اعتبار بخشی به مجلات تقلبی توسط اسکوپوس

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: « اسکوپوس یکی از نفوذپذیرترین پایگا‌هاه در بین این پایگاه ها است»  آنا آبالکینا[1] در مقاله  اخیر خود (27 نوامبر 2023) با عنوان "چالش های مطرح شده توسط مجلات ربوده شده در Scopus" [2] در مجله انجمن امریکایی علوم و فناوری اطلاعات JASIST به این مساله می‌پردازد، که بسیاری از مجلات تقلبی با روشهای کلاهبردارانه خود را در اسکوپوس ثبت می‌کنند، و از این طریق، هویت می‌یابند (مانند اقتصاد پولی که در آن تلاش می‌کنند، به پولهای کلاهبردارانه و اختلاس شده و دزدیده شده، هویت بدهند که به آن پولشویی می‌گویند).

آلباکینا چند سال است به مجلات متقلب می‌پردازد و با یک جستجو در گوگل اسکولار می‌توانید ببینید یکی از اصلی‌ترین محورهای پژوهشهای وی این موضوع بوده و این آخرین یادداشت او همراه با انتقاد از اسکوپوس است. و جالبتر اینکه یک هفته بعد از این مقاله در  JASIST که اعتبار آن مورد همه تایید اهل علوم و فناوری اطلاعات است، مجله ساینس نیز که در اعتبار آن شک نیست، به همین مساله می‌پردازد و جفری باینارد ستون نویس مشهور این مجله، هفته گذشته 5 دسامبر 2023 در مقاله "پایگاه داده های علمی پیشرو صدها مقاله از مجلات "ربوده شده" را فهرست کرده است"[3]  موضوع اعتبار بخشیدن به مجلات تقلبی با نمایه کردن آنها طرح می‌نماید که امروز به این مساله اشاره خواهیم کرد.

آبالکینا در مقاله خود اشاره می‌کند (نقل به مضمون می کنم)، پایگاه های اطلاعاتی کتابشناختی و به ویژه پایگاههای استنادی، علاوه بر ایفای نقش مهم در انتشار دانش علمی، اهداف مختلفی را نیز دنبال می‌کنند. برخی از محققان برای انتخاب مجلات با کیفیت بالا برای ارسال مقاله‌های خود برای انتشار، به پایگاه های استنادی و برخی پایگاههای کتابشناختی بین المللی که مقالات مجلات مختلف را نمایه می‌کنند، متکی هستند. پایگاه‌های استنادی و پایگاههای داده کتابشناختی نقش مهمی نیز در تحلیل دانش و علم سنجی ایفا می‌کنند و مجموعه داده‌هایی را برای تحقیق فراهم می‌کنند. علاوه بر این، معیارهای ارزیابی ملی در بسیاری از کشورها نیازمند انتشار در مجلاتی هستند که در Scopus یا Web of Science نمایه شده‌اند تا برون داد پژوهش، ارتقاء پژوهشگران و استادان، مدارک تحصیلی را ارزیابی یا پاداش های مالی را تعیین کنند. همچنین اولویت بندی‌های کشورهای مختلف برای نقش مجلات نمایه شده در Web of Science یا Scopus برای ارزشیابی دانشگاهها و .... در بسیاری کشورها مانند لهستان، جمهوری چک، اسلواکی، چین، اوکراین، قزاقستان، روسیه، ایران، ترکیه، عربستان سعودی،‌ مصر جریان دارد و در کشورهای  آمریکای لاتین، شاخص SciELO، که با Web of Science ادغام شده است، برای ارزیابی عملکرد استفاده می شود. بنابراین، اجرای اقدامات کنترل کیفیت برای مجلات نمایه شده و حصول اطمینان از ارائه داده‌های با کیفیت بالا در پایگاه های کتابشناختی برای امکان استفاده چند وجهی از آنها ضروری است.

