرفه و فلسفه وجودی خود داشته باشند، پتانسیل ها و قابلیت های رشته را بدانند، نقاط قوت و ضعف خود را بشناسند، از جدیدترین دستاوردهای علمی آگاه باشند و دیگر اقشار جامعه را نیز در این شناخت همراهی نمایند. بنابراین معرفت شناسی فردی و حرفه ای ضرورت وجودی دارد. در عین حال، هر رشته دانشگاهی باید نسبت خود را با سایر رشته ها بداند. به عبارت دیگر، وجه افتراق و اشتراک خود را با سایر رشته‌ها مورد تامل و بررسی قرار دهد و از نتایج این بررسی‌ها در جهت ارتقاء حرفه خود بهره گیرد. در ادامه به برخی از راهکارهای این معرفت شناسی فردی و حرفه ای اشاره می‌شود: یادگیری و مطالعه، شرکت در کارگاه های آموزشی، شرکت در دوره های رسمی، شرکت در دوره های پودمانی، شرکت در همایش ها و جلسات رسمی، بحث های روزانه در محیط دانشگاه و کار، بازدید از سایر کتابخانه‌ها (مشاهده گری) و تعامل با سایر حرفه‌ها و کسب تجربه از آنها.

ب. اصلاح امور

 کتابداران و اطلاع رسانان  بعد از اینکه نسبت به خود و حرفه شناخت کافی به دست آوردند، لازم است این دانش و تجربه را در جهت اصلاح امور مرتبط با حرفه به کار گیرند. تا زمانی که این دانش و تجربه در زندگی فردی و حرفه‌ای سایر افراد جامعه تغییری ایجاد نکند، سودمندی حرفه کتابداری و اطلاع رسانی برای دیگر حرفه ها اتفاق نیفتاده است. بنابراین هر کتابدار (دانشجو، استاد وکارمند شاغل) باید قلمی/قدمی در زمینه اصلاح امور بردارد. برای مثال کتابدار شاغل یک کتابخانه که بر اساس دانش و تجربه خود خدمات جدید در کتابخانه ایجاد می کند و در راستای نهادینه سازی آن اقدام می‌کند، خود نوعی اصلاح یا درمان را رقم زده است. یا دانشجوی کتابداری و اطلاع رسانی که در محیط خوابگاه به دانشجویان سایر رشته ها کمک تخصصی می کند، به اصلاح و در واقع به تکامل حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی کمک کرده است. در این زمینه برخی اقدامات کتابداران و اطلاع رسانان جهت تحقیق این عنصر در فرایند تکامل ذکر می‌شود: اصلاح فرایندهای اداری غیر منطقی، راه اندازی خدمات جدید، اصلاح خدمات موجود، جابجایی کتابداران و اطلاع رسانان در صورت نیاز، بازآموزی کارکنان، آموزش مراجعان در زمینه شناخت مقررات جدید کتابخانه و نیز مطالب نوین علمی، ارتباط با سایر کتابخانه‌ها و... .

