سال 2022 و وعده آزادی دسترسی به مقاله های علمی

لیزنا، سید ابراهیم عمرانی، سردبیر: این روزها جستجوی زیادی در شبکه و وبگاه‌های مرتبط با دسترسی آزاد کرده‌ام و وبگاه coalitionS[1]  و Science Europe که مهمترین حامی و سرمایه گذار برای کشورهای اروپایی در طرح دسترسی آزاد پلان اس PlanS هست را جستجو کردم. به نظر می رسد که مساله کماکان برای نهادی چون Science Europe جدی و در اولویت است[2] و نوشته‌اند که از پایان 2021  مقاله‌هایی که از بودجه دولتی در هر کشور اتحادیه اروپا استفاده می‌کنند باید دسترسی به آنها آزاد باشد و در مجلاتی که دسترسی آزاد هستند منتشر شوند و اگر در یک مجله با ناشر خصوصی مانند وایلی، اشپرینگر و الزویر منتشر می‌شود، باید آن مجله "قرارداد تحول آفرین[3] داشته باشد[4]، به این معنی که بپذیرد بر اساس قراردادهای "حفظ حقوق مولف کرییتیو کامنز"[5]  عمل کند. در کرییتیو کامنز چهار بند (شاید هم چهار نوع است) مجوز تعریف شده که CCBY[6] بند اصلی و اول این نوع مجوزها است. در این بند مشخص شده که "نسخه پیش‌چاپ بدون هیچ گونه تاخیر[7] در یک واسپارگاه سازمانی[8] منتشر می شود و ناشر باید این را بپذیرد که نسخه ای از مقاله داوری شده[9]، یکی از مجلاتش، در یک واسپارگاه یا مخزنی در دانشگاه یا موسسه‌ای مانند دانشگاه تهران یا واسپارگاهی موضوعی مانند Arxiv و مانند آن منتشر شود. در غیر اینصورت هزینه انتشار آن مقاله یا احتمالا گرنت آن مقاله از سوی Science Europe  یا سایر سازمانهای حامی و سرمایه گذار در دسترسی آزاد، مانند ولکام تراست و Jisc در انگلستان به مولف پرداخت نمی‌شود. و نویسندگان مقالات باید بدانند که مقاله ای که در یک دانشگاه یا پژوهشگاه منتشر شده، توسط دولت تامین هزینه شده و دولت از مالیاتهای مردم این بودجه را در اختیار دانشگاه قرارداده و مردم مالک آن هستند و نه ناشر. و مردم (افراد و کتابخانه ها و موسسات) باید بتوانند رایگان از نتیجه مالیاتهای خود بهره ببرند.

خوب امروز سوم ژانویه 2022 است و باید صبر کنیم دوستان از تعطیلات سال نو‌شان برگردند ببینیم چه می‌کنند و اخبار تازه را بشنویم و بخوانیم.

همانطور که خدمت دوستان گفتم، در هفته های گذشته جستجوی زیادی کردم که ببینم کشورهای غیر عضو Science Europe چه می‌کنند که فقط بریتانیا را پیدا کردم UK Research and Innovation (UKRI)   که همه شرایط Plan S  را پذیرفته و حتی دسترسی آزاد به کتابها هم که در ائتلاف اس coalition S  برایش تاریخ پایان 2022 تعیین شده، را پذیرفته است.

نام "DFG ، بنیاد علوم آلمان"[10]  در میان پشتیبانان ائتلاف اس می‌بینیم و نه عضو ائتلاف، شاید ناشران آلمانی مانند Springer – Nature  بر این موضوع تاثیر داشته‌اند. در وبگاه این موسسه نوشته شده که این حرکت را می‌پذیریم ولی برای اینکه ساز و کارها به هم نخورد، باید به آرامی به جلو برویم. حتی تاکید کرده که باید شاخصهایی نظیر ضریب تاثیر باید تغییر کند[11]. پیشتر و بر پایه بیانیه برلین و شروع به کار پلان اس گفته بود تا سه سال هزینه انتشار مقالات کشورهای عضو اتحادیه که درآمد پایینی دارند،‌ (مانند کشورهای اروپای شرقی) را می‌پردازد ولی این بار پیدا نمی‌کنم. شاید با رفتن خانم مرکل که خداوند نگاهدارش باشد این موضوع از دستور کار کنار گذاشته شده باشد.

موقعیت ایران و دسترسی آزاد احتمالی؟

شاید بفرمائید پلان اس چه ربطی  به ایران دارد؟ که هر چند وقت یک بار این بابا شرح مبسوطی از اتفاقات مربوط به وضعیت جدید دسترسی به منابع علمی به ما می‌دهد. خوب لابد یک جوری می‌شود و ما هم که قفل شکسته داریم استفاده می‌کنیم، کسی هم نیامده که یقه مان را بگیرد.

