درباره تعداد اعضای کتابخانه‌های عمومی کشور

لیزنا، عیسی زارعی، دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی ، پژوهشگر: در خبرها آمده است: نهاد کتابخانه‌های عمومی در سالهای اخیر تعداد اعضای خود را حدود ۱۴ میلیون نفر اعلام کرده بود؛ اما مشخص شده این عدد حاصل تجمیع تمام ثبت‌نام‌شدگان سال‌های گذشته بوده است، شامل کسانی که سال‌هاست عضویت‌شان به پایان رسیده یا حتی دیگر در قید حیات نیستند. به این ترتیب، آمار منتشرشده با بیش‌شماری حدود ۱۲ میلیون نفر همراه بوده که بی‌دلیل در شمار اعضا گزارش می‌شدند. طبق آمارهای اصلاح‌شده در سامانه مدیریت کتابخانه‌های عمومی، تعداد واقعی اعضای کتابخانه‌های عمومی کمی بیش از ۲ میلیون نفر است (درگاه سامان).

درباره این خبر، چند نکته قابل ذکر است:

1. آمارسازی و ارائه جلوه‌های نمایشی از اعداد و ارقام ساختگی در سازمان‌ها و ارگان ها، به ویژه از نوع دولتی آن، سابقه‌ای بس طولانی دارد. این گزارشهای صوری و نمودارهای رو به بالا که معمولاً پوششی برای سوء‌مدیریت‌ها و ناکارآمدی‌هاست، اغلب زمانی روی می‌دهد که افراد در سر جای خود قرار نمی‌گیرند. مدیران و مسئولانی که نه با شایسته‌گزینی بلکه با رابطه‌سالاری، و نه بر اساس صلاحیت و توانمندی که بر اساس میزان قُرب به مراکز تصمیم‌گیر برگزیده می‌شوند و لذا برای پوشاندن معضلاتی چون عدم بهره‌مندی از دانش تخصصی، عدم اطلاع از اولویت‌های مجموعه، عدم شناخت‌ اصول و قواعد پیشبرد اهداف سازمانی و سایر کمبودها و کاستی‌ها به عددسازی و آماربازی متوسل می‌شوند. این پدیده شوم در عرصه‌های فرهنگی که ضرورتاً می‌بایست عرصه خالص‌تر و پاکیزه‌تری باشند، نیز کمابیش ظهور و بروز داشته است. از آنجایی که آمار و ساعات مطالعه، شمارگان و تعداد عناوین کتاب‌های منتشره، تعداد کتابخانه‌ها و اعضای آنها و مواردی از این دست، از معیارهای توسعه فرهنگی به شمار می‌روند، متولیان امور فرهنگی گاه دست به انتشار چنین اعداد و ارقام صوری و ساختگی می‌زنند.
2. یکی از شعارهای دولت چهاردهم که در موارد قابل اعتنایی به آن جامه عمل پوشیده است، صداقت و روراستی با مردم و پرهیز از لاپوشانی و کتمان واقعیت‌ها بوده است. پرده‌برداری از تعداد واقعی اعضای کتابخانه‌های عمومی - که در صدر این نوشتار به آن اشاره شد - را می‌توان در همین راستا ارزیابی کرد و باید آن را به فال نیک گرفت و فاش‌گویان‌اش را آفرین گفت. اینک اما می‌توان به نقد و واکاوی نشست که چرا چنین رخ داده است؟ چرا در جامعه‌ای با جمعیت بالای هشتاد و نه میلیونی، کمتر از سه درصد جمعیت، تمایل به عضویت و استفاده از منابع کتابخانه‌های عمومی دارند؟
3. بدون تردید هیچ یک از پدیده‌های اجتماعی اعم از مثبت یا منفی تک‌عاملی نیستند و مجموعه‌ای از عوامل پیدا و پنهان دست به دست هم می‌دهند تا فرآیند یا رخدادی را رقم بزنند. رقم پایین اعضای کتابخانه‌های عمومی نیز از این قاعده مستثنی نیست. با این حال می‌توان مهم‌ترین عوامل آن را مورد اعتنا و بررسی قرار داد. اگر بگذریم از عوامل کلان اقتصادی، اجتماعی و سیاسی و بحران‌های ناشی از فراز و نشیب‌های آن -که در جامعه ما کم‌شمار نیستند و تأثیر غیرقابل انکاری در حوزه‌های فرهنگی دارند- می‌توان به مواردی که بیشتر به عملکرد نهاد کتابخانه‌های عمومی مرتبط است، اشاره نمود:

