داخلی
»گزارش
هم‌افزایی سمت و مکتا برای پیشبرد تصحیح متون کهن در نشست هشتم فهرستنگاران
به گزارش لیزنا، در ابتدای نشست، مهدی محمدی شجاعی به نمایندگی از مکتا ضمن خیرمقدم به مهمانان، هفته وحدت و سالروز میلاد پیامبر اسلام (ص) و امام جعفر صادق (ع) را تبریک گفت.
در ادامه، سید صادق اشکوری به نمایندگی از سازمان سمت با ابراز خرسندی از حضور در محفل، بر اهمیت همکاری‌های علمی در حوزه متون کهن تأکید کرد و گفت کمتر کسی با فعالیت‌ها و انتشارات سمت ناآشناست. او توضیح داد که اکنون باید دید سمت در حوزه متون کهن و حوزه‌های مشابه چه همکاری‌هایی با مصححان و فهرستنگاران به‌صورت انفرادی انجام داده و چه کارهایی را فهرستنگاران، کتابداران و مصححان به عنوان اشخاص حقیقی می‌توانند برعهده بگیرند. اشکوری همچنین بر ظرفیت‌های سازمان و نقش حقوقی کتابخانه‌ها برای پیشبرد تصحیح متون و انتشار آثار علوم انسانی و اسلامی تأکید کرد.
سپس علی حیدری یساولی با تأکید بر حرمت و منزلت زبان فارسی گفت: «زبان فارسی یادگار بیش از هزار ساله این سرزمین و جزو مرزها و نوامیس تک‌تک مردمان این دیار است و یکی از اهداف مهم سمت در بخش زبان و ادبیات فارسی، حفظ متون و یادگارهای گرامی آن است.»
او ابیاتی در ستایش زبان فارسی خواند:
ای پارسی! زبان گهربار شکرین – بر واژه‌واژه‌ات چه سزد جز که آفرین
ای سرو سرفراز کهنسال سبزپوش – آزادگی تو راست، بَر و بهره بهترین
در سایه‌سار پرورش آموزت ای زبان – تر گشته نوک چامه‌سرایان فرودین
با ترک‌تازِ تازی و تاتار زنده‌ایم – بردی تو نام آن و نبردی تو وام این
یساولی افزود: «۴۰ سال از تأسیس سمت می‌گذرد و در این سال‌ها بیش از ۲۶۴۰ عنوان اثر در گروه‌های تخصصی، پس از کارشناسی و دقت صاحب‌نظران و استادان منتشر شده است.» او گروه‌های علمی فعال را برشمرد (الهیات، ادیان و مذاهب و فرق، تاریخ و جغرافیا، حقوق، روان‌شناسی و زبان‌شناسی، زبان و ادبیات عربی، فارسی، انگلیسی و فرانسه، علوم تربیتی و سیاسی، علوم شناختی، فلسفه و کلام، مطالعات کتب درسی دانشگاهی، معماری و هنر) و افزود: «گروه تصحیح و مطالعات متون کهن» به‌تازگی افزوده شده و با همه این گروه‌ها ارتباط وثیق دارد.
یساولی با طرح این پرسش که «سمت متصدی انتشار متون درسی دانشگاهی علوم انسانی و اسلامی است؛ چه نسبتی با متون کهن دارد؟» توضیح داد: برای ساختن زیرساخت استوار رشته‌ها، شناخت تاریخ علم و متون کهن، تصحیح و بازشناساندن آن‌ها ضروری است. او از همه پژوهشگران متون خطی و سنگی و سربی و به‌طور کلی متونی که منشأ علم‌افزایی بوده‌اند دعوت کرد طرح‌های پژوهشی خود را ارائه کنند و تأکید نمود سمت از ابتدای پذیرش طرح‌ها تا انتها از آن‌ها پشتیبانی خواهد کرد. به گفته او، همان‌گونه که روش‌های پژوهش در علوم انسانی نو می‌شود، در حوزه متون کهن نیز پیشرفت‌های روش‌شناختی رخ داده و سمت می‌تواند از آن‌ها حمایت کند. یساولی همچنین به تأسیس «پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی» در سمت اشاره کرد که مأموریت پیوند و همکاری با دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و مراکز پژوهشی نامدار و کمترنام را پی می‌گیرد.
