داخلی
»سخن هفته
کتابخانه‌های ایرانی در آینه روندهای نوین ایفلا: روایت جهانی، کنشگری بومی
لیزنا، سعیده اکبری داریان: عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران: نیمه‌شب است. گوشی تلفن همراهش مدام می‌لرزد. پیامی تازه در گروه خانوادگی‌اش دست‌به‌دست میشود: "فیلم افشاگری فلان مسئول درباره بحران اقتصادی!"
ویدئو را باز می‌کند. تصویر و صدا آن‌قدر واقعی است که لحظه‌ای شک می‌کند، نکند همان چیزی باشد که به آن "دیپ‌فیک[1]" می‌گویند. در همان گروه، یکی می‌نویسد: "رسانه‌های رسمی همه دروغ می‌گویند." و دیگری پاسخ می‌دهد: "این ویدئو ساختگی است". سردرگمی باقی می‌ماند: حقیقت کدام است؟ دروغ کدام؟
این صحنه، دیگر فقط یک داستان تخیلی نیست. بلکه سناریوی بومی‌شده‌ای از دنیای پیچیده امروز است که در IFLA Trend Report 2024 درباره‌اش هشدار داده است. عصری که در آن، مرز میان واقعیت و جعل، میان آگاهی و فریب، بیش از هر زمان دیگر محو شده است. در چنین جهانی، کتابخانه‌ها باید سنگر اعتماد و روشنگری باشند.
هفت روند که آینده را می‌سازند
روندهای نوین ایفلا، هفت روند کلان را شناسایی کرده است که مسیر آینده کتابخانه‌ها و جوامع را تعیین می‌کنند. اما این روندها در ایران، رنگ و بوی خاص خود را دارند.
امروزه اطلاعات، دیگر فقط از یک منبع واحد منتشر نمی‌شود. گروه‌های مختلف، روایت‌های تازه و بسترهای متنوع مثل شبکه‌های اجتماعی، تولید و انتشار دانش را دموکراتیک‌تر کرده‌اند. اما این تنوع، در عین حال جعل اخبار، تحریف تاریخ و انتشار محتوای جعلی را هم آسان‌تر کرده است.
در ایران از موج شایعات در کانال‌های تلگرامی گرفته تا تحریف اخبار پزشکی در اینستاگرام، مردم با سیلی از داده‌ها روبه‌رو هستند که نیازمند پالایش است. کتابخانه‌ها می‌توانند با تولید محتوای معتبر و آموزش مهارت‌های سواد رسانه‌ای، نقش جدی ایفا کنند.
ظهور هوش مصنوعی مولد مثل ChatGPT ، نه‌تنها باعث تولید سریع‌تر اطلاعات میشود، بلکه خطر خلق محتوای جعلی در همه قالب‌ها ـ از متن و داده‌های علمی گرفته تا تصویر و صوت ـ را هم افزایش داده است. این فناوری‌ها فرصت بی‌نظیری برای کتابخانه‌ها در تحلیل داده‌ها و ارائه خدمات بهتر هستند، اما هم‌زمان تهدیدی برای حقیقت، اعتماد عمومی و حریم خصوصی محسوب می‌شوند.
در ایران نیز موج استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی فراگیر شده است؛ از تولید محتوای خودکار در رسانه‌ها تا استفاده دانشگاه‌ها از ChatGPT برای نگارش مقالات. اما نبود سیاست‌گذاری منسجم، خطر شیوع اطلاعات جعلی و سوءاستفاده از این فناوری را افزایش داده است. در برخی وب‌سایت‌های دانشگاه‌های بزرگ دنیا، راهنماهایی منتشرشده تا دانشجویان را در استفاده مسئولانه از هوش مصنوعی و پیشگیری از خطرات احتمالی یاری دهند.
سواد هوش مصنوعی دیگر یک مهارت لوکس نیست. به گفته کتابداران جوانی که سند «Skills Agenda for the Trend Report» را برای ایفلا تدوین کرده‌اند، سواد AI یعنی توانایی درک و استفاده مؤثر از ابزارهای هوش مصنوعی در کارهای روزمره، از جمله شناسایی ابزارهای مناسب برای جست‌وجو، تحلیل داده یا حتی کمک به کاربران در پژوهش. اما مهم‌تر از آن، توانایی انتقادی است؛ یعنی درک محدودیت‌های AI و تشخیص اینکه کجا به‌جای کمک، می‌تواند خطرناک باشد. در جهان، کتابخانه‌ها شروع کرده‌اند به استفاده از ربات‌های گفت‌وگو، پردازش زبان طبیعی و داده‌کاوی برای پاسخ‌گویی سریع‌تر به کاربران. ولی در همین سند تأکید شده که نبود منابع مالی کافی، نگرش منفی برخی کتابداران، و ضعف مهارت‌های فنی، بزرگترین موانع ورود AI به کتابخانه‌هاست. ایران هم از این قاعده مستثنا نیست؛ موج استفاده از ChatGPT و ابزارهای مشابه در ایران فراگیر شده، اما نبود سیاست‌گذاری و آموزش کافی، زمینه‌ساز گسترش محتوای جعلی شده است.
