پیشنهاد ایجاد کارگروه کتاب‏درمانی در انجمن کتابداری

به گزارش لیزنا، این میزگرد از ساعت 10 تا 12:30 در فضایی کاملاً صمیمانه و با استقبال خوبی از سوی مخاطبان با حضور صدیقه سعلبی فر دانشجوی دکترای روان‏شناسی سلامت در دانشگاه علوم پزشکی ایران، دکتر علیرضا نوروزی عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، علی عظیمی دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش‌‏شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، سیامک محبوب دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش‏‌شناسی دانشگاه خوارزمی و سهیلا خوئینی فارغ التحصیل کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه تهران برگزار شد.

در ابتدای جلسه، دکتر علیرضا نوروزی ضمن خوش‏آمدگویی به حضار برای شرکت در «نخستین میزگرد تخصصی کتابخانه و کتاب‏درمانی»، بر تداوم  چنین میزگردهایی در حوزه کتاب‏درمانی تأکید کرد. از نظر وی حوزه کتاب‏درمانی در ایران مغفول مانده است و برگزاری نشست‏ها و میزگردهایی توسط متخصصان می‏تواند به غنای این حوزه و ایجاد بستری مناسب برای رشد کتاب‏درمانی و کتابخوانی در ایران بیانجامد.

علی عظیمی در ادامه ضمن اهدای یک نسخه از کتاب ارزشمند «مبانی، نظریه ها و کاربرد کتاب درمانی» که به قلم ایشان و دکتر نصرت ریاحی نیا تألیف شده است، به معرفی کتاب مذکور پرداختن و پیشینه ای مختصر و مفید در خصوص کتاب‏درمانی بیان کرد و در ادامه مهمترین کارکردهای کتاب‏درمانی را در چهار شاخه سرگرمی، آموزش، درمان و شناسایی قلمداد کرد و افزود: کتاب‏درمانی به منظور سرگرمی،  نخستین و ساده‏ ترین کارکرد و هدف کتاب‏درمانی است که ضمن دوری جستن از تنهایی و پرکردن اوقات فراغت شخص می‏تواند منشأ سلامت و بهداشت روانی فرد باشد.

در ادامه صدیقه سعلبی فر، دانشجوی دکترای روان‏شناسی سلامت در دانشگاه علوم پزشکی ایران، ضمن ابراز خوشحالی درباره حضور در چنین میزگردی، دغدغه اصلی خود را کتاب نخواندن مردم دانست و اینکه چرا نیاز به مطالعه در مردم احساس نمی‏شود؛ او تأکید کرد کتاب خواندن می‏تواند تأثیر مثبتی در داشتن شخصیت سالم و رو به رشد افراد داشته باشد.

کتاب‏درمانی یک روش برای پیشگیری از بروز مشکلات در افراد جامعه

سعلبی فر در ادامه به عنوان کارشناس بخش کتاب‏درمانی کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی ایران به بیان تجربیات موفق خود در خصوص اجرای کتاب‏درمانی بر افراد خبر داد و گفت: با توجه به هزینه‏های بالای درمان و کمبود متخصصان مشاوره و روان‏شناسی می‏توان از کتاب‏درمانی به عنوان یک روش برای پیشگیری از بروز مشکلات در افراد جامعه استفاده کرد تا هم میزان عادت به مطالعه در کشورمان افزایش یابد و هم به داشتن جامعه شاد و سالم کمک کرد.

وی همچنین تأکید کرد: نمی‏توان برای هر کسی کتاب‏درمانی را تجویز کرد، برای اجرای کتاب‏درمانی روی فردی خاص ابتدا باید علاقه به کتاب‏خوانی در فرد وجود داشته باشد و همچنین اینکه فرد مورد نظر از هوش لازم برای پذیرفتن چنین درمانی برخوردار باشد، چرا که در غیر این صورت اجرای کتاب‏درمانی نمی‏تواند نتیجه مثبتی داشته باشد.

