رشته سازماندهی دانش: به بهانه مرگ دالبرگ

(لیزنا: گاهی دور گاهی نزدیک 196): قاسم موحدیان، دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان:  مانده بودم وی را با چه عنوانی خطاب کنم؟! در برخی متون وی را رده‌­بندی شناس، دانش شناس،  فیلسوف و دانشمند علم اطلاعات معرفی کرده ­اند. اینجترات دالبرگ[1]، اندیشمند آلمانی بود که در بیستم فوریه در 1927 در شهر کلن آلمان متولد شد. او فلسفه خوانده و مطالعات گسترده ­ای در تاریخ، الهیات، و فلسفه انجام داده بود و در خلال این مطالعات به علم اطلاعات علاقمند شده به گونه ­ای که رساله دکتری خود را با موضوع نظام جهانی رده­ بندی دانش در سال 1973 از دانشگاه دوسلدورف آلمان دریافت کرد. او در این رساله به بن ­مایه­ های هستی شناختی، نظریه­ های علمی و دیدگاه ­های علم اطلاعات در رده ­بندی جهانی دانش پرداخت[2]. دالبرگ به شکاف نظریه و عمل در رده­بندی دانش واقف بود و همواره این دغدغه را دنبال کرد. او تمایز گذاری میان فهم فلسفی ازطبقه­بندی دانش، دیدگاه علمی و آنچه که موضوع مطالعه رشته های مختلف دانش بشری است و نگاه عمل گرایانه کتابداران به رده­ بندی را نمی ­پذیرفت و سازماندهی دانش را یک علم تخصصی یکپارچه دانسته که می بایست همه جنبه ها را در خود داشته و رویکردی جهان شمول و یکپارچه از سازماندهی را مدنظر قرار دهد. همین رویکرد را در پژوهش­ های خود نیز پی گرفته و مقالات متعددی با رهیافت نظری نگارش کرد. دالبرگ کتابدار نبود اما تاثیر فعالیت­های وی را در سازماندهی دانش و جهت گیری های پژوهشی آن نمی ­توان نادیده گرفت به گونه­ ای که پس از دریافت مدرک دکتری در فلسفه باقی عمر خود را در حوزه رده­ بندی، نمایه ­سازی، تدوین اصطلاحنامه ­ها و بنیان­ های نظری سازماندهی دانش به پژوهش و فعالیت پرداخت و به عبارتی زندگی حرفه ای خود را وقف سازماندهی دانش نمود. او فعالیت­های مهمی در زندگی حرفه ­ای داشته است و در کمیته­ های مختلف بین المللی حوزه سازماندهی اطلاعات از جمله یونی سیست (UNISIST)، کمیته بازبینی رده ­بندی دهدهی جهانی، و فید (FID) عضو بوده و همین طور در برگزاری چندین همایش موفق بین المللی نقش داشته و بیش از 300 اثر پژوهشی در عرصه سازماندهی دانش دارد. اما در نظر من سه مورد از کارهای دالبرگ بسیار چشمگیر بوده و تاثیر بسزایی در روند فعالیت­ ها و پژوهش­ های حوزه سازماندهی اطلاعات و دانش داشته است. که عبارتند از:

1.تاسیس انجمن بین المللی سازماندهی دانش (ایسکو)[3]. ایسکو در سال 1989 تاسیس شد و دالبرگ بنیانگذار و اولین رئیس این انجمن بود. این انجمن در حال حاضر یکی از مهم­ترین تشکل­ هایی است که پژوهش ­های حوزه سازماندهی دانش را با رویکردی بین رشته ­ای پیش می­ برد. اعضای ایسکو را متخصصانی از علم اطلاعات، فلسفه، علوم رایانه، زبان­شناسی و دیگر رشته ­های مرتبط تشکیل می­ دهند. ایسکو همایش بین المللی و دو سالانه سازماندهی دانش را برگزار می کند و تاکنون موفق به برگزاری 14 همایش بین المللی در کشورهای مختلف شده است و پانزدهمین همایش نیز در جولای 2018 در پورتوی پرتغال و با موضوع فرصت­ها و چالش­ های سازماندهی دانش در عصر دیجیتال برگزار خواهد شد. شعب ملی و منطقه‌ای این انجمن در بیش از 20 کشور ازجمله ایران تشکیل شده و هر ساله همایش­ های تخصصی ملی و منطقه­ ای سازماندهی دانش توسط شعب این انجمن  برگزار می­شود و البته امیدواریم شعبه ایرانی انجمن نیز برگزاری همایش تخصصی را در دستور کار قرار دهد.

2. تاسیس و انتشار مجله "رده ­بندی بین المللی[4]"  در سال 1973  که بعدها به مجله رسمی انجمن ایسکو تبدیل شده و در سال 1993 به  "مجله سازماندهی دانش" تغییر نام داد و پویایی مطالعات سازماندهی دانش، بسط و تعمیق نظریه ­پردازی در این عرصه را نوید می دهد.

3. رده ­بندی مقوله­ ای اطلاعات[5] (ICC).