مجلات غارتگر (Predatory) و مجلات ربوده شده (Hijacked)

ابالکینا در این مقاله تاکیدش بیشتر روی مجلات ربوده شده (Hijacked) است که توضیحش را خواهم داد و به مجلات غارتگر (Predatory) نیز اشاره هایی کرده( قبلا درباره این مجلات در همین ستون نوشته ام،‌ و امروز باز توضیح خواهم داد) و به نوشته‌های پژوهشگران پیش از خود در مورد اعتبار بخشی به مقالاتی که با کلاهبرداری و سودجویی منتشر شده‌اند (و در واقع اعتبار بخشی به مال دزدی) می‌پردازد: " نمایه‌سازی مجلات غارتگر در پایگاه‌های معتبر کتاب‌شناختی و پایگاههای استنادی به مجلات اعتبار می‌بخشد (Demir، 2020)، و مقالاتی که تحت بررسی دقیق همتایان قرار نگرفته‌اند، با قرار گرفتن در این  پایگاهها مشروعیت می‌یابند (Beall, 2012؛ Bohannon, 2013; Forero, 2013, et al. ، 2018؛ فرایرموث، 2023؛ گیلبرت، 2009؛ اسمارت، 2017) که ممکن است حاوی نقض اخلاق آکادمیک باشد (آباد-گارسیا، 2019). محققان اغلب به شاخص‌های این پایگاهها اعتماد دارند و  به دلیل اعتماد به شاخصهای این پایگاهها ممکن است قابل اعتماد بودن و کیفیت مجلات غارتگر را به طور انتقادی ارزیابی نکنند، زیرا بر این باورند که نمایه شدن و قرار گرفتن در پایگاه دادة استنادی همچون اسکوپوس یا کلاریویت،  خود نشان کیفیت است (Demir, 2020)."[4] مجلات غارتگر به جدّ  اعتبار متون منتشره علمی را تضعیف می کنند و تأثیر مخربی بر صداقت علمی و آموزشی دارند (فوررو و همکاران، 2018)."  Somoza-Fernández و همکاران، 2016).

دمیر (2020) حضور 2708 مجله بالقوه غارتگر را در شاخص های مختلف بین المللی تجزیه و تحلیل کرد و دریافت که Scopus در معرض خطرترین مجله است و 53 مجله مشکل ساز را فهرست کرده است. نتایج مشابهی توسط Somoza-Fernández و همکاران گزارش شده است. (2016). مطالعات دیگر حتی یافته های نگران کننده تری را نشان داده اند. Macháček و Srholec (2022) کشف کردند که 324 مجله بالقوه غارتگر از لیست Beall که از سال 2017 به روز نشده اند، تا مارس 2018 همچنان در Scopus وجود داشتند. مقالات منتشر شده در این مجلات نشان دهنده 2.8٪ از کل مقالات نمایه شده در Scopus در طول دوره 2017–2019 است. (Macháček & Srholec، 2022). مطالعه دیگری توسط Marina و Sterligov (2021) 637 مجله بالقوه غارتگر را تجزیه و تحلیل کرد که 215 مورد از آنها تا سپتامبر 2018 هنوز در Scopus فعال بودند. کیفیت مجلاتی که نمایه می کنند (Demir, 2020)[5]."

مجلات غارتگر (Predatory Journals)

"جفری بیل Beall اصطلاح مجلات و ناشران غارتگر را برای اولین بار در سال 2010 تعریف کرد [1]. برخی از مجلات یا ناشران، دست نوشته هایی را می پذیرند که از نظر کیفیت علمی دارای نقص هستند (بدون بررسی همتا یا با انجام بررسی های بی کیفیت) و با دریافت هزینه بدون ارائه خدمات با کیفیت و بسیار ضعیف چاپی، آنها را منتشر می کنند. این مجلات به عنوان مجلات غارتگر یا درنده  predatory طبقه بندی می شوند" [6]. این مجلات با راه اندازی یک وبسایت و ایجاد ساختار یک مجله الکترونیکی،‌اقدام به انتشار مجلات بسیار ضعیف می‌کنند و با قول دادن به انتشار سریع مقاله در مجله و نمایه کردن در اسکوپوس و .... مبالغی (امروزه حدود 1000 دلار برای هر مقاله) از نویسندگانی که نیاز جدی به انتشار  سریع مقاله برای گرفتن رتبه یا امتیاز دارند، به کلاهبرداری علمی می‌پردازند و اغلب ضریب تاثیر IF [7]و حتی ISSN آنها تقلبی است.   