در ادامه سیامک محبوب با اشاره به نامگذاری سال خواندن در نهاد کتابخانه های عمومی کشور، اظهار کرد: هر آنچه به نهاد کمک کند تا خدمات بهتر و با کیفیت‌تری به اعضاء و ساکنان شعاع خدماتی کتابخانه‏ ها ارائه کند، از آن حمایت خواهد شد از جمله تبیین درست کتاب‌درمانی.

وی گفت: یکی از مفروضات کتاب‏درمانی این است که  استفاده از کتاب و مواد خواندنی می‌تواند به حل مشکلات روحی، روانی و جسمی کمک کند. پذیریش این فرض مترادف پذیرش این موضوع است که کتاب و مواد خواندنی می‌تواند باعث ایجاد این مشکلات نیز شود. این نوع نگرش به کتاب، ریشه در کژکاردهای استعارۀ کهنِ خواندن به مثابه خوردن دارد که کتابدار را در جایگاه درمانگر یا داروساز  قرار می‌دهد.

او در ادامه پیش فرض دوم کتاب‏درمانی را اثر مشترک یک کتاب بر مجموعه‌ای از خوانندگان دانست و توضیح داد: هر خواننده‌ای جهان منحصر به فرد خود را دارد. به این دلیل است که هر خوانش اثری منحصر به فرد است. پذیرش اثر یکسان، در تقابل با چنین دیدگاهی قرار داد. پیش‏فرض سوم این است که کتاب اثر درمانی دارد. آیا این کتاب است که اثر درمانی دارد یا خواندن، یا متن؟ مثلاً خواندن یک متن از روزنامه یا وبلاگ نمی‌تواند همان اثر درمانی را داشته باشد که خواندن کتاب؛ یا حتی فراتر از این با توجه به اینکه اکثر متون استفاده شده در کتاب‏درمانی داستان هستند، داستان را می‌توانیم عنصر اساسی درمان بدانیم و یا آگاهی منتج از داستان را. در صورت انتخاب هر یک، نام کتاب‏درمانی نیز متناسب با آن می‌تواند به خواندن‌درمانی، متن‌درمانی، آگاهی‏ درمانی یا هر چیز دیگری تبدیل شود.

وی گفت: نکته دیگری که در مورد کتاب‏درمانی جدی است، موضوع تشخیص است. در هیچ از مقاله‏های نوشته شده در این زمینه، هیچ روشی برای تشخیص بیان نشده است. هر حوزه دانشی برای اینکه بتواند خود را تثبیت کند باید توانایی نامگذاری را داشته باشد. توانایی تشخیص، توانایی نامگذاری به پدیده‌های مختلف و ارائه پاسخ به آن‏هاست. کتاب‏درمانی چون در تشخیص خود را وابسته به روان‏شناسی می‌بیند؛ بنابراین خود را در آن قلمرو و نه قلمروی جدید و منحصر به فرد تعریف می‌کند. در نهایت، کتاب‏درمانی برای اینکه بتواند به عنوان یک حوزه دانشی خود را تثبیت کند، به جای اینکه داعیه خود را به درمان هر چیزی قرار دهد، باید معین کند که چه چیزی را می‌تواند درمان کند و چه چیزی را نمی‌تواند. 

علی عظیمی دانشجوی دکترای علم اطلاعات و دانش‏شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، درباره «تساوی پذیرش بیماری‏ زا بودن کتاب‏درمانی به فرض درمان‏بخش بودن آن» صحبت کرد و گفت: اول اینکه این نوع دید که بیشتر یاداور منطق دودویی (سیاه یا سفید) ارسطویی است امروزه در عرصه حداقل درمانی پذیرفته نیست؛ چرا که برخی از داروها در کنار آثار درمانی که دارند عوارض جانبی (side effect) متعددی هم دارند که گاهی متخصصان مجبورند هنگامی که این داروها را تجویز می‏کنند داروهای دیگری هم در کنار آن‏ها برای کنترل عوارض جانبی آن‏ها بدهند. اما در این حال به سبب نداشتن جایگزین این داروهای بعضاً خطرناک همچنان تجویز می‏شوند. 