الف. کم‌توجهی به نیازهای کاربران: به نظر می‌رسد در سالیان گذشته، مجموعه‌سازی و تهیه منابع در کتابخانه‌های عمومی با ذوق و سلیقه و نیازهای کاربران همسویی اندکی داشته است. اثبات این مدعا که مخازن کتابخانه‌های عمومی از کتاب‌هایی که با اقبال خوانندگان روبرو شده‌اند، تا چه اندازه خالی است، برای مراجعین دائمی کتابخانه‌ها تا حدود زیادی قابل لمس است، گرچه ابعاد دقیق آن، نیاز به بررسی‌های عمیق‌تر و علمی‌تری دارد. با این حال، در ادامه این نوشتار کنکاشی سردستی راجع به همین مدعا انجام شده است.

جدول زیر شامل 50 عنوان از پرفروش‌ترین کتاب‌های چاپ اول در سال 1403 است که بر مبنای میزان فروش در یکی از فروشگاههای معتبر اینترنتی کتاب تنظیم شده است (منبع، بازیابی در 25 اردیبهشت 1403). جستجو در پایگاه سراسری کتاب‌ها در کتابخانه‌های عمومی (سامان)، نشان می‌دهد از میان پنجاه عنوان کتابِ مورد بررسی، تنها 15 عنوان تاکنون وارد مخزن کتابخانه‌های عمومی شده است.

پرفروش‌ترین‌های چاپ 1403 در سایت ایران کتاب

چنانکه جدول فوق نشان می‌دهد همین تعداد کتاب‌های موجود نیز، اغلب در نسخه‌های محدود در حد یکی دو عنوان بوده و تنها یکی از عناوین، در بیش از 70 کتابخانه موجودی دارد. (جالب توجه است که در کتابخانه‌های عمومی، از ناشر تقریباً تازه‌کارِ کتاب فوق‌الذکر، 136 عنوان وارد فهرست کتابخانه‌های عمومی شده است، این در حالی است که کل کتاب‌های منتشر شده این ناشر که کارش را از سال 1399 آغاز نموده، 158 عنوان بوده است!). به هر حال، این تعداد موجودی، در مقایسه با تعداد کتابخانه‌های عمومی سراسر کشور بسیار ناچیز است. گفتنی است طبق گزارش تنظیم شده در بهمن 1403، نهاد کتابخانه‌های عمومی دارای 3685 باب کتابخانه عمومی در سراسر کشور است.

ب. کمبود منابع مالی: براساس ماده شش قانون تأسیس و نحوه اداره کتابخانه‌های عمومی کشور، شهرداری‌ها مکلف شده‌اند که سالیانه حداقل نیم درصد از درآمدهای خود را به منظور اداره امور کتابخانه‌ها در اختیار  کتابخانه‌های عمومی شهر مربوطه قرار دهند. با این حال، بودجه فوق، حتی اگر به طور کامل تخصیص یابد، بنا به اذعان مدیران نهاد هیچ‌گاه پاسخگوی نیازهای ریز و درشت کتابخانه‌های عمومی، از تأمین منابع و تجهیزات گرفته تا هزینه‌های عمرانی و توسعه کتابخانه‌ها نبوده است. لذا نهاد کتابخانه‌های عمومی همواره برای ارتقای سطح خدمات و گسترش تنوع خدمات‌دهی با کمبود منابع مالی روبرو بوده است. بدیهی است محدودیت اعتبارات مالی موجب می‌شود تا کتابخانه‌ها نتوانند آنچنان که باید و شاید از نیروهای زبده و کارآمد، فناوری‌های نوین، به‌روزرسانی بهنگام، منابع جدیدالانتشار و فضای فیزیکی کافی برای جذب مخاطب بهره بگیرند.

ج.  عدم گسترش خدمات‌دهی به حوزه‌های مختلف: در روزگار کنونی، کتابخانه‌های عمومی تلاش می‌کنند با ایجاد بسترهای جدید، به عنوان یکی از مؤلفه‌ها و ابزارهای تأثیرگذار در توسعه فرهنگی کشورها مطرح باشند. با تنوع دسترسی کاربران به درگاههای مختلف اطلاعاتی، کتابخانه‌های عمومی با ورود به متن زندگی آحاد جامعه، از محلی برای امانت کتاب یا مکانی جهت مطالعه، به «پایگاهی برای خدمات گسترده فرهنگی و اجتماعی» تبدیل شده و جایگاه خود را به عنوان «مراکزی عام المنفعه برای توسعه فردی و اجتماعی» در جوامع مختلف تثبت نموده‌اند و روز به روز به حجم و گستره این «خدمات نوآورانه» می‌افزایند. لذاست که در شهری همچون ونکوور کانادا، در منطقه‌ای که جمعیتی 500 هزار نفری دارد، 300 هزارنفرشان کارت عضویت کتابخانه دارند، یا در کشور انگلستان، ۵۷درصد جمعیت‌شان، عضو کتابخانه‌ها هستند.