تقریبا هر روز مجله هایی روی ایمیل من (ابراهیم عمرانی) ظاهر می‌شوند که ما در اسکوپوس نمایه می‌شویم و آمادگی داریم مقاله های شما را منتشر کنیم و در اسکوپوس نمایه کنیم. الآن ادعای ثبت در ISI همان کلاریویت آنالسیس کمتر شده ولی هنوز ادعای ثبت در اسکوپوس فراوانند و هندیهایش هم بسیار .

با این حال، پایگاه‌های استنادی از اشتباهات و خطاها مصون نیستند، و نگرانی‌های قابل توجهی در جامعه علمی در رابطه با حضور مجله های غارتگر در پایگاه‌های استنادی وجود دارد که اخلاق انتشار را نقض می‌کنند، تحقیقات با کیفیت پایین را منتشر می‌کنند و با دستکاری عوامل تأثیرگذار و سایر داده‌ها دانشمندان را گمراه می‌کنند.[8]

"ناشران غارتگر یک چالش واقعی برای جهان دانشگاهی هستند که می توانند تصویر واقعی تحقیقات علمی را جعل کند و مانع توسعه تحقیقات معتبر شوند. این نشریات تحقیقاتیِ جعلی  ممکن است در برخی زمینه ها مانند زیست شناسی، مراقبت های بهداشتی و علوم پزشکی بسیار خطرناک باشند. پس از مطالعه بیل، بسیاری از ویراستاران و محققان شروع به بررسی دقیق تر مشکل ناشران غارتگر کردند. آنها فهرستی از مجلات علمی غارتگرانه با دسترسی آزاد را معرفی کردند."[9] که فهرست Beal قدیمیترین و مشهورترین آنها است و هنوز هم مورد استفاده بسیاری از پژوهشگران برای شناخت مجلات تقلبی قرار می گیرد.

پانون می نویسد: "بسیاری از مجلات غارتگر، به دلایل مختلف، مقالات زیادی را از کشورهای کم درآمد منتشر می کنند. به عنوان مثال، تحقیق و/یا توسعه مقاله ممکن است کیفیت پایینی داشته باشد و بنابراین فقط توسط مجلات غارتگر که معمولاً فرآیندهای بررسی معتبری ندارند، پذیرفته می‌شوند. ...... در بیشتر کشورهای کم درآمد، تعداد مقالات منتشر شده مهمتر از کیفیت آن انتشارات است".[10]

مجلات ربوده شده (Hijacked Journals)‌

“اصطلاح مجلات ربوده شده برای اولین بار در اوایل سال 2012 پس از اینکه مجرمان سایبری اولین مجله ربوده شده را با ثبت دامنه منقضی شده Sciencerecord.com در سال 2011 ایجاد کردند استفاده شد. مجلات ربوده شده وب سایت هایی هستند که نام و شماره سریال استاندارد بین المللی (ISSN) مجلات معتبر را تقلید می کنند و با دریافت هزینه مقالات را بدون بررسی منتشر می کنند"[11]. و البته همانطور که گفته شد، ‌از تکنیک ثبت دامنه منقضی شده مجلات معتبر استفاده می‌کنند.

