کتابخانه مرکزی قم افتتاح می‌شود/ نمی‌شود؟!

لیزنا؛ عیسی زارعی ، دکتری علم اطلاعات و دانش‌شناسی، پژوهشگر: اگر عبارت «افتتاح کتابخانه مرکزی قم» را در محیط وب جستجو کنید، خبرهای تقریباً مشابهی با تاریخ‌های متفاوت در دسترس قرار می‌گیرد. طبق اخبار منتشره در رسانه‌ها، به‌نظر می‌رسد نخستین‌ بار در آبان‌ماه 1394، مدیرکل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قم، وعدة افتتاح کتابخانه مرکزی قم را «تا پایان دولت یازدهم» داده است. این خبر در سالیان بعد، با تیترهای مشابه و با قیدهای زمانیی «به‌زودی»، «در آینده‌ای نزدیک»، «تا پایان خرداد»، «در بهار 1399»، «تا پایان سال 1400» و... به طور مداوم و به مناسبت‌های مختلف در رسانه‌ها تکرار شده است.

عملیات پروژه کتابخانه مرکزی قم در زمینی به مساحت 2426 مترمربع از سال 1391 آغاز شده است. مخزن این کتابخانه که در 4 طبقه تأسیس گردیده، به مساحت ۸۵۰ مترمربع، ظرفیت ۶۰ هزار نسخه کتاب را داراست. همچنین بخش‌های سالن مطالعه، بخش کودک و نوجوان، بخش ناشنوایان، سالن نشریات، سالن کنفرانس و کلاس‌های آموزشی در این مجموعه پیش‌بینی شده است. با این حال، جای تأمل دارد که چرا تا این اندازه تعلل و تأخیر در تحقق قول و قرارهای مربوط به این مرکز مهم فرهنگی روی داده است و اهالی فرهنگ تا کی باید چشم‌به‌راه راه‌اندازی این کتابخانه بمانند؟

بر کسی پوشیده نیست که از دیرباز در کنار همه آثار تاریخی، مؤسسات علمی- پژوهشی و مرکزیت حوزه‌های علمیه، یکی از شاخصه‌های بارز شهر قم، کتابخانه­ها بوده است. به‌گونه‌ای که بزرگ‌ترین کتابخانه‌های کشور همچون کتابخانه مدرسه فیضیه (آیت­ الله حائری)، کتابخانه آستانه حضرت معصومه (س)، کتابخانه مسجد اعظم قم (آیت ­الله بروجردی) و کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، در این ناحیه که «قلب جهان تشیع» بر آن نام نهاده‌اند، جای گرفته‌اند. علاوه بر آن، استان قم جایگاه دومین مرکز نشر و انتشار کتاب در کشور را داراست. همچنین این خطة فرهنگی را قطب صادرات كتاب دانسته‌اند، چرا که از نظر فروش و واگذاری حق امتیاز کتاب و چاپ و ارسال آن به کشورهای حاشیه خلیج فارس رتبه اول را دارد. چنین بوده است که از شهر قم با عنوان «بیروت چاپ و نشر در ایران» یاد شده‌ و در سالهای اخیر بزرگ‌ترین شهرک صنعتی چاپ و نشر در محدوده این استان ایجاد شده است. با همه این ویژگی‌ها و برجستگی‌ها که برشمرده شد، جایگاه قم در بهره‌گیری از فضای کتابخانه‌ای چندان قابل تعریف نیست. برای اینکه چشم‌انداز روشنی از این جایگاه داشته باشیم، در ادامه مروری می‌کنیم  بر وضعیت کتابخانه‌های عمومی در کل استان‌های کشور: 

فهرست کتابخانه‌های عمومی نهادی در سراسر کشور[1]