در بخش بعد، احمدوند درباره مراحل ثبت یک اثر تا انتشار در سمت توضیح داد: فعالیت رسمی سازمان از سال ۱۳۶۴ آغاز شده و تاکنون قریب به ۲۶۵۰ عنوان کتاب در ذیل ۳۵ گروه تخصصی در سه بخش «درسی»، «کمک‌درسی» و «مبنایی» منتشر شده است. اولویت اصلی سمت، تهیه کتاب‌های درسی مورد نیاز دانشگاه‌ها مطابق با سرفصل‌های اصلی وزارت «عطف» است. او روند ارزیابی را چنین توضیح داد: اگر اثر «کتاب درسی» باشد در گروه‌های ذی‌ربط بررسی و داوری می‌شود، سپس خروجی به سازمان مرکزی و شورای سیاست‌گذاری علمی می‌رود و پس از تصویب، به اداره تدوین ارسال می‌شود. در حوزه «مبنایی»، کتاب‌های مرجع در پژوهشکده تحقیق و توسعه سامان می‌یابد؛ این کتاب‌ها ذیل موضوع واحدی تدوین نمی‌شوند، اما به‌عنوان آثار مادر، نیاز پژوهشگران رشته‌ها را برمی‌آورند. احمدوند افزود: بخشی از فعالیت‌های سمت به همکاری‌های مشترک با نهادهای علمی حوزوی و دانشگاهی اختصاص دارد؛ دفتر قمِ سمت میزبان گروه تخصصی نسخه‌پژوهی است و بسیاری از آثار به‌صورت مشارکتی به سرانجام می‌رسد.
سپس عبدالحسین طالعی با یاد مرحوم حجت الاسلام والمسلمین دکتر احمد احمدی، گفت پیگیری و ثبات قدم او سازمان را به جایگاه مطلوب رساند. طالعی با نقل قولی از حری یادآور شد «علم در انزوا به دست نمی‌آید و نیازمند اشتراک است». او با تأکید بر اینکه «آشنایی با متون کهن زیربنای بسیاری از رشته‌هاست»، گفت مدیران دانشگاه‌ها باید دریابند که در علوم انسانی، تصحیح و تحقیق رساله‌های کهن می‌تواند منبعی ممتاز برای پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی باشد و کشورهای عربی نیز به این فهم رسیده‌اند. او حوزه فعالیت‌های سمت را «تألیف کتب درسی، کمک‌درسی و مرجع و ترجمه» دانست و افزود: «در کنار این‌ها، افراد می‌توانند ایده‌های خود را برای نگارش کتاب مطرح کنند؛ این نشست فرصتی است برای پذیرش ایده‌ها، ثبت تجربه‌ها و تبیین بایدها و نبایدها.»
در ادامه، محمد اسفندیاری با اشاره به کارنامه سمت گفت این نهاد از موفق‌ترین سازمان‌های علمی پس از انقلاب است و نقص تاریخی «کمبود کتاب درسی» را تا حدی جبران کرده است؛ به‌ویژه با گسترش دانشگاه‌ها در شهرهای کوچک، نیاز به درسنامه‌های استاندارد افزایش یافته و سمت توانسته در علوم انسانی نقش‌آفرینی کند. اسفندیاری افزود: «در حوزه علمیه کتاب درسیِ استاندارد نداریم؛ آثاری چون رسائل، مکاسب و لمعه پژوهشی‌اند، حال‌آن‌که کتاب درسی معیارهای مشخص خود را دارد.» او با اشاره به برنامه سمت برای ورود به حوزه متون کهن، بر ضرورت تدوین کتابی با عنوان «روش تصحیح متون» تأکید کرد تا استانداردی واحد برای مصححان فراهم آید. او از دقت تصحیحات محمدرضا شفیعی کدکنی و نیز تصحیحات مختاری—که در زمره بهترین کتاب‌های جمهوری اسلامی قرار گرفت—به‌عنوان نمونه‌های موفق یاد کرد.