اولندش که اینطوری نبوده و یقه ما بدجوری گرفته شده و هنوز «یقه‌» مان در دست اتحادیه و شکایت اوست و ول کن هم نیست. شکایت اتحادیه ناشران بین المللی از جانب کلیه ناشرین عضوش به رهبری شرکت الزویر به حکم تلخ و سنگینی از دادگاههای امریکایی علیه ما منجر شده یا می‌شود، همانطور که از چند کشور دیگر هم، صد برابر میزان معقول حق اشتراک توانستند خسارت بگیرند. بنابراین به قفل شکسته ها دلخوش نمانیم بهتر است. الآن دسترسی آزاد دارد می‌آید و کافی است کتابدارن بجنبند و مدیریت تامین مقاله ها را خود به دست بگیرند. تنبلی کتابداران در این موضوع، منجر به از دست دادن موقعیتی دیگر خواهد شد و باز فناوران اطلاعات جلو خواهند دوید و این کار را با همه نواقص اطلاعاتی حرفه‌ای که دارند در دست می‌گیرند.

حواستان را جمع کنید، حالا موقعیت استفاده بهتر می‌شود و وقتی دسترسی آزاد شد، ما هم استفاده می‌کنیم و رایگان هم استفاده می‌کنیم و اینطوری کاملا قابل برنامه ریزی می‌شویم. ولی یادمان باشد، زیر پروتکلهای دسترسی آزاد و "استفاده منصفانه" یا همان Fair use‌ و دیگر در اغلب موارد نیازی به خرید قفل شکسته ندارید و اگر کمی تلاش کنید خودتان با شیوه های استفاده منصفانه پایگاههای کوچک کتابخانه‌ای درست می‌کنید و به کاربرانتان استفاده می‌دهید. لیکن به این سادگی هم که من می‌گویم این مکان برای کتابداران به دست نمی‌آید و باید تلاش کنند که مشکل جای دیگری خودش را نشان ندهد.

موقعیت احتمالی ایران در برابر ناشران چه می‌شود؟

فرض من این است که دسترسی آزاد از ابتدای امسال (میلادی) آغاز می‌شود و کتابداران مشکلات دسترسی را سامان می‌دهند و دیگر قفل شکسته استفاده نمی‌کنند، وضعیت انتشار مقالات استادان و پژوهشگران ایرانی در در دسترسی آزاد چه می‌شود؟

ناشران در قراردادهای تحول آفرین که مورد تایید Science Europe و ائتلاف اس coalitionS است مبالغی را از موسسات دریافت می‌کنند که جای اشتراک سابق را می‌گیرد و این بار نه برای حق اشتراک، برای اینکه مقاله‌های آنها را در مجلاتشان چاپ کنند. اگر موسسات مثلا دانشگاهها این مبالغ را نپردازند، یا باید مولف بپردازد و یا باید در مجلاتی که این قراردادها را ندارند، در نوبتهای طولانی بمانند.

در واقع در حال حاضر با قاطعیت نمی‌توانیم بگوئیم موقعیت کشورهایی مانند ایران چه خواهد شد؟ شاید مکاتبه‌ای از سوی وزارت علوم و بهداشت و حتی معاونت علمی ریاست جمهوری با Science Europe و مانند اینها بد نباشد. البته که Science Europe جای خیلی مرتبطی نیست چون قرار است فقط اروپا را پشتیبانی کند و این ناشران هستند که تصمیم گیر هستند شاید هم باید از ناشران خبر بگیریم که در وبلاگ انجمن ناشران بین‌المللی هم آخرین خبر در این مورد، پیوستن انگلستان به ائتلاف اس بود  و هیچ خبری در مورد سایر کشورها نداشتیم.

من در مورد مصر و ترکیه هم جستجو کردم و خبری ندیدم و نمی دانم چه می شود ولی از کشور چین و از همان ابتدا  National Natural Science Foundation of China پشتیبانی خودش را از این ائتلاف اعلام کرده است و هنوز نامش مانند آلمان در میان پشتیبانان ائتلاف اس هست.