 ج. هویت سازی

در روند تکامل حرفه‌ای، بالاترین سطح، هویت‌سازی می باشد. این مرحله از این جهت اهمیت دارد که ضرورت و نقش های حرفه ای هم برای متخصصان رشته و هم برای سایر رشته ها و حتی عموم مردم شناخته می شود و آنها به نقش ها، وظایف، دستاوردها و ضرورت حرفه ای رشته کتابداری و اطلاع رسانی نسبتا آشنا می شوند. لذا سایر حرفه ها نیز بر اساس این آگاهی و شناخت از حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی در موقعیت های مختلف حمایت می‌کنند و حتی مبلغ آن نیز خواهند بود. استفاده از مدل ها و نظریه های موجود در رشته و نیز سایر رشته ها متناسب با نیاز به هویت سازی حرفه کتابداری و اطلاع رسانی بسیار کمک می کند. همچنین کرسی های نظریه پردازی بستر مناسبی برای گردهمایی متخصصان رشته های مختلف کنار همدیگر و هم افزایی بیشتر است. در ضمن، مشارکت در پژوهش های بین رشته ای و فرا رشته ای فرصت خوبی برای افزایش دانش و کسب تجربه و شناساندن توانمندی ها و قابلیت های حرفه به دیگر حرفه ها می باشد. فرض کنید یک دانشگاه علوم پزشکی درخواست تاسیس گروه آموزشی کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی را به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی می دهد .در صورتی که تصمیم گیرندگان در این وزارتخانه شناخت و آگاهی لازم را داشته و اهمیت این رشته را در ارتقاء سطح آموزشی، پژوهشی و درمانی دانشگاه بدانند، قطعا به تصویب چنین گروه آموزشی رای مثبت می دهند. یا فرض کنید در دانشگاهی به دلیل کمبود کارمند بخش آموزش قصد استفاده از نیروهای موجود از سایر بخش‌ها را داشته باشند.کتابداران شاغل چنان باید در کار و فعالیت های خود حرفه‌ای عمل کرده باشند که فکر استفاده از کتابداران شاغل کتابخانه برای حل کمبود کارمند آموزش از سر مدیران خارج شود. در واقع مدیران دانشگاه حضور کتابداران و اطلاع رسانان را در محیط کتابخانه بسیار ضروری بدانند و نبود آن را خسارت به سیستم قلمداد نمایند. برخی اقدامات کتابداران و اطلاع رسانان برای تحقق هویت بخشی به رشته کتابداری و اطلاع رسانی عبارتند از: انجام مطالعه بین رشته ای و مطالعات فرارشته ای، ایجاد فرصت های شغلی جدید، تدوین منشور اخلاق حرفه ای و بسترسازی برای عمل به آن، ارتباط بین بخشی و ارتباط با سایر سازمانها، رفع نیازهای اطلاعاتی سایر حرفه ها، ارتباط با اقشار مختلف جامعه، تالیف و ترجمه آثار علمی تخصصی، داشتن روش‌شناسی ویژه برای حل مشکلات مبتلابه حرفه، روزآمدسازی سرفصل های درسی،گسترش تحصیلات تکمیلی (البته هدفمند)، ایجاد گروه های آموزشی جدید، داشتن نشریه و رسانه‌های اطلاع‌رسانی، تدوین آثار مرجع برای رشته تخصصی خود و همیاری در تدوین آثار مرجع برای سایر رشته ها (مانند واژه‌نامه‌ها، دایره المعارف ها، کتابشناسی ها و ...)، راه‌اندازی خدمات جدید در کتابخانه‌ها، راه‌اندازی و حمایت از انجمن های علمی و صنفی، پذیرش پست‌های مدیریتی مرتبط، سهم  مشخص و ملموس در ارتقاء سطح علمی و فرهنگی کشور، مشارکت در امور سیاسی مانند کاندیدا شدن در پست های مختلف، برگزاری همایش و سخنرانی و... .

کتابداران و اطلاع رسانان در سناریوهای مختلف تکامل حر‌فه ای

 کتابداران در روند تکامل حرفه ای یکی از نقش های منفعل، نیمه فعال و فعال را بازی می کنند. در ادامه با ذکر مثال در بین کتابداران شاغل در کتابخانه ها و نیز اساتید حرفه کتابداری و اطلاع‌رسانی این سه نوع نقش روشن‌تر می‌شود.

مثال1:  به عنوان کتابدار عمومی در یک کتابخانه عمومی مشغول به کار هستم. یه سوالات مراجعان کتابخانه پاسخ می‌دهم، نامه های اداری را پاسخ داده و کارهایی که به من از طرف مدیر کتابخانه واگذار شده در ساعت اداری انجام می‌دهم. هر از چند گاهی یک کتاب غیر درسی هم مطالعه می‌کنم. در ساعت غیر اداری نیز به زندگی شخصی می‌پردازم. در واقع مرز مشخصی بین کار و زندگی فردی کشیده ام.

 تحلیل مثال1: به نظر می‌رسد نقش این کتابدار در فرایند تکامل حرفه ای بسیار ناچیز بوده و می توان وی را فرد منفعل در فرایند تکامل حرفه‌ای قلمداد کرد.