پس از اسفندیاری، مهدی سلیمانی آشتیانی با تأیید سخنان پیشین گفت از حدود یک دهه اخیر با تشدید دشواری‌های مالی، مراکز تحقیق و تصحیح دچار چالش شده‌اند و این امر افت محسوس مباحث تصحیحی—به‌ویژه در آثار فارسی—را رقم زده است و در صورت تداوم، در ۱۰ سال آینده بازده مناسبی نخواهیم داشت. او پیشنهاد کرد کتابخانه‌هایی که وضعیت باثبات‌تری دارند بخشی از فضای کاری خود را به فعالیت‌های تصحیح اختصاص دهند.
در ادامه، مجید غلامی جلیسه ضمن قدردانی از شکل‌گیری این کارگروه در قم گفت این شهر به همت پژوهشگران «سرسلسله‌جنبان» بسیاری از حرکت‌های علمی بوده است؛ از جمله در تصحیح متون کهن. او یادآور شد سمت پیش‌تر کتاب «دستنامه فهرستنگاری نسخه‌های خطی عربی» نوشته دِروش با ترجمه روان مرعشی و نیز اثر عبدالحسین آذرنگ درباره مبانی نشر کتاب را منتشر کرده است و شایسته است گزارشی از این دو اثر تخصصی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی ارائه شود. جلیسه با اشاره به نبود دستنامه بومی در فهرستنگاری نسخ خطی و خلأ منابع درباره آثار چاپ سنگی و سربی گفت بسیاری از پژوهشگران با این منابع به‌درستی آشنا نیستند؛ حتی شناختی نسبت به منابع کلاسیک مانند الفهرست ابن‌ندیم و الذریعه آقابزرگ ندارند—به‌ویژه نسل جدید که با اینترنت و هوش مصنوعی خو گرفته است. او بر ضرورت آشنایی با کتابخانه‌ها و پایگاه‌های آنلاین نسخه‌های خطی و نیز پایگاه‌های داده جانبی مانند مهرها، جلدها و نمونه‌خط‌ها تأکید کرد و تألیف دستنامه‌ای در این حوزه‌ها را ضروری دانست.
در بخش دیگری از نشست، عبدالحسین طالعی درباره تدوین و انتشار کتابی در موضوع «تاریخ کتاب» گفت یکی از مسیرها تحلیل وقف‌نامه‌های کتاب‌هاست؛ آثاری که توسط جزینی منتشر شده و مؤسسه اشکوری نیز در این زمینه کار کرده است. او تأکید کرد تحلیل وقف‌نامه‌ها می‌تواند به‌عنوان طرح پژوهشی مستقلی پیگیری شود.
پس از آن، عبدالحسین جواهرکلام پیشنهاد داد نشست‌ها به‌صورت سیار در شهرهای مختلف برگزار شود تا مخاطبان بیشتری بهره‌مند شوند.
در ادامه، محمد سوری با اشاره به افت کمّی تصحیح در نسخه‌های فارسی گفت بخشی از تصحیحات انجام‌شده از نظر کیفی نیز مشکل‌دار است؛ زیرا قواعد و روش‌های تصحیح—که عمدتاً از غرب آموخته‌ایم—در عمل درست اجرا نشده است. او تأکید کرد گروه باید هم‌زمان بر مبانی و اصول نظری تصحیح سرمایه‌گذاری کند و همچنین کارگاه‌ها و نشست‌هایی برای نقد آثار تصحیح‌شده‌ی پیشین برگزار شود تا خطاهای بزرگ کاهش یابد.