نکته دیگر این است که این نوع مطلق‏ نگری هم جایی در عرصه درمان ندارد و اگر شما از متخصصان این حوزه بپرسید کمتر خواهید شنید که از دارویی صحبت شود که درمان مطلق برای بیماری خاصی باشد و حتی اگر منهای جنبه‏ های تبلیغاتی این امر هم عنوان شود منوط به شرایط خاص تجویز و استعمال دارو، فالوآپ درمان و نظارت‏های بعدی دارد و نباید شرایط غیرقابل پیش‏ بینی هم فراموش شود. بنابراین درمان همیشه نسبی است و امروزه در این عرصه منطق دو دوویی: یا تأثیر دارد یا مضر است، پاسخ‏گو نیست. نکته دیگر نسبی بودن خود علم است، چه بسا درمانی در زمانی اثربخش تلقی می‏شود؛ اما در زمان دیگر این اثربخشی تأیید نمی‏شود و روند درمانی دیگری جایگزین می‏شود.

نکته ‏ای که قابل تسری به کتاب‏درمانی به عنوان یک روش درمان مستقیم یا مکمل هست هم فارغ از شرایط پیش‏گفته نیست، اما باید دید چرا می‏توان از کتاب برای درمان استفاده کرد، چه تأثیراتی می‏تواند داشته باشد و ویژگی‏های خاص آن که ممکن است بر سایر روش‏های درمانی ترجیج داده شود کدام است. بدیهی است که اگر عوارضی هم برای استعمال آن در شرایط خاص متصور باشیم باید برای کنترل آن چاره‏ اندیشی کرد.

وی ادامه داد: البته این استعاره که «خواندن به مثابه خوردن» هم جای تأمل بیشتر دارد؛ چرا که در کهن ما و همچنین فرهنگ اسلامی  همیشه خواندن امری متعالی و خوردن از امور به اصطلاح شهوانی بوده و تلقی تساوی آن دو جای تشکیک دارد. لااقل در سرزمین ما بسیاری از دین باوران قرائت قرآن و ادعیه را درمان‏بخش می‏دانند و این البته خاص اسلام نیست و در ادیان دیگر هم به وفور مشاهده می‏شود.

وی در پاسخ به محبوب بیان کرد: در مورد تشکیکی که ذکر شد (اثرگذاری مشترک بر مجموعه‏ای از خوانندگان جای تردید دارد)، خوانندگان را به همان مطالبی که در مورد تشکیک اول شما ذکر شد ارجاع می‏دهم. مضافاً اینکه در این مورد تذکر شما بسیار مهم است و امروزه پیدایش «پزشکی فردی» و تأکید بر یگانه بودن ساختارهای ژنتیکی و سلولی هر فرد و بنابراین تأکید بر لزوم به کارگیری درمان‏های اختصاصی برای هر فرد، تأکیدی است بر تذکری که شما عنوان کردید. با این حال، این نکته بیش از آنکه بر روند درمانی و یا ماده درمانی اشکال وارد کند تأکیدی است بر شناسایی بیماری و انتخاب مقدار و نوع درمان برای هر فرد.

همچنین عظیمی درباره اینکه آیا این خواندن است که تأثیر دارد یا متن یا کلمات؟ گفت: در اغلب موارد این متن است که جنبه درمانی دارد، چرا که این متن خالق دنیایی است که خواندنش یا برای فرد لذت‏بخش است، یا به شخص مطلبی را القاء می‏کند که آن القاء مهم است و یا اینکه به شخص چیزی را آموزش می‏دهد که آن آموزش برای وی درمان‏بخش است.

