سفر باید دست آورد داشته باشد

لیزنا؛ کاظم حافظیان رضوی، کتابدار::  فدراسیون بین المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری (ایفلا) سازمانی مستقل و غیر دولتی است که در سال 1927 میلادی (حدود یکصد سال پیش) تاسیس شد. هدف تشکیل آن به اختصار عبارت است از:

اعتلای تفاهم جهانی، ایجاد همکاری، بحث و گفتگو، تحقیق و گسترش همه جنبه‌های کتابداری و اطلاع رسانی با بهره‌گیری از خرد جمعی و اهتمام خدمات کتابداران در اقصا نقاط کرة خاک به منظور دستیابی به یافته‌ها و اندیشه‌های کتابداران و اطلاع‌رسانان.

بدیهی است این اجتماع کتابداران در هر دورانی، از یکصد سال پیش تا کنون، از امکانات گوناگون فراهم‌آمده اطلاع‌رسانی، که امروز در فراسوی سپهر‌های مختلف خودنمایی می‌کند، بهره گرفته است، و روز به روز همکاران بیشتری با محوریت خود گردآورده و اقدامات و راهکارهای موثر و درخشانی را به جامعه کتابداری و اطلاع رسانی جهانی عرضه داشته است.

در کنار فعالیت‌های گستردة خود، ایفلا هر سال در یکی از کشورهای عضو و داوطلب که دارای امکانات برگزاری هستند، و صد البته استانداردهای ایفلا برای برگزاری و میزبانی کتابداران را دارا باشند، همایش سالانه را برگزار می‌کند.

همایش سالانه ایفلا در برنامه‌ریزی‌های کلان خود، پیشرفت و پیشگامی در کشف، اختراع، نوآوری و تدوین اندیشه‌های علمی و عملی را مد نظر قرار می‌دهد و موضوعی ویژه را به عنوان موضوع یا تم اصلی همایش مطرح می‌نماید. من در بررسی منتشر‌شده‌ای در سال 1383، موضوعهای این همایشها، از اولین همایش تا آن تاریخ را جمع‌آوری کرده و نشان دادم بیشتر دستاوردها و پیشرفت‌های حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی مدیون توجه و پیشگامی ایفلا بوده است که به بحث و گفتگو در آن زمینه دامن زده است.[1]

مرداد و شهریور هر سال در ایران، جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی، حرفه‌مندان و اندیشه‌ورزان، توجه خود را به نوعی به وقایع اتفاقیه همایش سالانه ایفلا معطوف داشته، و پیگیری نتایج و دستاوردهای شرکت‌کنندگان را مورد مداقه قرار می‌دهند. شک نیست که این حق این جماعت است ولاغیر.

نگارنده نیز به عنوان یک کتابدار ایرانی دغدغه‌مند حوزة حرفه‌ای خود و شرکت کننده در چند ایفلای سالهای گذشته، از جمله دهلی، پکن و آمستردام علاقه مند هستم به پاره‌ای از تجربه‌ها  و یافته‌ها و عملکردهای خود و همکاران که بدون شک، از پرتو حضور در همین چند ایفلا و مطالعه مقالات و آثار چاپ شده و پیروی از آنچه حاضران در ایفلا با دست باز در اختیار کتابداران و شرکت‌کنندگان قرار می‌دهند، حاصل شده را خدمت خوانندگان این مقال قرار دهم. بدیهی است قضاوت در این ارتباط، برعهده اهل مطالعه این آثار است.

نخست تاکید می‌‌کنم سفر باید دست آورد داشته باشد و بقول خورخه لوئیس بورخس، کتابدار و نویسنده شهیر آرژانتینی، که در یکی از مصاحبه‌هایش در هفتاد سالگی می‌گوید، "با مرگ هر انسان بی‌نهایت چیز در جهان می‌میرد و این جامعه است که باید ضرر را تحمل کند نه آن که رفته است". بنابراین توصیه می‌کنم تجربه‌ها و یافته‌های با ارزش را که در یک سفر علمی حاصل می‌شود، باید در حیات اجتماعی فرهنگی بکار گیریم و حد‌اقل در ثبت آنها قصوری روا نداریم.

نخستین سفر من به دهلی‌نو به منظور حضور در ایفلا  33 سال پیش با هدف الگو برداری و راه‌اندازی "مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی" بود. قضاوت در مورد فعالیتهای این مرکز و دستاوردهای آن در سالهای 1371 (1990 میلادی) به بعد، به عهده اهل فن و معنی می‌گذارم.