سپس کاظم استادی از پیشنهاد راه‌اندازی پایگاه برخط «الذریعه» به‌صورت عمومی سخن گفت—چیزی شبیه ویکی‌پدیا—که در آن هر پژوهشگر می‌تواند حاشیه‌های خود بر الذریعه را وارد کند تا دیگران به‌صورت آنلاین استفاده و در صورت نیاز اصلاح کنند؛ رویکردی کم‌هزینه اما پربازده. استادی افزود همین الگو را می‌توان برای نسخه‌های خطی اجرا کرد و «ویکی نسخه» ساخت تا هر شخص نسخه‌ها، حاشیه‌ها و تعلیقات خود را بارگذاری کند و به‌تدریج بانک جامعی از نسخه‌ها به‌صورت تاریخ‌مند فراهم آید.
در بخش بعدی، خانم حاج باقریان پرسید: اگر سمت کتابی با عنوان «فهرستنویسی نسخه‌های خطی» بر اساس استانداردهای روز یا اثری درباره «تصحیح متون» تدوین و منتشر کند، با توجه به نبود جایگاه مشخص در سرفصل‌های وزارت علوم، کارایی این کتاب‌ها در کجا خواهد بود؟ آیا سمت توان تغییر در سرفصل‌ها را دارد؟
سید صادق اشکوری در پاسخ گفت: سرفصل‌های دانشگاهی عموماً قدیمی است؛ در حوزه نسخه‌های خطی، کتاب درسی درباره مرمت، جلدسازی یا حتی کاغذ ابر و باد نداریم. آنچه سمت متعهد آن است «نسخه‌پژوهی به معنای وسیع» است؛ یعنی هرچه به نسخه خطی مربوط باشد. اشکوری تصریح کرد سمت و بخش نسخه‌پژوهی بنا دارد در این زمینه‌ها ریل‌گذاری کند: «اگر دانشگاه سرفصل جدید ایجاد کند، کتاب درسی‌اش را از کجا تأمین کند؟ این همان کاری است که سمت درصدد انجام آن است.»
در ادامه، سید رضا باقریان موحد، دبیر گروه نسخه‌پژوهی سمت، درباره استانداردهای کتاب‌های درسی گفت بررسی حدود صد کتاب منتشرشده سمت در حوزه ادبیات فارسی نشان داد نسخه‌شناسی در آن‌ها موضوعیت نداشته و نگاه‌ها سطحی بوده است؛ اما اکنون با تشکیل گروه نسخه‌پژوهی مقرر شده همه آثار پیش از انتشار از منظر نسخه‌شناسی بررسی و تکمیل شوند.
در بخش دیگری از جلسه، مهدی محمدی شجاعی درباره پخش کتاب‌های سمت گفت با وجود زحمات فراوان برای تدوین، پخش آثار در انحصار خود سازمان است و امکان تهیه آن‌ها صرفا از کتاب‌فروشی‌های خیابان انقلاب تهران فراهم است.
در پایان، حسن رجبیان پیشنهاد کرد کانالی برای اطلاع‌رسانی در شبکه‌های اجتماعی ایجاد شود و مرکزی برای گردهمایی مستمر گروه در نظر گرفته شود تا یکی از نسخه‌شناسان به‌طور متناوب حضور داشته باشد و مراجعه‌کنندگان به‌صورت رو‌در‌رو مشورت بگیرند. او تأکید کرد این فعالیت‌ها باید بر «مرز مشخص»ی حرکت کند تا با مؤسسات موازی در کشور تداخل نیابد و تمرکز بر همان خلأیی باشد که باعث شکل‌گیری این گروه شده است. رجبیان ابراز امیدواری کرد با بهره‌گیری از ظرفیت مکتا و ارتباطات دانشگاهی، اهداف مجمع پیگیری شود.
گزارش: بنت الهدی موحدی محب/کارشناس کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.