 مثال 2:  به عنوان کتابدار در یک کتابخانه عمومی کار می‌کنم. ضمن انجام وظایف روزانه اداری و پاسخگویی به مراجعان، تلاش می‌کنم ارتباطاتی نیز با سایر سازمان‌ها جهت معرفی خدمات کتابخانه داشته باشم. جدای از مطالعه مطالب عمومی، گاهی نیز بخش هایی از یک کتاب تخصصی مرتبط با رشته را نیز می خوانم و آن را در کتابخانه به کار می گیرم.گاهی نیز ساعت های غیر اداری به برخی تماس ها (پست الکترونیک، تلفن، پیامک و ...) مرتبط با کتابخانه نیز پاسخ می دهم. در تدوین نشریه مرتبط با سازمان نیز گاهی مشارکت دارم و مطالب تخصصی نیز برای آن ارسال می کنم. در عین حال فکر می کنم دانستن مطالبی که در دانشگاه خواندم برطرف کننده نیاز  فعلی در کتابخانه است.

تحلیل مثال 2: به نظر می رسد این کتابدار نقش نیمه فعال در روند تکامل حرفه‌ای دارد؛ چرا که سعی می کند ارتباطات فراسازمانی داشته و گاه نیز به روزآمد سازی خود بپردازد. با این حال این مقدار تلاش خیلی رضایت بخش نیست.

مثال 3: کتابدار شاغل در کتابخانه عمومی هستم. وظایف امور محوله را با نهایت دقت و عاشقانه انجام می‌دهم. برای مثال اگر کتاب مورد نیاز مراجعه‌کننده در کتابخانه وجود نداشت سعی می‌کنم راه حلی برای تهیه آن فراهم کنم. برای مثال از سایر کتابخانه‌ها کمک می‌گیرم یا اینکه حداقل مکان آن کتاب را در کتابخانه خاصی شناسایی می کنم. در ضمن، اگر به نتیجه برسم که کتاب برای سایر خوانندگان نیز مفید خواهد بود آن را جزء کتاب‌های بالقوه برای خرید در نظر می‌گیرم. در وقت های آزاد در کتابخانه به مطالعه کتاب های عمومی و تخصصی رشته می‌پردازم. در راستای ارتقاء سطح دانش تخصصی مطالب و رویدادهای مرتبط را پیگیری می‌کنم و از آن برای راه اندازی یا اصلاح  خدمات موجود کتابخانه بهره می‌برم. ارتباط خود را با اساتید رشته حفظ می کنم و آثار علمی آنها را رصد و مطالعه می‌کنم. اگر در روند فعالیت کتابخانه مشکلی پیدا شود از کتابداران با تجربه و اساتید کمک می گیرم. اگر ایده ای داشته باشم با همکاران و مدیر کتابخانه در میان می‌گذارم و سعی می کنم در جهت تحقق آن ایده تلاش وافر داشته باشم ( مثل راه اندازی خدمات جدید). اعتقاد دارم که کارها زمانی به نتیجه مطلوب می‌رسد که ذینفعان از شروع ایده تا راه اندازی ایده همه مشارکت فعال داشته باشند. بخشی از ساعت های غیر اداری را نیز به روز آماده سازی دانش تخصصی و تفکر برای بهبود خدمات کتابخانه اختصاص می دهم ( البته با حفظ حقوق خانواده ). رعایت منشور اخلاقی، شرکت در برنامه‌های آموزشی و انجام تحقیق های سودمند در راستای منافع حرفه ای جزء  اولویت های کاری من است.

 تحلیل مثال 3: با توجه به اینکه کتابدار مذکور در ابعاد مختلف فعالیت دارد و متناسب با شرایط روز عمل کرده و رضایت مشتریان را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده است، لذا می توان وی را کتابدار فعال در روند تکامل حرفه دانست.

 مثال 4:  عضو هیئت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه ... هستم. ترجیح می‌دهم وظایف روتین آموزشی را انجام دهم، ولی علاقه چندانی به پژوهش و پذیرش مسئولیت اجرایی ندارم. از آنجایی که دارای مدرک دکترای تخصصی هستم و اطلاعات کاملی را برای تدریس موث رقبلا  فراگرفته ام لزومی نمی بینم در کارگاه های مرتبط زیاد شرکت کنم. حضور در جلسات رسمی گروه آموزشی، انجمن های علمی و حرفه ای را بنابر اجبار سازمانی انجام می‌دهم. اعتقاد دارم که هر عضو هیئت علمی باید به شکل روتین و بدون ارزیابی ترفیع و ارتقاء علمی پیدا کند.