سفرنامه من (گزارش سفر) که بصورت مکتوب بلافاصله برای ارایه به معاونت پژوهشی وزارت متبوع فراهم شده بود، موجود است. بهره‌گیری از برخی الگوها، و فعالیتهای ملاحظه شده در مرکز اطلاع رسانی هند (INSDOC) و بکارگیری روش تهیه مقاله و مجلات خارجی، برای مجموعه‌ای که حدود 5000 پژوهشگر و یکصد مرکز تحقیقاتی داشت، عامل صرفه جویی چندین صد هزار دلاری و سرعت دستیابی به بروندادهای علمی روز شد. تشویق و تبلیغ مدیران و مسئولان رده‌های بالاتر برای حمایت و پشتیبانی و همچنین برانگیختن آنها در مسیر آشنایی و بهره‌گیری از امکانات علمی جهان برای توسعه فعالیتهای علمی بعد از جنگ 8 ساله و حمایت و تامین منابع علمی برای پژوهشگران موسسات زیادی که تحت مدیریت جهاد سازندگی قرار داشتند، همه و همه بخشی از یافته‌های آن سفر و حضور در ایفلا بود. صد البته ارادة توسعه و سازندگی هم پشت این اهداف وجود داشت.

بازدید از INSDOC هندوستان که مرکز اطلاعات و مدارک علمی هند بود و نشست ویژه با مدیر جوان و آگاه آن آقای دکتر ویش واناتان Wishwanatan ما را در طی مسیری که آن روزها انتخاب کرده بودیم، مصمم تر کرد و الگو برداری ما از آن مرکز بسیار در تسریع تحولات مرکز ما نقش داشت.

گزارش من و دکتر فریبرز خسروی در یک برنامه تلویزیونی (برنامه اندیشه) باعث شد که حرفه‌ای ها بدانند وقتی از پول مردم برای شرکت در یک همایش هزینه می‌کنید، موظف هستید، گزارش سفر ارائه کنید.

توجه داشته‌باشید، ایفلا مانند هر همایش بزرگ سالانه دیگر دارای برنامه‌های گوناگونی است: کارگاههای آموزشی، ارائة پوستر، دیدارهای ویژه از مراکز تخصصی و کتابخانه‌های بزرگ و خاص، نمایشگاه دستاوردهای کتابداری و اطلاع‌رسانی و معرفی آثارتخصصی ، ... . از همه مهمتر ایفلا محل تعاملات و گفت و گوی رو در روی کتابداران جهان با یکدیگر است. استفاده موثر از این گفت و گوها، در نشست‌های اصلی و فرعی و برنامه های جنبی در کنار کتابداران سایر کشورهای جهان، و ارائة تجربیات کتابداران و حضور پویا و برنامه ریزی شده برای بهره‌گیری از امکانات فراهم آمده در یک کنفرانس بین‌المللی است که هزینه‌کرد از جیب یک ملت را توجیه‌پذیر می‌نماید.

کشورهای میزبان در برنامه‌ریزی‌های خود، تدارک تورهای گردشگری و بازدید از دیدنی‌های فرهنگی و هنری را نیز مد نظر قرار می‌دهند و فرصتهای خوبی را برای معرفی کشور خود فراهم می‌نمایند. بنابراین شرکت کنندگان حتما باید درباره کشور میزبان مطالعات مقدماتی و برنامه‌ریزی برای استفاده از برنامه  ها را داشته باشند.

در ایفلای چین بازدید از کتابخانه ملی چین، ملاقات هیات ایرانی با هیات تدوین لغتنامه چینی – فارسی، فارسی – چینی، دردانشگاه پکن فرصت شرکت در کارگاه آموزشی کتابخانه دیجیتال که توسط یک متخصص کانادایی برگزار می‌شد، فراهم شد. استاد کانادایی تاکید داشت: "کتابخانة دیجیتال مهم نیست،‌کتابدار دیجیتال تربیت کنیم". توجه داشته باشید من دربارة روزگاری صحبت می‌کنم که هنوز USB و CD سالهای طفولیت خود را طی می‌کردند. خاطرم هست در یک همایش اطلاع رسانی داخلی در آن زمان به یکی از مقالات برتر یک USB جایزه دادند که لازم شد جایزه دهنده به برنده توضیح دهد این وسیلة کوچک چیست و چه کاربردی دارد، این خاطره مربوط به 25 سال پیش است.

در ایفلای آمستردام در 1998، در مراسم افتتاحیه، زمانی‌که بحث شبکه اطلاع‌رسانی تارعنکبوتی شد،‌ توسط یکی از سخنرانان، برای تصویر سازی شبکه، ناگهان از چندین نقطة سالن کلاف‌های نخ رنگی پرتاب شد و فضای فراموش نشدنی را برای حاضران آفرید، امروز جهان مجازی، سپهر گسترده‌ای را دربرمی‌گیرد که آن روز شاید قابل تصور نبود.