طبق آمارهای ارائه شده (تا پایان اسفند ماه ۱۳۹۹)، نهاد کتابخانه های عمومی کشور دارای حدود ۳۵۶۷ باب کتابخانه عمومی است. از این تعداد 2662 کتابخانه‌، اصطلاحاً «کتابخانه نهادی» است و در اختیار مجموعه نهاد قرار دارد. از مابقی کتابخانه‌ها، تعداد 871 کتابخانه، در قالب مشارکتی و 24 کتابخانه به‌صورت مستقل اداره می‌شود. بررسی توزیع کتابخانه‌های نهادی در سراسر کشور نشان می‌دهد، استان اصفهان، با 208 باب کتابخانه شهری و روستایی، بیشترین تعداد کتابخانه را در میان سایر استان‌های کشور دارد. استان‌های فارس (194 کتابخانه)، تهران (165)، خراسان رضوی (139)، همدان (118)، آذربایجان شرقی (115)، کرمان (101) و استان یزد (101) به‌ترتیب در جایگاه بعدی از نظر تعداد کتابخانه‌های فعال قرار گرفته‌اند. این در حالی است که طبق گزارش وبسایت اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان قم، در حال حاضر تنها 25 باب کتابخانه نهادی (16 کتابخانه شهری و 9 کتابخانه روستایی) با زیربنای 18432 مترمربع در این استان فعال است. بدین سبب، استانی که قطب صادرات کتاب و  «بیروت چاپ و نشر در ایران» لقب گرفته است، از نظر تعداد کتابخانه‌های نهادی، پایین‌ترین سطح را به خود اختصاص داده و در میان سی استان کشور، در جایگاه سی‌ام قرار دارد.

 کتابخانه‌های عمومی از نظر نیروی انسانی

نیروی انسانی شاغل در کتابخانه‌ها و به‌ویژه کتابداران متخصص، موتور محرکه و مهم‌ترین عامل بهبود کیفیت خدمات‌دهی و ارتقای سطح تعامل مطلوب با مراجعین محسوب می‌شوند. طبق گزارش‌ها، بعد از تهران که از مزیت پایتختی کشور بهره‌ می‌گیرد و تعداد 558 نفر در کل کتابخانه‌های آن مشغول به‌کارند، استان‌های اصفهان ( 438 نفر)، فارس (424 نفر)، آذربایجان شرقی (404)، کرمان (392)، خراسان رضوی (387)، گیلان (247)، کرمانشاه (232)، همدان (223) و آذربایجان غربی (207) در رده‌های بعدی از نظر تعداد نیروی شاغل قرار دارند. محتمل است که در استان قم، با توجه به کمبود فضای کتابخانه‌ای که پیش از این اشاره گردید، از نیروهای متخصص کمتری برخوردار باشد. لذا علی‌رغم ظرفیت فارغ‌التحصیلان دانشگاههای قم، پیام‌نور، علمی‌کاربردی و دانشگاه آزاد قم در سالهای اخیر که رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی در آنها دایر بوده است، با اشتغال نزدیک به صد نفر، از نظر نیروی انسانی نیز کمترین نفرات شاغل را در میان سایر استان‌ها داراست.

وضعیت کتابخانه‌های عمومی از نظر تعداد موجودی کتاب‌ها

چنانکه در نمودار فوق ملاحظه می‌گردد، کتابخانه‌های عمومی استان‌ اصفهان، از نظر تعداد نسخ کتاب‌های موجود در آنها (با تعداد 3,365,740 نسخه)، در صدر جدول ایستاده‌اند. بعد از آن، استان‌های تهران، هرمزگان، فارس، آذربایجان شرقی و یزد، رقمی از دو میلیون نسخه کتاب را در خود جای داده‌اند. با این حال، استان قم با تعداد 366,983 نسخه کتاب، از نظر تعداد منابع نیز در پایین‌ترین سطح در میان سایر استان‌های کشور قرار دارد. لازم به‌ذکر است داده‌های مربوط به استان‌های اردبیل، البرز، خراسان رضوی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد، گلستان و مازندران در دسترس نبوده است.