این رده بندی حاصل مطالعات دالبرگ در رشته فلسفه و پایان نامه دوره دکتری وی بود. رده ­های اصلی در این رده ­بندی نه بر اساس رشته (که رویکرد غالب رده­بندی­های بزرگ قرن نوزدهم و بیستم است)، بلکه بر مبنای سطوح هستی شناختی نظم یافته­ اند. اما همچون دیگر رده­ بندی­های بزرگ قرن بیستم بر مبنای سلسله مراتب از کل به جز بوده و خاصیت به یادسپاری دارد. این رده­ بندی در نه سطح هستی­ شناسی تنظیم شده و هر سطح نیز دارای نه مقوله یا چهریزه فرعی است که به صورت ماتریسی از مفاهیم ارایه شده ­اند. هریک از رده­ های فرعی نیز در لایه­ های بعدی به نه رده فرعی­تر تقسیم می­شوند. ساختار و شکل در سطح اول، انرژی و ماده در سطح دوم، کیهان و زمین در سطح سوم، زیست کره یا قسمت­ های قابل زیست زمین در سطح چهارم، حیات انسان در سطح پنجم، حیات اجتماعی در سطح ششم، محصولات مادی شامل اقتصاد و فن­آوری در سطح هفتم، محصولات فکری (اطلاعات و دانش) در سطح هشتم، و محصولات معنوی (تولیدات ذهنی و فرهنگی) در سطح نهم قرار دارند. سطح اول تا سوم مقدماتی، سطح چهارم تا ششم مربوط به علوم حیات، و سطح هفتم تا نهم مربوط به تولیدات بشری هستند[6].

قرن نوزدهم و بیستم میلادی شاهد اوج اندیشه ­های تکامل­ گرایانه و فیزیکالیستی در عرصه علم است. نظریاتی که در صدد تبیین نظم حاکم بر جهان برآمده و این اندیشه­ ها حتی از حوزه علوم تجربی به ویژه حوزه زیست­ شناسی و فیزیک که مهد این نظریه ­ها بشمار رفته پا فراتر گذاشت و در حوزه­ های مختلف حتی مطالعات علوم انسانی نیز رسوخ پیدا کرد. اندیشه سطوح هستی شناختی که اساس رده­بندی دالبرگ را تشکیل می دهد نیز بر همین مبنای سلسله مراتبی و رو به تکامل هستی است. از منظر این نظریه ­ها از جمله نظریه سطوح یکپارچه[7]، که دالبرگ نظام رده بندی خود را با الهام از آن صورت­بندی نموده است، موجودیت­ های هستی در سطوحی که به یکدیگر وابسته بوده و پیچیدگی­ شان در سطوح بالاتر رو به فزونی است، نظم یافته­ اند. بنابراین در نظام رده ­بندی دالبرگ نیز رده­ های اصلی بر مبنای سلسله مراتبی از هستی به ترتیب از جمادات تا نباتات و سپس حیات حیوانی و انسانی، مصنوعات انسانی و در نهایت تولیدات فکری بشر سامان یافته ­اند. فرانمای رده ­های اصلی این رده ­بندی صرفا به زبان آلمانی منتشر شده و هرگز تکمیل نشد. هرچند این رده ­بندی نتوانست بصورت عملی در سازماندهی منابع کتابخانه پیاده شود ولی مطالعات نظری گسترده ­ای را در حوزه رده ­بندی و دیگر نظام ­های سازماندهی دانش موجب شد. ساختار هستی شناختی و سلسله مراتبی این رده ­بندی امکان استفاده از آن را فراتر از یک رده ­بندی منابع کتابخانه­ ای مطرح کرده و البته مطالعاتی به منظور بهره گیری از این رده ­بندی در طراحی هستی نگاشت­ ها و کاربرد آن در وب معنایی صورت گرفته است.

دالبرگ سازماندهی دانش را به عنوان یک علم تخصصی و حتی فراتر از نظام های سازماندهی متون مدنظر قرار می داد[8]. در مصاحبه ای که فصلنامه فهرست نویسی و رده بندی[9] از او چاپ کرده بود، اشاره می­کند که کتابداری نه تنها برای دهه ­های آینده بلکه تا وقتی که حرفه­ های بشری به متون و مدارکشان نیاز داشته باشند، به کتابداری نیز برای سازماندهی نیاز خواهند داشت و رشته سازماندهی دانش به عنوان یک تخصص علمی همواره موضوعیت داشته و فراتر از کتابخانه قابل طرح است. او می گفت کتابداران لازم است درباره رشته­ های مختلف دانش بشری و نظریه ­های طبقه بندی دانش مطالعه گسترده ­تری داشته و به تعبیری دانش شناس شوند و از این رو باید در آموزش کتابداران به مساله سازماندهی دانش به عنوان تخصصی فراتر از مهارت شماره ­سازی عملی توجه شود. تبیین مفصل نظام رده ­بندی مقوله ­ای اطلاعات و همین طور دیدگاه های دالبرگ در ساماندهی دانش خارج ازحوصله این نوشتار بوده و نیازمند پژوهش­های بیشتری است. دالبرگ در 24 اکتبر 2017 در نود سالگی چشم از جهان فرو بست اما تاثیر او تداوم خواهد داشت. آیا آرزوی او برای بلوغ سازماندهی دانش و مطرح شدن به عنوان یک رشته محقق خواهد شد؟