به درخواست ما (نمایندگان جهاد سازندگی) برنامة بازدید ویژه از مرکز اسناد و مدارک علمی هلند تدارک دیده شد و در آن بازدید تمام امکانات گردآوری و اشاعه و دسترسی‌پذیری اطلاعات علمی را برای ما به نمایش گذاشتند. و ما نیز یادداشتها و نمونه‌برداریهای خود را برای بهره‌گیری و استفاده در مرکز اطلاع رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی انجام دادیم و به لطف برگزار کنندگنان هلندی نکات بسیار ارزنده‌ای ارمغان سفر ما شد. در همان سفر ما بازدید ویژه‌ای نیز از کمپانی سوئتز (Swetz) داشتیم که یکی از بزرگترین کارگزاران نشریات علمی در جهان بود و ما فرصت خوبی را برای آشنایی با ساز و کار جمع آوری و توزیع و همچنین با تعاملات رو در روی بهره‌گیری از نتایج تحقیقات در قالب اشتراک نشریات بدست آوردیم.  

این اشارات بدین دلیل آوردم که شرکت کنندگان در این گونه همایشها آگاه باشند، با برنامه‌ریزی درست گاهی اتفاق می افتد که حواشی بر متن ارجحیت پیدا می‌کنند. البته برای اهل حرفه، نه آنها که خود در حاشیه هستند و نه دانش و نه تجربه لازم را دارا نیستند. از تشریفاتی حضور پیدا کردن که بعضا در کشور ما برای خود سنتی شده، جز بر باد دادن امکانات، چیز دیگری حاصل نمی‌شود. توجه داشته باشید، برای حضور در یک همایش بزرگ بین المللی، مانند ایفلا که در جنب آن نمایشگاهی از یافته‌ها و اختراعات در حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی ارائه می گردد، هر دیدار و گفتگویی، حاصلی خوب و نتیجه ای مثبت برای کشور باید داشته باشد.

زنده‌یاد دکتر عباس حری استاد ممتاز حوزة کتابداری و اطلاع رسانی ایران در زمانی که معاونت پژوهشی کتابخانة ملی ایران را عهده دار بودند، ترجمه و نشر مجموعة مقالات ایفلا توسط جمعی از کتابداران را در دستور کار قرار دادند و تا سال‌ها (حدود ده سال) بعد توسط معانین کتابخانه این حرکت ادامه داشت و بسیارموفق بود.

تا آنجا که نگارنده شاهد است، حضور کتابداران ایرانی در چند سال اخیر نتایج بسیار خوبی داشت، نشریه IBulletin  و عضویت در کمیته‌ها و تعاملات پویای انجمن و دیدار با رؤسای ایفلا، برگزاری جلسات و ارائة گزارش سفر برای کتابداران پس از بازگشت‌، ‌از جمله "گزارش سفر کتابداران شرکت کننده در ایفلای (آفریقای جنوبی)"، همه مفید و قابل استفاده بوده اند. نهایت اینکه، توصیه می‌کنم نشر مقالات برتر و منتخب، برگزاری نشستهای تخصصی برای ارائه نتایج و گزارشی از دانش روز که در همایش ایفلای هر سال طرح شده و در جریان قرار دادن جامعه کتابداری و اطلاع رسانی ایران و از همه مهمتر بکارگیری یافته‌ها در عمل و اجرا باید مد نظر قرار گیرد.

در پایان لازم می‌دانم از یادداشت مستند و مبتنی بر تاریخ‌های دقیق سردبیر محترم لیزنا به پنجاه و اندی سال حضور کتابداران در سخن هفته پیشین اشاره کنم. به ویژه که حضور فعالانه زنده‌یاد پوری سلطانی و بسیاری اساتید رشته از سال 1348 خورشیدی و شرکت صدها کتابدار در ایفلاهای گذشته را یادآور شده‌اند، سپاسگزار باشم. نگاهی به کتاب ارزشمند "فرصت حضور" استاد پوری سلطانی، معنی حضور و فرصت را برجسته ‌می‌کند. بدون شک شرکت در همایش سالانه ایفلا و بکارگیری پیشنهادات و دستورالعملهای آن که حاصل خرد جمعی کتابداران جهان است در تدوین آثار و برنامه های آموزشی و حرفه‌ای نقش داشته است.

آخر الدعوا اینکه در حوزه علم همیشه باید مستند و مستدل به اظهار نظر پرداخت، به ویژه وقتی پای تاریخ و شواهد در میان باشد. دوری جستن از علم نا مستند و بیان خیالیات و خیالبافی، توصیه بزرگان است. ایدون باد.

حافظیان رضوی ، کاظم.«باز هم ایفلا: سفر باید دست آورد داشته باشد». سخن هفته لیزنا، شماره 657، 6شهریورماه ۱۴۰۲.

---------------------------------

[1] . حافظیان رضوی،‌کاظم. نگاهی به موضوعهای اصلی همایشهای سالانه ایفلا. فصلنامه کتاب. دوره چهاردهم، ش.2، صص. 169-171