چگونه مجلات ربوده شده فریب می دهند؟

"مجلات ربوده شده با استفاده از عناوین، ISSN ها و سایر ابرداده ها در محل قانونی یک مجله معتبر می‌نشینند. معمولاً مجلات ربوده شده منعکس کننده مجلات قانونی بدون اجازه ژورنال اصلی هستند. با این حال، در مواقع نادری، "ناشران حقوق یک مجله قانونی را خریداری می‌کنند، اما انتشار را تحت پروتکل‌های انتشار بسیار سخت‌گیرانه‌تر و بدون توجه به تغییر در مالکیت یا استانداردهای انتشار برای خواننده ادامه می‌دهند (که این دسته به عنوان مجلات «کلون‌شده» cloned” journals شناخته می‌شوند). با پیشنهاد انتشار سریع و نمایه سازی در پایگاه های اطلاعاتی مانند Scopus، محققان را می توان فریب داد تا مقالات خود را با پرداخت هزینه در مجلات ربوده شده منتشر کنند. نمایه‌شدن در چنین پایگاه‌های اطلاعاتی توسط بسیاری از دانشگاه‌ها و دولت‌ها به عنوان نشانه‌ای از مشروعیت تلقی می‌شود"[12].

مقاله های بسیاری به وجود گسترده موضوع نفوذ مجلات ربوده شده به پایگاه های استنادی پرداخته‌اند. در حالی که برخی نتایج تحقیق نشان می دهد که مجلات ربوده شده در اسکوپوس وجود دارند، و  این پایگاه، پایگاهی است که توسط مجلات ربوده شده بیشتر در معرض سوء استفاده است.

همانطور که در ابتدای  این یادداشت نوشتم، جفری براینارد ستون نویس مجله معتبر Science  در شماره این هفته scienceinsider در مقاله ای با عنوان "پایگاه داده های علمی پیشرو صدها مقاله از مجلات "ربوده شده" را فهرست کرده است"[13] با اشاره به مقاله آبالکینا به شرح تازه ای از مشکل مجلات ربوده شده پرداخته و به عنوان تیتر فرعی نوشته:" محققان می گویند که Scopus  به مقالات مشکوک و بررسی نشده مشروعیت بی دلیل می دهد.

برینارد مقاله خود را با این پاراگراف آغاز کرده است:
Scopus"، یک پایگاه داده پرکاربرد از مقالات علمی که توسط غول انتشارات Elsevier اداره می شود، نقش مهمی را به عنوان حکمی برای مشروعیت علمی ایفا می کند، به طوری که بسیاری از مؤسسات در سراسر جهان از محققان خود انتظار دارند مقاله های خود را در مجلات نمایه شده در این پلت فرم منتشر کنند. اما یک مطالعه جدید هشدار می دهد که کاربران مراقب باشند. از ماه سپتامبر، پایگاه داده Scopus تعداد  67 مجله "ربوده شده" را در نمایه خود فهرست کرده است - نشریات قانونی که توسط اپراتورهای بی وجدان برای کسب سود غیرقانونی با دریافت هزینه های 1000 دلاری از نویسندگان برای هر مقاله، تصاحب شده اند. برای برخی از آن مجلات، اسکوپوس صدها مقاله را فهرست کرده بود[14]".  و به مقاله آبالکینا اشاره می کند:" آبالکینا، دانشمند علوم اجتماعی در دانشگاه آزاد برلین، می‌گوید برخی از کارهای منتشر شده در مجلات ربوده شده ممکن است مشروع باشد. اما تجزیه و تحلیل های قبلی نشان داده است که بسیاری از مقالات در مجلات ربوده شده سرقت ادبی، ساختگی یا بدون بررسی همتایان منتشر شده اند"[15].

