مسیر زمانی مطالعه: کتابخانه‌های عمومی

(لیزنا، گاهی دور/گاهی نزدیک 386 ):  محمد گل محمدی،دانش آموخته کارشناسی ارشد مدیریت اطلاعات، دانشگاه قم:؛ فاطمه ابوالفتحی، دانش کارشناسی ارشد مدیریت اطلاعات، دانشگاه تربیت مدرس: در مسیر زمانی زندگی هر انسانی، خانواده اولین جایی است که انسان در آن حضور پیدا می‌کند. در مسیر زمانی مطالعه هم خانواده اولین نهاد ایجاد و استمرار فرهنگ مطالعه و کتابخوانی است. بعد از خانواده، کتابخانه‌های عمومی می‌توانند این مسئولیت را برعهده بگیرند. یعنی قبل از حضور کودک در مدرسه (تا سن ۷ یا ۸ سالگی) کتابخانه‌های عمومی در کنار خانواده، نقش مهم و حیاتی در ایجاد فرهنگ مطالعه و کتابخوانی و استمرار آن دارند.

در مطلبی که قبلا در همین بخش با عنوان "مسیر زمانی مطالعه: خانواده" منتشر شد، به نقش خانواده در ترویج و عادت به مطالعه اشاره شد. در این نوشته سعی داریم به نقش کتابخانه‌های عمومی در ایجاد و استمرار فرهنگ مطالعه در کودکان بپردازیم.

مطالعه و کتابخوانی یکی از شاخص‌های رشد و بالندگی هر کشور و ابزار اصلی افزایش سطح آگاهی و دانش افراد جامعه است. افزایش سطح آگاهی و دانش افراد جامعه موجب بهبود نگرش و رفتار آنان و تجلی توانایی‌ها و استعدادهای نهفته در راستای هموار ساختن و تسریع فرایند پیشرفت جامعه و توسعه فرهنگی می‌شود که به دنبال خود توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه را رقم میزند(کیان راد، فهیم نیا و نقشینه، ۱۳۹۶).

کتابخانه‌های عمومی به دلیل در اختیار داشتن منابع و اطلاعات در قالب‌ها و فرمت‌های مختلف، متخصصین کتابداری، اشاعه و دسترس پذیری آسان منابع با هزینه اندک و خدمات دهی با تنوع بالا برای گروه‌های سنی و اقشار مختلف جامعه، نقش مهم و حیاتی در ایجاد عادت به مطالعه و ترویج آن در جامعه دارند. امروزه از آنجا که فرهنگ سازی و ایجاد عادت به مطالعه در سنین کودکی پایداری و قوام بیشتری دارد و کودکان امروز، بزرگان و پیران فردا هستند و آینده در گرو افزایش آگاهی و بیداری این نسل مستعد است. لذا کتابخانه‌های عمومی باید نقش خدمات دهی به این قشر تاثیرپذیر و تاثیرگذار جامعه را بسیار مهم تلقی کنند و جهت جذبشان به کتابخانه و آموزش آنها، امکانات و تسهیلات ویژه‌ای را فراهم نمایند.

روش‌هایی برای جذب و علاقه مند کردن کودکان به کتابخانه و مطالعه:

۱. استفاده از تزئینات و رنگ‌بندی‌های مناسب در ورودی و محیط کتابخانه: یکی از نکات مهم این است که کتابخانه ابتدا باید کودکان را جذب کند تا بتواند به مرور زمان بر روی آنها تاثیر بگذارد. یعنی ابتدا کودک باید دوست داشته باشد در محیط کتابخانه حضور پیدا کند و بعد با روش‌های مختلف او را به مطالعه علاقه‌مند کنیم. یکی از روش‌ها، استفاده از تصاویر، تزئینات کودکانه و رنگ‌بندی‌های جذاب در ورودی و محیط کتابخانه است. به طور مثال استفاده از تصاویر و پوسترهای برنامه‌های کودک جذاب و پر مخاطب در ورودی و مناطق با تردد زیاد. نصب این گونه تصاویر در ورودی باعث می‌شود کودک به محض ورود به کتابخانه با محیط ارتباط برقرار کرده و جذب آن شود.

۲. محیط و فضای مخصوص: در کتابخانه‌ها باید فضا و محیط مخصوص کودکان در نظر گرفته شود تا کودکان بتوانند به راحتی مطالعه و بازی کنند، تحرک داشته باشند و سر و صدای آنها بخش‌های دیگر کتابخانه را اذیت نکند. زیرا اگر بخواهیم کودکان را محدود کنیم و اجازه ندهیم آنها راحت باشند، به مرور زمان محیط کتابخانه برایشان خشک و غیر قابل تحمل شده و از آن زده می‌شوند.