کتاب‏درمانی الزاماً به روان‏شناسی وابسته نیست

او در مورد رابطه کتاب‏درمانی و روان‏شناسی نیز بیان کرد: کتاب‏درمانی الزاماً به روان‏شناسی وابسته نیست چرا که زاییده علم روان‏شناسی هم نیست. اگر در روان‏شناسی از این فن استفاده می‏شود نشان از وابستگی این حوزه به روان‏شناسی نیست؛ چرا که تلقی ما از کتاب نباید محدود به فیزیک کتاب باشد و اطلاق عناوین متعدد به کتاب‏درمانی سودبخش نیست و لااقل در زمینه بازیابی متون مربوطه اشکال ایجاد می‏کند. اینکه آیا کتاب‏درمانی یک علم است یا یک فن و آیا باید برای زیستن نیاز به اثبات استقلال خود هست یا نه و آیا اصولاً چنین چیزی لازم است را می‏توان ان‏شاءالله در بحث‏های آینده به آن پرداخت.

در ادامه دکتر علیرضا نوروزی ضمن بیان تجربیاتی که در خصوص کتاب‏درمانی داشت، به اجرای  کتاب‏درمانی در دو شاخه  کتاب‏درمانی به منظور پیشگیری و کتاب‏درمانی به منظور درمان در نهادهای فرهنگی اشاره کرد. وی همچنین به قدرت مفید بودن استفاده از کتاب‏های خودیار به منظور رفع مشکلات شخصی اشاره کرد و گفت: کتابخانه‏ ها به ویژه کتابخانه‏ های عمومی کشور می‏توانند با فراهم‏آوری مجموعه‏ای مناسب از کتاب‏های مناسب در خصوص رفع مشکلات و آسیب‏های اجتماعی گام مهمی در اجرای کتاب‏درمانی در کشور داشته باشند.

پیشنهاد ایجاد کارگروه کتاب‏درمانی در انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران

نوروزی در ادامه به نمونه ‏ای عملی از اجرای کتاب‏درمانی در کتابخانه عمومی پنسیلوانیا پیتسبورگ و نحوه خدمات‏دهی این کتابخانه پرداخت و گفت: می‏توان از چنین طرحی به عنوان الگو برای اجرای کتاب‏درمانی در کتابخانه ‏های عمومی استفاده  کرد.  سپس در ادامه پیشنهادهایی با عنوان ایجاد کارگروه کتاب‏درمانی در انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران، اضافه شدن درسی دو واحدی با عنوان کتاب‏درمانی در سرفصل های رشته علم اطلاعات و دانش‏‌شناسی در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت مطرح کرد.

در ادامه سهیلا خوئینی ضمن ابراز خوشحالی در خصوص حضور در چنین جمعی، با تکیه پژوهش‏های عملی موفقی که در حوزه کتاب‏درمانی انجام شده است به تأثیر مثبت کتاب خواندن در روح و روان افراد اشاره کرد و کتاب‏درمانی را مطالعه ‏ای هدف‏مند دانست که می‏تواند منجر به تغییر مثبت در رفتار و بینش افراد شود.

وی بر انتخاب کتاب مناسب در خصوص اجرای فرآیند کتاب‏درمانی تأکید کردن و گفت: کتاب باید با توجه به شرایط خاص هر فرد پیشنهاد شود تا خواندن آن به نتیجه مثبت و کارآمدی بیانجامد.

 او گفت: منظور از کتاب در کتاب‏درمانی، تنها قالب چاپی آن نیست چرا که امروزه کتاب در قالب‏های متنوع چاپی، الکترونیکی و گویا عرضه می‏شود. بنابراین، آنچه در این میان اهمیت دارد، محتواست که در کتاب‏درمانی، کتاب‏درمان‏گر با توجه به شرایط فرد مورد نظر محتوای مناسب را در قالب مناسب و به همراه روش مناسب مانند کشیدن نقاشی، صحبت کردن در خصوص شخصیت داستان، قصه­ گویی  و ... برای حل مشکل و مسئله فرد پیشنهاد و به کار می­گیرد.