تحلیل مثال 4: به نظر می‌رسد نقش این عضو هیئت علمی در فرایند تکامل حرفه ای بسیار ناچیز بوده و می توان وی را فرد منفعل در فرایند تکامل حرفه‌ای قلمداد کرد. البته حضور چنین اعضای هیئت علمی بی انگیزه شدن دانشجویان برای تحصیل و یافتن شغل مناسب را در پی دارد.

 مثال 5: حدود ۲۵ سال است که به عنوان عضو هیئت علمی مشغول به کار هستم. تدریس معمول را انجام می‌دهم و گاهی نیز در کارگاه های آموزشی مرتبط با تدریس موثر شرکت می کنم. در پروژه‌های تحقیقاتی که سایر همکاران تعریف می‌کنند، گاهی شرکت می‌کنم. سعی می‌کنم مجری اصلی فعالیت‌های پژوهشی نباشم. گاها از نتایج پژوهش‌هایی که درگیر آن بوده‌ام در راستای تدریس نیز استفاده می‌کنم. اینکه مطلع شوم که نتایج یک پژوهش اخیر در کشور نشان داده است که کتابداران دانشگاهی  ایران در پاندمی کووید 19 نقش چندان زیادی نداشته اند به من ارتباطی چندانی ندارد و وظیفه پرداختن علمی به آن را بهتر است دیگر همکاران حرفه انجام دهند. اساتید سایر گروه های آموزشی رشته را کمتر می شناسم و ارتباط کاری و علمی فعالی با آنها ندارم.  برخی اوقات مقالات علمی کوتاه و مفید را می خوانم، ولی پیگیر جدی مقالات علمی مرتبط نیستم. گاهی نیز به داوری مقالات ارسالی ‌مجلات می پردازم؛ ولی این مسئله جزء اولویت های کاری من نیست.

تحلیل مثال 5: به نظر می رسد این عضو هیئت علمی نقش نیمه فعال در روند تکامل حرفه‌ای دارد؛ چرا که سعی می کند هم در زمینه آموزش و پژوهش فعالیت هایی  هر چند کم داشته و نیز به روزآمد سازی اطلاعات خود بپردازد. با این حال این مقدار تلاش خیلی رضایت بخش نیست.

 مثال 6: حدود ۲۵ سال است که عضو هیئت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه ... هستم. یادم نمی آید که کلاس درسی را  بدون مطالعه قبلی رفته باشم. تحقیق انجام می‌دهم که ضمن رفع مشکلات جامعه، در تدریس نیز پشتوانه علمی خوبی داشته باشم. مطالب جدید تخصصی را دنبال می‌کنم. همچنین سعی می‌کنم در طول روز ضمن پاسخگویی به سوالات دانشجویان (درسی و پژوهشی)، مشکلات خانوادگی آنها را نیز بی‌توجه نباشم. نظرات دانشجویان در کلاس درس برایم مغتنم بوده و آنها را به پرسش‌های بیشتر و کنجکاوی تشویق می کنم. از آنجایی که عاشق حرفه و فعالیت های علمی با دانشجویان هستم، سعی می کنم در همه سطوح تحصیلی کلاس داشته باشم. رعایت اخلاق حرفه‌ای را نه تنها به خود گوشزد می‌کنم، بلکه آن را به دانشجویان نیز یادآور می‌شوم. موضوع پژوهش هایم را به سمتی می‌برم که مشکلی از جامعه حل شود. از اینکه یکی از اعضای هیئت علمی ارتقاء پیدا می کند خوشحال می‌شوم. اگر مطلب جدیدی خواندم و احساس کردم مفید است آن را با دیگران به اشتراک می گذارم. سعی می کنم در جلسات انجمن های علمی و صنفی شرکت کنم. اگر احساس کنم پذیرش مسئولیت اداری در حد توان و قابلیت هایم است حتماً این کار را انجام می‌دهم و برای رشد خود در این زمینه ضمن مطالعه، از دیگر افراد با تجربه نیز کمک می گیرم. وجود مدل و نظریه ها نقاط قوت هر حرفه هستند و سعی می کنم متناسب با نیاز از آنها در ابعاد مختلف بهره مند شوم. در عین حال، رعایت اخلاق و تخصص گرایی را سرلوحه فعالیت‌های حرفه‌ای ام قرار داده‌ام.