۳. وسایل و تجهیزات کتابخانه‌ای مخصوص: بخش کودک باید با قفسه‌ها، مبلمان، صندلی، میز و منابع مخصوص کودکان تجهیز شود. یعنی غیر از در نظر گرفتن ارتفاع و وزن وسایل باید طرح و رنگ آنها هم مناسب کودکان باشد. مثلا از مبلمان و صندلی‌های راحتی و عروسکی استفاده کنیم. زیرا این گونه وسایل برای کودک جذاب است و همچنین هنگام مطالعه احساس خستگی کمتری به آنها دست می‌دهد.

۴. کتابدار متخصص: بخش کودک در کتابخانه‌ها کتابدار مخصوص خودش را نیاز دارد و رفتار و برطرف کردن نیاز کودکان با بزرگسالان متفاوت است. کتابدار کودک باید علاقه به کار با کودکان، دارای مهارت‌های برقراری ارتباط، داشتن ارتباط شاد و دوستانه، توانایی فهم و حل نیازهای، آشنا با حوزه نشر کودک، توانایی ترویج فرهنگ مطالعه و آشنایی با ادبیات کودکان را داشته باشد.

۵. آموزش خانواده‌ها: همان طور که بیان شد، خانواده اولین و مهمترین رکن در ایجاد علاقه به مطالعه است. در این بحث هم خانواده نقش بسیار مهمی دارد زیرا اگر خانواده‌ها در همان سنین کودکی فرزندانشان را به کتابخانه نیاورند و بین کودک و کتابخانه ارتباط برقرار نکنند، ارتباط گیری در آینده سخت‌تر می‌شود. پس خانواده باید کودک را به کتابخانه آورده و او را عضو کتابخانه کند و در راه علاقه‌مند کردن کودکان، با کتابداران همکاری کند.

مسئولین و کتابداران هم باید با برگزاری کلاس‌ و جلسات، به خانواده‌ها آموزش دهند که چگونه به کتابداران کمک کنند تا فرزندانشان سریع‌تر و بهتر به مطالعه روی بیاورند و به عنوان نقش مکمل کتابدار عمل کنند. همچنین در خانه چگونه عمل کنند که کودک به مطالعه و کتابخانه علاقه‌مند شود.

۶. برگزاری کلاس‌ها و برنامه‌های مناسب: کتابخانه‌های عمومی می‌توانند با برگزاری کلاس‌های آموزشی، برنامه‌های متنوع فرهنگی، مناسبتی و جذاب کودکان را به حضور در کتابخانه‌ها تشویق کنند. کلاس‌هایی مثل ساختن وسایل بازی و خانه سازی برگزار کنند. البته کتابخانه‌ها باید با توجه به نیاز جامعه کلاس‌ها و کارگاه‌های به‌روز و مورد نیاز کودکان و خانواده‌هایشان را برگزار کنند. کلاس‌هایی مثل رباتیک، پرورش خلاقیت، روانشناسی کودک، کودک پروری و ... .

همچنین برای کودکان برنامه‌هایی متناسب با مناسبت‌های مذهبی، بزرگداشت و معرفی مشاهیر ایرانی، نقالی و خواندن کتاب داستان برگزار کنند. می‌توان از کودکان در اجرای این برنامه‌ها استفاده کرد، زیرا این کار باعث تشویق آنها برای حضور در کتابخانه و مشارکت بیشتر در انجام برنامه‌ها می‌شود. به طور مثال می‌توانیم از کودکان بخواهیم به عنوان بازیگر نقش‌های یک کتاب داستان را بازی کنند یا برای دیگران قصه‌گویی و نقالی انجام دهند.

 به این نکته هم باید توجه کرد که کلاس‌ها و برنامه‌ها باید در طول سال و به صورت مرتب و روتین برگزار شود تا کودکان ارتباطشان با کتابخانه‌های عمومی حفظ شود.

۷. وسایل و اسباب بازی کودکان: علاوه بر تجهیزات کتابخانه‌ای متناسب با کودکان، باید برای این بخش وسایل بازی مناسب هم در نظر گرفت. البته غیر از اسباب بازی‌های مشخص کودکان مثل عروسک، تفنگ، ماشین، توپ و ... باید وسایل بازی فکری را هم در نظر گرفت. یعنی بازی‌هایی که فکر و خلاقیت کودک را درگیر می‌کند مثل وسایل ماشین سازی و خانه سازی، جورچین، بازی رنگ‌ها، ساخت عروسک و ... .