د. نارسایی سامانه‌های خدمات‌دهی: ظهور پرشتاب و رشد برق‌آسای هوش مصنوعی در بازارهای مختلف خدماتی، از جمله حوزه‌های فرهنگی و اطلاعاتی بر کسی پوشیده نیست و به‌راستی که «هردم از این باغ بری می‌رسد». این ابزار قدرتمند، تاثیرات گسترده‌ای بر نحوه تولید، توزیع و مصرف آثار فرهنگی و هنری داشته و اساساً ساختارهای جدیدی به نظام ارتباطی و فرهنگی ما آدمیان خواهد بخشید. در کنار تحذیرها و هشدارها، نهادهای مختلف اجتماعی اعم از دینی، سیاسی، فرهنگی و نظایر آن، هریک کوشیده‌اند سهمی از امواج این اقیانوس بیکران نصیب خود سازند. کتابخانه‌ها و پایگاههای اطلاعاتی نیز در این میان چنانچه بخواهند در میان هزاران رقیب عرض‌اندام کنند، باید در به‌کارگیری قابلیت‌های هوش مصنوعی در جهت ارتقای خدمات‌دهی به سطح مطلوب و رضایت‌بخش کوتاهی نکنند.

ه. تمرکزگرایی به جای تمرکززدایی: یکی از رویکردهای مدیریتی در نهاد کتابخانه‌های عمومی، اتخاذ فرایند تصمیم‌گیری متمرکز و عدم اعطای اختیارات کافی به ادارات کل استان‌ها در سراسر کشور بوده است. تهیه و تأمین منابع به‌صورت متمرکز، به‌تدریج موجب نادیده گرفتن نیازهای محلی و بومی و عدم توجه به اقتضائات خرده‌فرهنگ‌های رنگارنگ در جای‌جای ایران عزیزمان شده است. کاربری که در یکی از روستاهای مناطق محروم به کتابخانه عمومی مراجعه می‌‌کند، ناز و نیازش با کاربری که در تهران و تبریز و اصفهان مراجعه‌کننده کتابخانه است، افتراق بسیار دارد. به‌نظر می‌رسد در راستای تحقق عدالت فرهنگی، با تفویض اختیارات - هرچند در حوزه‌های محدود و با نظارت کافی – کتابخانه‌ها می‌توانند در قامت کانونی امن و قابل اعتماد، قهر و رویگردانی کاربران را به رفاقت و آشتی با این مراکز فرهنگی تبدیل نمایند. این تفویض می‌تواند در بخش‌هایی همچون اختیار تشخیص و انتخاب منابع مورد نیاز و اختیار اعمال نظر در نحوه هزینه‌کرد درآمدهای حاصل از نیم‌درصد شهرداری‌ها در نظر گرفته شود.

حاصل سخن آنکه آمار اعضای کتابخانه‌های عمومی در کشور ما با میزان قابل قبول فاصله فراوانی دارد. اگرچه نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در سالهای اخیر، به اقدامات قابل‌توجهی با هدف ایجاد تحول در عرصه‌های مختلف خدمت‌رسانی دست یازیده است. از جمله همایش بین‌المللی طراحی و توسعه خدمات کتابخانه‌های عمومی (الگوها، تجربه‌ها و ایده‌ها‏‫) که با همکاری نهاد و به همت برخی اساتید دلسوز و کاربلد برگزار گردید. مجموعه مقالات و سخنرانی‌های این همایش، می‌تواند راهنمای خوبی در جهت برنامه‌ریزی برای جذب کاربران و افزایش تعداد اعضای کتابخانه‌ها باشد. در عین حال، برای رسیدن به نقطه مطلوب، نیازمند همکاری نهادهای تصمیم‌گیر در سطح کلان،  مشارکت هم‌افزای نخبگان و صاحبنظران، استفاده بهینه از ظرفیت نیروهای کارآمد کتابخانه‌ها و به‌کارگیری ابزارها و فناوریهای روزآمد، با عطف توجه به رفع نواقصی است که در این نوشتار به اجمال بیان گردید.

زارعی، عیسی (1404).« درباره تعداد اعضای کتابخانه‌های عمومی کشور». سخن هفته لیزنا، شماره 739، 1 اردیبهشت ماه 1404.