اعتماد به نهادها، رسانه‌ها و حتی علم در بسیاری از نقاط جهان، کاهش یافته است. مردم بیشتر از قبل، درستی اطلاعات را زیر سؤال می‌برند. کتابخانه‌ها باید دوباره خود را به‌عنوان مرجع بی‌طرف حقیقت تثبیت کنند.
در ایران، شکاف عمیق بین افکار عمومی و رسانه‌های رسمی و همچنین بی‌اعتمادی به آمارهای رسمی، ضرورت نقش روشنگر کتابخانه‌ها را دوچندان کرده است.
دیگر مهارت‌ها تنها محدود به سواد خواندن و نوشتن نیست. کتابداران نیازمند سواد دیجیتال، سواد داده، تحلیل انتقادی و آشنایی با ابزارهای نوین هستند.
در ایران، گاهی کتابخانه‌ها هنوز درگیر آموزش مهارت‌های فناوری ابتدایی به کارکنان خود هستند. این شکاف مهارتی، چالش بزرگی برای نقش‌آفرینی کتابداران در دنیای جدید است.
فناوری‌های دیجیتال به‌صورت یکنواخت در جهان توزیع نشده‌اند. در بسیاری کشورها، دسترسی به اینترنت پرسرعت یا ابزارهای هوشمند، به‌ویژه در مناطق روستایی یا محروم، محدود است. این شکاف دیجیتال، عدالت اطلاعاتی، فرصت‌های آموزشی و حتی مشارکت اجتماعی را تهدید می‌کند.
در ایران نیز وضعیت مشابهی وجود دارد. در برخی مناطق کشور، سرعت اینترنت بسیار پایین است یا هزینه ابزارهای هوشمند فراتر از توان مردم است. همین موضوع سبب میشود گروهی از جامعه از خدمات آنلاین کتابخانه‌ها، آموزش مجازی یا دسترسی به منابع علمی محروم بمانند و شکاف اطلاعاتی عمیق‌تر شود.
۶. افزایش مصرف منابع توسط سامانه‌های اطلاعاتی
سامانه‌های اطلاعاتی، انرژی و منابع زیادی مصرف می‌کنند. تولید محتوای دیجیتال، زیرساخت‌های ابری و پردازش کلان‌داده‌ها فشار قابل‌توجهی بر محیط زیست وارد می‌کنند و ردپای کربنی (Carbon Footprint) فناوری را افزایش می‌دهند.
در کشوری مانند ایران که با بحران کمبود انرژی و ناترازی‌های شدید روبه‌روست، مصرف سرسام‌آور دیتاسنترها و سامانه‌های دیجیتال نباید در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی، علمی و فناوری نادیده گرفته شود. لازم است رویکردهای پایدار و بهینه‌سازی مصرف انرژی در زیرساخت‌های اطلاعاتی، جدی‌تر دنبال شود تا توسعه فناوری با حفاظت از منابع زیست‌محیطی همسو گردد.
مردم بیش از پیش به دنبال حس تعلق هستند. کتابخانه‌ها می‌توانند مکانی برای تعامل، یادگیری و گفتگو باشند.
در جامعه ایران که بحران‌های اقتصادی و اجتماعی، شکاف‌های عمیقی ایجاد کرده است، کتابخانه‌ها می‌توانند پناهگاهی عاطفی باشند و نقش روان‌درمانگر اجتماعی را ایفا کنند.
سناریوهای ایفلا
گزارش ایفلا تنها به ترسیم روندها بسنده نکرده است. بلکه ۱۶ سناریو طراحی کرده است تا نشان دهد این روندها چگونه در هم تنیده می‌شوند. بیاییم پنج سناریوی جذاب را بانگاهی بومی مرور کنیم :
AI Scalpers
دلالانی به‌وجود می‌آیند که مدل‌های هوش مصنوعی را می‌خرند، انحصاری می‌کنند و دانش را به کالایی لوکس تبدیل می‌کنند.
برخی پلتفرم‌های آموزش آنلاین در ایران اشتراک‌های نجومی برای دسترسی به ابزارهای AI می‌فروشند؛ در حالی‌که بسیاری توان پرداخت ندارند.
Room 170
ویدئویی جعلی از یک مقام ارشد منتشر میشود. لب‌ها دقیقاً هماهنگ با صدا حرکت می‌کنند. مردم در شوک فرو می‌روند. بخشی باور می‌کنند؛ بخشی فریاد می‌زنند «جعلی است!» نتیجه؟ بحران سیاسی.
داستان بالا نمونه‌ای واقعی از فضای ایران است که هر روز با موج فایل‌های صوتی و تصویری به‌ظاهر افشاگرانه روبه‌رو میشود.
Dark Libraries
شرکت‌های خصوصی در دل نظام آموزشی رشد می‌کنند و کتابخانه‌های سایه‌ای می‌سازند. محتوای ارزشمند، پشت دیوارهای پولی پنهان میشود.
در ایران نمونه‌اش سامانه‌های خصوصی کنکور است که بانک‌های پرسش‌نامه و منابع مطالعاتی را تنها در ازای شهریه‌های سنگین در اختیار دانش‌آموزان می‌گذارند.