۸. تبلیغات و اطلاع رسانی: کتابخانه‌های عمومی می‌توانند با همکاری صدا و سیما، شهرداری و همچنین فضای مجازی به معرفی خود، اطلاع رسانی خدمات و جذب مخاطب بپردازند. اطلاع رسانی در شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی و همچنین بنرها و بیلبردها در سطح شهر، به آشنایی بیشتر مردم با کتابخانه‌ها و خدمات آنها بسیار کمک می‌کند. برنامه‌های تلویزیونی مثل هدهد سفید و انیمیشن ماجراهای آقا و خانم کتابدار در این روند بسیار تاثیر گذار بوده‌اند. البته همکاری این سازمان‌ها با کتابخانه‌ها بسیار کم است.

کتابخانه‌های عمومی باید تلاش کنند که با استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، خودشان را در جامعه معرفی کنند. مثلا با بارگذاری برنامه‌هایی که در کتابخانه اجرا می‌کنند، مخصوصا برنامه‌هایی که توسط کاربران اجرا می‌شود. یا برگزاری مسابقه به صورت قراردادن تصاویر مخاطبان کودک در صفحات مجازی یا سایت کتابخانه.

سخن پایانی

کتابخانه‌های عمومی باید سعی کنند قبل از مدارس، رسانه‌ها، دانشگاه و ... با کودکان ارتباط برقرار کنند تا بتوانند بر آینده جامعه تاثیر مستقیم داشته باشند. زیرا اگر کودک اهل مطالعه نباشد و بدون سواد اطلاعاتی و سواد رسانه‌ای وارد جامعه و رسانه شود به مشکل خورده و به جای داشتن تفکر انتقادی تبدیل به یک مصرف کننده صرف می‌شود.

البته از این نکته نباید غافل شد که نقش خانواده‌ها در این بخش هم بسیار مهم است زیرا آنها هستند که کودکان را به کتابخانه می‌برند و آنها را در این مسیر همراهی می‌کنند و به عنوان مکمل کتابدارها رفتار کنند.

به این نکته هم باید اشاره کرد که کتابخانه‌ها فقط برای ترغیب کودکان نیستند بلکه باید برای علاقه مند کردن جوانان و بزرگسالانی که اهل مطالعه و کتابخانه نیستند هم برنامه داشته باشند که در نوشته‌های بعدی به آنها می‌پردازیم.

------------------------------------------------

منابع

۱. قزل ایاغ، ثریا (۱۳۸۳). ادبیات کودک و نوجوان و ترویج خواندن (مواد و خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان). تهران: سمت.

۲. نشاط، نرگس؛ منجمی، لیلا (۱۳۹۵). کتابخانه ملی کودکان و نوجوانان ایران: بایدها و نبایدها (مقایسه‌ای بین المللی). مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، ۲۷ (۱)، ۱۶۳ – ۱۸۴.

۳. حریری، نجلا؛ پاگردکار، یاسمن (۱۳۹۵). تاثیر قصه گویی در کتابخانه‌های عمومی بر افزایش خلاقیت کودکان پیش دبستانی: یک پژوهش تجربی. تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ۲۲ (۲)، ۱۹۵ – ۲۱۲.

۴. رضائی قمی، بتول؛ حمیدی، محسن (۱۳۹۵). ارائه الگوی مناسب کتابخانه‌های کودکان از منظر کتابداران متخصص. دانش شناسی، ۳۲ (۱)، ۳۷ – ۵۴.

۵. کیان راد، زهرا؛ فهیم نیا، فاطمه؛ نقشینه، نادر (۱۳۹۶). ارزیابی خدمات جنبی کتابخانه‌های وابسته به نهاد کتابخانه‌های عمومی شهر تبریز و نقش آن در توسعه فرهنگ مطالعه مخاطبان کودک و نوجوان آن. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی، ۷ (۲)، ۴۱ – ۶۰.

۶. رستمی ماژین، مجتبی؛ اصنافی، امیررضا؛ حاجی زین‌العابدینی، محسن (۱۳۹۷). ارزیابی نقش تبلیغات در جذب مخاطب به کتابخانه‌های وابسته به نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بر اساس مدل آیدا در شهر تهران. تحقیقات اطلاع رسانی و کتابخانه‌های عمومی، ۲۴(۴)، ۵۶۹ _ ۵۸۹.

۷. نریمانی، ایمان؛ زره‌ساز، محمد؛ صراف زاده، مریم (۱۳۹۹). بررسی دیدگاه دنبال کنندگان صفحه‌های اینستاگرام کتابخانه‌های عمومی ایران در رابطه با نحوه مشارکت و ویژگی‌های محتواهای ارائه شده. کتابداری و اطلاع رسانی، ۲۳(۴)، ۱۰۸ _ ۱۲۹.

۸. نریمانی، ایمان؛ زره‌ساز، محمد؛ صراف زاده، مریم (۱۴۰۰). تحلیل محتوای صفحات اینستاگرام کتابخانه‌های عمومی ایران و مشارکت کاربران آنها. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی، ۱۱(۲)، ۳۳۵ _ ۳۵۱.