در ادامه ضمن تأکید بر میان رشته ‏ای بودن حوزه کتاب‏درمانی بیان کرد: کتابداران به تنهایی نمی‏توانند از عهده پیاده ‏سازی و اجرای کتاب‏درمانی در کتابخانه ها و به ویژه در کتابخانه‏ های عمومی کشور برآیند و اجرای کتاب‏درمانی فرآیند چند مرحله ‏ای است که در هر مرحله باید از تخصص و مهارت متخصصان رشته ‏های مختلف مانند روان‏شناسان، جامعه‏ شناسان، مشاوران، معلمان، پزشکان، روان‏پزشکان و ... با توجه به  نوع مخاطب پیش رو استفاده کرد.

وی بر این نکته تأکید کرد که متخصصان رشته‏ های مرتبط در ابتدا باید دانش و مهارت این حوزه را به خوبی کسب کرده باشند. به عنوان مثال، کتابداران برای ورود به این حوزه، خود ابتدا باید کتاب‏خوانان حرفه‏ ای باشند و اشراف کامل بر مجموعه کتاب‏های کتابخانه و کتاب‏های موجود در بازار داشته باشند که در هنگام مواجه با نیاز و درخواست مخاطب خود بتوانند به درستی کتاب مناسب را به مراجعه‏ کننده مناسب در زمان مناسب پیشنهاد کنند.

در ادامه صدیقه سعلبی‌فر به تشکیل جلساتی با متخصصان رشته‏ های مرتبط دیگر مانند پزشکی، روان‏شناسی و ... برای همکاری در خصوص اجرای طرح کتاب‏درمانی، به ویژه استفاده از کتاب‏درمانی در حوزه بهداشت و سلامت تاکید کرد.  وی اولین مرحله در کتاب‏درمانی را پیشگیری دانست و به نقشی که کتابخانه‏ ها از جمله کتابخانه‏ های عمومی کشور می‏توانند در این مرحله به منظور داشتن جامعه‏ ای سالم و شاد داشته باشند، اشاره کرد.

 سعلبی‌فر در ادامه بیان کرد: هر کتابی مناسب خواننده مناسبی تألیف شده است و مخاطب خاص خود را دارد،که در کتاب‏درمانی سعی بر آن است که کتاب مناسب در اختیار خواننده مناسب قرار گیرد. وی همچنین پیشنهاد کرد: از کتاب‏درمانی در حوزه پیشگیری از بیماری‏ها، سلامت، شاداب‏ سازی، آموزش مهارت‏های زندگی و ... استفاده شود و با وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی همکاری شود.

در پایان جلسه حضار نیز وارد بحث شدند، و هر کدام از آنان تجربه ‏هایی که از کتاب‏درمانی در کتابخانه‏های محل اشتغال خود داشتند و یا دلیل علاقه‏ مندی خودشان به این حوزه را بیان کردند. خانم خانشی پیشنهاد کرد سازمان‏ها و نهادهایی که در ارتباط با کتاب‏درمانی کار می‏کنند و یا به طور گسترده کار معرفی و شناسایی کتاب‏های خوب به تفکیک موضوعی انجام می‏دهند، شناسایی شوند؛ و همچنین دستچینی از بهترین کتاب‏ها برای مشکلات و مسائل خاص انتخاب شوند.

در نهایت، این جلسه با جمع‏ بندی دکتر علیرضا نوروزی و علی عظیمی با تاکید برگزاری نشست‏ها و میزگردهای دیگر با حضور دیگر متخصصان  و صاحب‏نظران این حوزه در رشته علم اطلاعات و دانش‏‌شناسی و در رشته ‏های مرتبط دیگر مانند روان‏شناسی، مشاوره، جامعه‏ شناسی، پزشکی و ... به منظور بازدهی مثبت این جلسات پایان یافت.