سایر کشورها چه می‌کنند؟

کشور مصر چند سال است که با افزایش مبلغی حدود یک دلار یا کمی بیشتر روی قبضهای آب و برق توانسته دسترسی به مقاله های علمی را برای کل کشور دسترس پذیر کند و این سنت می‌تواند باب گفتگو را باز نگهداشته باشد و بتوانند با همین مبلغی که می‌گیرند وارد گفتگو با ناشران شوند و مشکل خود را حل کنند. ترکیه هم دو کنسرسیوم قوی دارد که ده سال بعد از کنسرسیوم تامین منابع علمی ایران آغاز کردند. کنسرسیوم اصلی ترکیه اوایل با کمک مالی اتحادیه اروپا شروع کردند و سه سال همه مبلغ تامین منابع دانشگاهها را اتحادیه اروپا پرداخت کرد و در سالهای بعد این کمک کمتر شد و احتمال می‌دهم که اگر پلان اس جدی شود و راه بیفتد، مشکلشان خیلی کمتر از ایران باشد.

مشاور علمی دولت هند در سال 2018 اعلام کرد که ما به عنوان پنجمین تولید کننده مقالات علمی بعد از امریکا و چین و انگلستان و آلمان باید خودمان وارد مذاکره‌های ملی با ناشران شویم و بگذاریم که ائتلاف اس یک حرکت اروپایی بماند[12]. و پس از این مصاحبه من مصاحبه یا خبر تازه‌تری‌ از هند پیدا نمی‌کنم.

باید مدیران دانشگاهها به معاونت پژوهشی وزیران عتف و بهداشت هشدار بدهند که چنین وضعی اگر به همین منوال پیش برود احتمال اینکه ایران صدمه بخورد هست و شاید یک مجموعه مکاتبه جدی‌تر نیز نیاز باشد و در جریان دقیقتر قرار بگیریم که چه اتفاقی در میدان عمل در حال افتادن است، از جمله خوب است که با وزارت علو م هندوستان مکاتبه شود و از ایشان پرسید که به عنوان پنجمین تولید کننده مقاله در دنیا، می‌خواهند مقالات خود را کجا منتشر کنند؟ فقط در مجلات داخلی خود؟ این هم راه حلی است، ولی احتمالا راه حل ما نباشد، چون ما مجله انگلیسی زبان کم داریم.

نکته بسیار مهم اینکه من فکر می‌کنم جاهایی مانند دانشگاه تهران باید واسپارگاه سازمانی خود را که ابزارش در مرکز فناوری اطلاعات و فضای مجازی دانشگاه مهیا است را آماده کند و با کرییتیو کامنز برای مسایل حقوقی مقالات مذاکره نموده و با مجوز CCBY نسخه های پیش‌چاپ را بتواند بر پایه همین تصمیمهای ائتلاف اس ذخیره کند و هم زمان با ناشر منتشر کند. و جز آن اجازه بدهد هر دانشگاه دیگری هم که بخواهد بتواند در این واسپارگاه مقاله‌اش را ذخیره و آماده استفاده کند. از مدیریت کل فناوری اطلاعات وزارت علوم، به عنوان یک واحد ستادی چشمم آب نمی خورد. با تغییرات کوتاه مدتی که دائم دچارش بوده‌اند، حتی یک کار جدی را تا آخر نبرده‌اند و فقط دفتر و دستک و سامانه اضافه شده و در پایان هر دوره تغییرات همه سامانه‌های قبلی بی‌سامان شده و همه چیز از بین می‌رود و متولی ندارد. باز هم دانشگاهها اگر یکی می‌آید، اغلب کارهای نفر قبلی را از بین نمی‌برند و چون تصمیمات درون دانشگاهی هست کمتر چیزی از بین رفته است.

از سوی دیگر باید عرض کنم، در آخرین نوشته ها و نظرها، بحث مهم  اتحادیه ناشران با ائتلاف اس همین بند همزمانی است که باز هم ناشران فرصت بیشتری می‌خواهند که مجلات دوگانه (دسترسی آزاد در کنار پولی در یک مجله و یک شماره) را ادامه دهند تا ساز و کار خوب را بیابند، ولی ظاهرا کمیسیون اروپایی و Science Europe جدی هستند. حالا ناشران راضی شده‌اند که نسخه پیش  چاپ با شش ماه تا یک سال دیرتر (Embargo)  منتشر شود ولی به نظرم می‌رسد اتحادیه اروپا دیگر قبول نمی‌کند. چیزی‌که چند سال پیش از سوی اتحادیه اروپا پذیرفته شده بود و ناشران نمی‌پذیرفتند.