برای جلوگیری از اتلاف وقت دوستان، خواندن مقاله آبالکینا در Jasist و سرمقاله جفری باینارد در Science را به همه کسانی که می‌خواهند مقاله‌ای منتشر کنند توصیه می‌کنم، که گرفتار مجلات کلاهبردار نشوید. همانطور که می بینید، افشاگری این دو مجله معتبر و درجه یک بین المللی (Jasist و Science) و در سیبل قرار دادن اسکوپوس، امکان بازگشت دادن rejection مقالات منتشره در این مجلات را هر روز بالا و بالاتر برده و این همزمانی انتشار در مورد اعتبار بخشی به تقلبها در اسکوپوس، شرکت الزویر را برآن داشته که اقدام جدی کرده و از بی اعتماد شدن جامعه پژوهشی – علمی دنیا  به اسکوپوس جلوگیری کند. باینارد به نقل از دن دی پیتر مدیر روابط بین الملل راهبردی شرکت الزویر می‌نویسد:" ... در پاسخ به مطالعه آبالکینا، الزویر «تحقیق کاملی از مجلات مورد نظر، آدرس های اینترنتی صفحه اصلی و مقالات نمایه شده آن ها را آغاز کرده است». الزویر قبلاً 13 پیوندLink  صفحه اصلی این مجله ها را از Scopus حذف کرده است. .... حفظ صداقت پژوهشی و محتوای با کیفیت بالا و مدیریت شده نمایه شده در Scopus برای ما از اهمیت بالایی برخوردار است......  او می‌گوید اسکوپوس قبلاً با استفاده از فناوری و بازخورد محققان و یک هیئت مشاور متخصص، عناوین مشکوک را ریشه‌یابی کرده است[16]".

این اقدام همان‌گونه که می‌بینید خارج کردن این مجلات از نمایه‌های اسکوپوس را به دنبال خواهد داشت، و پژوهشگران ایرانی حتما مراقب باشند که در مجلاتی منتشر کنند که در آینده مجله و مقاله ایشان reject نشود.

عمرانی، سیدابراهیم. « پژوهشگران ایرانی مراقب مهر برگشت داده شده Rejected باشند: اعتبار بخشی به مجلات تقلبی توسط اسکوپوس ». سخن هفته لیزنا، شماره 672،  20 آذر ماه 1402.

--------------------------------------------------------------------------

[1]. آنا آبالکینا Anna Abalkina  پژوهشگر و عضو هیات علمی دانشگاه فرای  Freie Universität  برلین در آلمان است. (با آلکساندرا الباکیان قزاقستانی، معروف به رابین هود قرن 21 و موسس سای هاب اشتباه گرفته نشود) .

[2] . Abalkina, Anna. Challenges posed by hijacked journals in Scopus/ JASIST (Journal of the American Society for Information Science & Technology)  27 November 2023. https://doi.org/10.1002/asi.24855

[3] . . Brainard, Jeffrey. Leading scholarly database listed hundreds of papers from ‘hijacked’ journals/ SCIENCEINSIDER. 5 DEC. 2023. 

[4]. Albakina. همان

[5] . همان

[6] . Dadkhah, Mehdi. Characteristics of Hijacked Journals and Predatory Publishers: Our Observations in the Academic World / Mehdi Dadkhah, Tomasz Maliszewski &  Mohammad Davarpanah Jazi. Trends in pharmacological sciences . Volume 37, Issue 6, June 2016, Pages 415-418.

[7] . نگاه کنید به: داستان کمپانیهای ضریب تاثیر IF  جعلی و نحوه شناسایی آنها

 Jalalian^, Mehrdad. The story of fake impact factor companies and how we detected them. Electron Physician. 2015 Apr-Jun; 7(2): 1069–1072. Published online 2015 Jun 5. doi: 10.14661/2015.1069-1072

[8] . Abalkina. همان

[9] . Pannon , Geogr. Predatory and fake scientific journals/publishers – a global outbreak with rising trend: a review

 (2014)

[10] . Dadkhah, همان

[11] . همان

[12] .  Retraction Watch Hijacked Journal Checker. https://retractionwatch.com/the-retraction-watch-hijacked-journal-checker/

[13] . Brainard همان . 

[14] . همان

[15] . همان

[16] . همان