 وضعیت کتابخانه‌های عمومی از نظر تعداد اعضای فعال

بدیهی است که رابطه‌ مستقیمی میان تعداد کتابخانه‌های فعال و فراوانی موجودی منابع کتابخانه‌ها  با تعداد اعضای فعال هر یک از استان‌ها وجود داشته باشد. از این رو، تقریباً همان استان‌هایی که در آمارهای قبلی پیشرو بوده‌اند، در تعداد اعضای فعال نیز گوی رقابت را از سایر استان‌ها ربوده‌اند. بدین لحاظ، استان‌های تهران، فارس، کرمان، هرمزگان، اصفهان و یزد، موفق شده‌اند که دست کتاب‌ها را در میان دستان بیش از صدهزار عضو فعال خود بگذارند. تنها نکته قابل تأمل استان هرمزگان است که از نظر تعداد کتابخانه‌ها در جایگاه بیست و سوم قرار دارد، اما با توجه به‌اینکه از نظر تعداد منابع موجود، در جایگاه سوم می‌باشد، می‌توان این پیشتازی (ثبت جایگاه چهارمی در تعداد اعضای فعال) را با فزونی منابع کتابخانه‌هایش توضیح داد. با این حال، چنانکه در نمودار فوق ملاحظه می‌گردد، در این شاخص نیز ، استان قم علی‌رغم تمامی تلاش‌های کتابداران این خطة فرهنگ‌پرور، در جایگاه آخر قرار گرفته است. یادآوری می‌شود در این مورد نیز داده‌های مربوط به استان‌های اردبیل، البرز، خراسان رضوی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان، کهگیلویه و بویراحمد، گلستان و مازندران در دسترس نبوده است.

اما برگردیم به احوالات کتابخانه مرکزی قم که در صدر نوشتار شرح آن رفت. بنا به گفته مسئولان اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان قم، تمامی فعالیت‌هایی که باید توسط این اداره انجام می‌شد، اعم از تجهیز منابع، تزئینات و آماده‌سازی فضای داخلی کتابخانه، به سرانجام رسیده است. در حال حاضر، علی‌الظاهر تنها آسانسور و سیستم سرمایش و گرمایش ساختمان است که هنوز تکمیل نشده و مانع آغاز به کار کتابخانه است. برای رفع این مشکل، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دی‌ماه 1400، خبر از اختصاص ۱۵ میلیارد تومان اعتبار برای تکمیل و تجهیز کتابخانه داد. در جدیدترین اظهار‌نظرها، معاون اداری و مالی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی قم در مصاحبه‌‌‌ای، قول افتتاح کتابخانه تا پایان بهار 1401 را داده است. اکنون باید منتظر باشیم و ببینیم که آیا این طلسم می‌شکند و چشم کتاب‌دوستان به جمال کتابخانه باز می‌شود، یا این وعده نیز به جرگه وعده‌های پیشین می‌پیوندد و باز، دست ما کوتاه و خرما بر نخیل!

پی‌نوشت: این نوشته، با نگاهی گذرا به وضعیت کتابخانه‌های عمومی کشور، معضل بازگشایی کتابخانه مرکزی قم را مطرح می‌‌کند و در پی آن نیست که تلاش‌های مسئولان و کارکنان کتابخانه‌های عمومی استان را نادیده بگیرد. پیشنهاد می‌شود دبیرکل محترم نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هر چه زودتر مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان قم را - که چندسالی است با حکم موقت سرپرستی اداره می‌شود-  منصوب نمایند، تا امور مهم‌ترین مجموعه فرهنگی استان  با شتاب  و تحرک بیشتری پیگیری شود، ان‌شاءالله.

زارعی، عیسی. « درنگی بر وضعیت کتابخانه‌های عمومی : کتابخانه مرکزی قم افتتاح می‌شود/ نمی‌شود؟!». سخن هفته لیزنا، شماره 588، 19  اردیبهشت 1401

 ----------------------------

[1] . آمارها از درگاه اینترنتی اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان‌ها اخذ شده است. لازم به توضیح است که بسیاری از ارقام این آمارها تا پایان سال 1399 بوده است. لذا ممکن است آمار فعلی کتابخانه‌ها، اندکی تغییر کرده باشد که البته به لحاظ وضعیت مقایسه‌ای میان استان‌های کشور، به‌نظر نمی‌رسد تغییر و تحول محسوسی ایجاد شده باشد.