 تحلیل مثال 6: به نظر می‌رسد این عضو هیئت علمی فردی حرفه‌ای است؛ یعنی به جنبه‌های مختلف حرفه با دقت توجه می کند و به دنبال عینی سازی فعالیت‌های حرفه‌ای و شناساندن قابلیت‌ها و ظرفیت‌های حرفه کتابداری و اطلاع رسانی به دیگر گروه‌های جامعه است. لذا  افزایش دانش تخصصی و اخلاقی عمل کردن جزء بدیهیات فعالیت‌های ایشان است. بنابراین می‌توان ایشان را در روند تکامل حرفه‌ای، فردی موثر و فعال دانست. به طور خلاصه و به زبان ساده تر ایشان فردی حرفه ای و موثر (فعال) در تکامل فرایند حرفه کتابداری و اطلاع رسانی است.

نتیجه گیری

 امروزه متخصصان هر رشته دانشگاهی باید از جدیدترین دستاوردهای علمی آگاه بوده و متناسب با نیاز کشور آن دانش و تجربه را بومی سازی و استفاده کنند. این رفتار، بخشی از روند تکامل حرفه ای می باشد. امروزه کتابداران و اطلاع رسانان ضمن اینکه خود به تولید، سازماندهی و اشاعه اطلاعات می پردازند، فراهم کننده زیرساخت های فکری و فناورانه برای رشد و تکامل سایر رشته ها فراهم هستند. بنابراین لازم است که کتابداران و متناسب با شرایط روز و نیازهای اطلاعاتی سایر رشته‌ها، خود را وفق داده و شرایطی فراهم آورند که سایر رشته‌ها سودمندی و حضور موثر کتابداران را در فعالیت‌های آموزشی و پژوهشی خود لمس کنند و این سودمندی زمانی موفق تر خواهد بود که محصولات، خدمات و فعالیت‌های کتابداران و اطلاع رسانان به صورت یک برند عرضه شود. همان گونه که در زندگی شخصی نیز از برند خاصی لباس تهیه می‌کنیم که جایگزین آن برخی مواقع سخت و دشوار است، خدمات و محصولات کتابداران و اطلاع رسانان نیز باید جایگزین مناسب نداشته باشد تا قامت و اقتدار این حرفه  برای دیگران بیشتر مشخص شود. به طور خلاصه، کتابداران و اطلاع رسانان برای اینکه بتوانند در مسیر تکامل حرفه ای گام های موثر بر دارند باید به کسب معرفت (خود و حرفه) و اصلاح امور با نوآوری، ابتکار و اقدامات عملی پرداخته و در نهایت به هویت سازی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی به طور جدی و نظام مند بپردازند. در دنیای امروز شغل ها،حرفه ها و رشته ها به راحتی تغییر کرده و با رشته ها و مهارت های جدید جایگزین می شوند؛ مگر اینکه حرفه مندان آن رشته، خود را متناسب با شرایط جدید روزآمد کنند و سودمندی خود را به طور عینی به دیگران عرضه نماید. بنابراین طبق نظریه اثر پروانه ای، کوچک ترین اقدامات مفید هر کتابدار در دورترین نقاط کشور نیز در روند تکامل حرفه ای مهم است. اما انتظار می رود همه کتابداران و اطلاع رسانان ایرانی نقش پررنگ و سازنده ای در تکامل حرفه ای ایفا  نمایند. در پایان نیز همگان را به فرمایش علامه جعفری (ره) جلب می نمایم که فرمودند در کارها همیشه کوک چهارم بزنیم؛ یعنی اگر کفاشی 3 کوک به کفش شما بزند وظیفه اش را انجام داده است؛ ولی اگر کوک چهارم نیز به کفش شما بزند خدمت بهتر و با کیفیت تر می شود. لذا هر یک از کتابداران و اطلاع رسانان باید همت خود را برای شناساندن حرفه به دیگران با انجام فعالیت های موثر و با کیفیت بالا قرار دهند. یادمان باشد که اگر انتظار داریم که کارمندان در ادارات بهترین خدمات را در کمترین زمان به ما کتابداران عرضه کنند، همین انتظار را از خود داشته باشیم که به دیگران نیز چنین خدمات کتابخانه ای با کیفیتی در کمترین زمان ممکن عرضه نماییم.