Opt-Out
کاربران بین دو گزینه گیر افتاده‌اند: یا از داده‌هایشان محافظت کنند و از بسیاری خدمات محروم شوند، یا حریم خصوصی‌شان را بدهند تا خدمات بگیرند.
کاربران ایرانی هم هر روز با این مسئله روبه‌رو هستند: از اپلیکیشن‌های حمل‌ونقل تا فروشگاه‌های آنلاین که بدون دسترسی به اطلاعات موقعیت مکانی یا شماره تلفن، خدمات نمی‌دهند.
Shadow Education
آموزش خصوصی رشد می‌کند. والدین برای موفقیت فرزندانشان، به آموزش سایه پناه می‌برند. اما این شکاف طبقاتی را عمیق‌تر می‌کند.
مؤسسات خصوصی کنکور یا کلاس‌های آنلاین با هزینه‌های بالا، دسترسی به آموزش باکیفیت را برای بسیاری ناممکن کرده‌اند. کتابخانه‌ها می‌توانند با برگزاری کارگاه‌های رایگان، بخشی از این نابرابری را جبران کنند.
چالش‌ها و فرصت‌های ایران
تمام این روندها و سناریوها یک پیام مشترک دارند: آینده، اتفاقی نیست؛ ساخته میشود. ایران، با همه محدودیت‌هایش، ظرفیت‌های بزرگی دارد. اما چالش‌هایی مثل زیرساخت ضعیف دیجیتال، فشار اقتصادی، بحران اعتماد و شکاف مهارتی، کتابخانه‌های کشور را در دوراهی بزرگی قرار داده است. اگر کاری نکنیم، شکاف‌ها عمیق‌تر خواهد شد. اگر حرکت کنیم، آینده را خودمان می‌سازیم.
راهکارهای پیشنهادی
و حالا، چه باید کرد؟ این گام‌ها می‌تواند آغاز یک مسیر باشد:
این مسیر شاید ساده نباشد. اما آینده همان چیزی است که امروز با تصمیم‌هایمان می‌سازیم. کتابخانه‌های ایران می‌توانند نه فقط نهادهای فرهنگی، بلکه پیشاهنگان امید و حقیقت در روزگار پرآشوب امروز باشند.
باور داشته باشیم که آینده را کسی به ما هدیه نمی‌دهد. آینده را باید ساخت. و کتابخانه‌ها، یکی از بهترین جاهایی هستند که میشود ساختن را از آن‌ها شروع کرد.
وبینار روندهای ایفلا که نگارنده در آن شرکت داشت، تأکید کرد که آینده‌نگری تنها یک سرگرمی یا تجمل فکری نیست. بلکه یک ضرورت عدالت اجتماعی است. اگر کتابخانه‌ها برای آینده برنامه‌ریزی نکنند، مأموریتشان در حمایت از دسترسی آزاد و برابر به دانش در خطر خواهد بود. همان‌طور که در این وبینار مطرح شد، سواد آینده‌نگری باید به یک مهارت پایه برای همه تبدیل شود؛ مثل سواد خواندن و نوشتن. سناریوهایی که در گزارش روندهای ایفلا ترسیم شده‌اند، قرار نیست دقیقاً تحقق پیدا کنند؛ هدفشان این است که ذهن ما را از قفل شدن روی یک مسیر نجات دهند. گزارش روندهای ایفلا نگاهش فراتر از دیوارهای کتابخانه‌هاست و محیط گسترده دانش و اطلاعات را زیر نظر دارد. پیام نهایی وبینار ساده اما قدرتمند است: ما می‌توانیم آینده را بسازیم، به شرط آنکه از امروز شروع کنیم.
منابع:
Dezuanni, M., Osman, K. Burton, A. L.& Heck, E. (2024) IFLA Trend Report 2024: Facing the future of information with confidence. Brisbane: Digital Media Research Centre.
https://repository.ifla.org/handle/20.500.14598/3496
Al Badi, W., Aria, P., Bravo Govea, E., Cayzac, A., Cevher, N., Chugg, B., Flores-Solemos, R. M., Grimes, L. D., Hernandez Perez, J., Khalifa, M., Labangon-Gonzaga, D., Mdunge, E. N., Oyedele, D., Scott, K., Sulaiman, M., Veļa, E., & Weerasinghe, S. (2023). A skills agenda for the Trend Report. With the support of Basheerhamad Shadrach and IFLA. Funded by the Gates Foundation, via Stichting IFLA Global Libraries.
https://repository.ifla.org/items/d60cca6f-8735-42dc-a8d1-1c8df333b12e
International Federation of Library Associations and Institutions. (2025, May 13). The IFLA Trend Report 2024: Why, what and how? [Webinar].
https://www.ifla.org/events/the-ifla-trend-report-2024-why-what-and-how/
اکبری داریان، سعیده (1404). «کتابخانه‌های ایرانی در آینه روندهای نوین ایفلا: روایت جهانی، کنشگری بومی». سخن هفته لیزنا، شماره 754، 6 مرداد ماه ۱۴۰۴
[1] Deepfake
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.