در مورد مقاله‌هایی که یک نویسنده اروپایی و یک نویسنده امریکایی دارد، از امریکا بنیاد بیل اند ملیندا گیت به ائتلاف اس برای دسترسی آزاد پیوسته و شاید، بشود از کمکهای این بنیاد برای مشکل این گروه استفاده کرد؟ به هیچوجه نمی شود نظری قطعی داد، ولی این بنیاد عضو ائتلاف است و از ابتدا هم بوده. شاید این بنیاد کمک کند که مقالات مشترک بین امریکاییها و اروپائیها دچارمشکل نشود. یکی از ایرادهایی که به ناشران به اروپا واردمی کنند این است که اروپا ائتلاف را درست کرده و امریکا بنا به خوی و منش اقتصادی خود، هنوز بطور کامل تن به این ائتلاف و محدود کردن ناشران خودش نکرده، بنابراین اگر مقاله‌ای توسط دو نویسنده یکی اروپایی و یکی امریکایی منتشر شده باشد، تکلیفش چیست؟ که اروپا به سهم خودش بطور جدی گفته باید دسترسی آزاد باشد و امریکا چنین قاطعیتی ندارد. باید منتظر بمانیم که چگونگیش روشن شود.

به هر حال ایران نیز باید آماده گفتگو با ناشران باشد و این کار وقتی می‌تواند موفقیت آمیز باشد که بودجه ای هر چند کوچک برای آن در نظر گرفته شده باشد. تلاشهای وزارت عتف در سالهای 2016 تا 2021 برای گرفتن بودجه های کمکی برای دانشگاهها برای خرید منابع خوب و لازم بود ولی کافی نیست و حتما سازمان برنامه و بودجه و وزارتهای عتف و بهداشت باید فکری برای بودجه چاپ مقاله‌های استادان درمجلات ناشران بزرگ بکنند.

 عمرانی، سیدابراهیم. «موقعیت ایران در این فضا چیست؟؛ سال 2022 و وعده آزادی دسترسی به مقاله های علمی». سخن هفته لیزنا، شماره 571، 13دی ۱۴۰۰.   

[1] . https://www.coalition-s.org/

 [2] . https://scienceeurope.org/our-priorities/open-access/

 [3] . Transformative Agreement قراردادهای تحول آفرین، قراردادهایی هستند که بین مؤسسات (کتابخانه‌ها، کنسرسیوم‌های ملی و منطقه‌ای) و ناشران گفتگو و بسته می‌شوند و مدل تجاری  حاکم بر اشتراک مجلات را از مدل اشتراک (پرداخت پول غیر منصفانه ناشران تجاری)، به مدلهای دیگری  که ناشر به ازای خدمات دسترسی آزاد مبلغ منصفانه ای را دریافت می کند تغییر می دهند. https://www.coalition-s.org/faq/what-is-a-transformative-agreement/  2/1/2022 .

 [4] . https://www.coalition-s.org/transformative-journals-faq/

 [5] . مجوز کرییتیو کامنز : (Creative Commons license) یا اجازه‌نامه مشترکات خلاقانه^[۱] از پروانه‌های حق نشر همگانی است که وبگاه‌های معروفی مانند ویکی‌پدیا و فری‌بیس از آن استفاده می‌کنند. این مجوزها را مؤسسهٔ کرییتیو کامنز ارائه می‌دهد. (ویکی پیدیای فارسی)

[5] . CCBY اولبن مدل از مجوزهای کرییتیو کامنز است که در آن مجوز امکان کپی، نشر، نمایش و اجرا اثر و آثار اشتقاقی آن را می‌دهد فقط در صورتی که حق تعیین نحوهٔ استفاده برای مجوز دهنده یا پدیدآورنده اثر محفوظ باشد. (ویکی پیدیای فارسی)  

[5] . تاخیر (Embargo) به این معنی که ناشر از مولف یا موسسه تعهد می‌گیرد که مقاله را به فرض پس از 6 ماه یا یک سال در دسترس عموم قرار دهد.

[6] . CCBY اولین مدل از مجوزهای کرییتیو کامنز است که در آن مجوز امکان کپی، نشر، نمایش و اجرا اثر و آثار اشتقاقی آن را می‌دهد فقط در صورتی که حق تعیین نحوهٔ استفاده برای مجوز دهنده یا پدیدآورنده اثر محفوظ باشد. (ویکی پیدیای فارسی)  

[7] . تاخیر (Embargo) به این معنی که ناشر از مولف یا موسسه تعهد می‌گیرد که مقاله را به فرض پس از 6 ماه یا یک سال در دسترس عموم قرار دهد.

[8] . Organizational Repository

[9] . Peer Review

[10] . The Deutsche Forschungsgemeinschaft (German Research Foundation),  

[11] . https://www.dfg.de/en/research_funding/programmes/infrastructure/lis/open_access/dfg_position/index.html

[12] . https://thewire.in/the-sciences/plan-s-open-access-scientific-publishing-article-processing-charge-insa-k-vijayraghavan