کتابخانه‌های عمومی به مثابه مراکز اجتماعی

(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 297): منصور کوهی رستمی،‌عضو هیات علمی دانشگاه شهید چمران اهواز و هیات مدیره انجمن علمی ارتقاء کتابخانه های عمومی ایران: امروزه انسانها در فضایی زیست می‌کنند که خیلی ها آنرا – به درست یا غلط- پایان همه چیز می‌دانند، پایان زمان و فضا، پایان جغرافیا و حتی دولت- ملتها. در چنین شرایطی دلهره پایان کار کتابخانه‌ها نیز دلهره بی راهی نیست که ذهن و جان متخصصان، حرفه‌مندان و شاغلین انواع کتابخانه‌ها را به خود مشغول کرده است. این دلهره در مورد کتابخانه‌های عمومی که پیوندی ناگسستنی با تحولات اجتماعات دارند، جدیتر به نظر می‌رسد. کتابخانه هایی که تاریخچه آنها نشان دهنده آن است که همیشه به عنوان نهادی اجتماعی به فعالیت پرداخته‌اند؛ و استعاره «مکانی برای همه» در مورد کتابخانه‌های عمومی، به درستی به تعاملات رو به رشد اجتماعی، فرهنگی، و اقتصادی کتابخانه با جامعه محلی‌اش اشاره میکند. بررسی تاریخی کتابخانه‌های عمومی نشان می‌دهد که این کتابخانه ها تاریخی طولانی  در خدمت به افراد و گروههای اجتماعی مختلف دارند. مفهوم کتابخانه به عنوان نهاد اجتماعی از مدتها پیش شکل گرفت. کارکردهای اجتماعی کتابخانه های عمومی در قرن 19 نیز به سمتی حرکت کرد که کتابخانه‌های عمومی به عنوان عاملان تغییر اجتماعی- برای آموزش فقرا- و تا حدی به عنوان سازمانهای کنترل اجتماعی – برای مدیریت عادات خواندن توده‌ها- ایجاد شدند. در دههی 1970 و 1980 شاهد ظهور شیوه جدیدی از کتابداری اجتماعی بودیم که تلاش داشت، خدمات کتابخانه های عمومی را به طبقه کارگری و طبقه متوسط ارایه کند. کتابخانه‌های عمومی در طول تاریخ خود به کارکردهای اجتماعی و طبقات کارگری و متوسط به عنوان یکی از بنیانهای اساسی ساختار خود نگاه کرده‌اند. در واقع کتابخانه‌های عمومی همواره یکی از بازوهای کارآمد دولتها در تسهیل معضلات اجتماعی و فرهنگی و از طرفی به عنوان ابزاری برای اجتماع‌سازی بوده‌اند.

امروزه تغییرات اساسی در سیستمهای اطلاعاتی و ارتباطی منجر به کاهش شدید تقاضا و در نتیجه تغییر ماهیت انواع کتابخانه‌ها شده است. دسترسی همگانی به اطلاعات دیجیتالی، پیشرفت در ذخیره سازی و سازماندهی (که قبلاً تابعی از کتابخانه ها بود) عمدتاً توسط نرم افزارها، از جمله سیستمهای هوشمند انجام می شود. بنابراین در این شرایط، تمرکز و تأکید صرف بر ارایه منابع اطلاعاتی، و امید به بقای کتابخانه های عمومی، امیدی بیهوده و خوشبینانه است. لذا کتابخانه های عمومی در دنیای امروز، به معنای عامتر، برای سازماندهی روند تعامل فکری بین اعضای جامعه مورد خدمت طراحی شده‌اند. با انجام این مأموریت كتابخانه ها نه تنها قادر به غلبه بر بحران ناشی از كاهش عینی تقاضا برای دستیابی به اطلاعات هستند، بلكه با ورود به مرحله دیگری از توسعه، در حال تبدیل شدن به بسترهایی برای اجرای انواع مختلف برنامه ها و خدماتی هستند که به طور باورنكردنی میتواند منجر به گسترش و تعمیق اقتدار آنها شود.

بنابراین، با توجه به ریشه‌های تاریخی کتابخانه های عمومی و سرشت اجتماعی بودن این نهاد و از طرفی الزام ناشی از مأموریت جدید، عملکرد کتابخانه‌های جدید، یا بهتر بگوییم واقعاً مدرن، شامل موارد زیر شده است: فعال‌سازی و تعدیل تبادل آزاد اندیشه و عقاید بین اقشار و گروه های جامعه، با هدف حل مشکلات فوری آنها؛ فراهم کردن فضا و ابزار برای اجرای ابتکارات خلاقانه و حل مشکلات روزمره مخاطبان؛ ایجاد برنامه های آموزشی با هدف انطباق شهروندان با پیشرفتهای نوآورانه مداوم؛ تقویت گفتگوهای آزاد شهروندان در باب مسائل اجتماعی و سیاسی، و ...

در کشور ما به دلایل مختلف اغلب کارکردهای اجتماعی کتابخانه در جامعه توسط مردم و خصوصاً توسط سازمانهای دارای کارکرد اجتماعی کمتر مورد توجه بوده است. اگرچه برخی صاحبنظران رشته در صدد بوده اند در پژوهشهایی به جایگاه کتابدار، کتابخانه و کتاب بین مردم بپردازند و بر توان کتابخانه‌های عمومی و تأثیرگذاری آنها در جامعه صحه بگذارند، اما این مهم هنوز در ساختار جامعه و ساختار دولتی ما مورد پذیرش عام قرار نگرفته است. در سالیان اخیر در گفتمان متولیان کتابخانه‌های عمومی به ضرورت تبدیل کتابخانه‌ها به پایگاههای اجتماعی و فرهنگی تأکید شده و  نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز در این زمینه قدمهایی برداشته است که از جمله آنها می‌توان به ابلاغ برنامه‌های آموزش کاربران، اجرای برنامه در شهرهای اولویت‌دار اجتماعی، طرحهای پژوهشی مبتنی بر نیازهای اجتماعی و غیره اشاره کرد.  از این رو به منظور برجسته کردن تاثیرگذاری کتابخانه‌های عمومی در جامعه و منسجم نمودن خرد جمعی صاحبنظران حوزههای مختلف پژوهشی مرتبط، انجمن علمی ارتقاء کتابخانه های عمومی ایران با همکاری نهاد کتابخانه های عمومی کشور و با مشارکت اداره کل کتابخانه های عمومی استان خوزستان تصمیم گرفتند در همایشی به طور اختصاصی به موضوع کارکردهای اجتماعی کتابخانه‌های عمومی بپردازند. بدین گونه همایش ملی "کارکردهای اجتماعی کتابخانه های عمومی" با هدف برجسته کردن نقش كتابخانه‌های عمومي در ساخت اجتماع و ارائه چشم‌اندازی اجتماعی از كتابخانه‌های عمومي براي سياست‌گذاران، حرفه‌مندان، پژوهشگران، كتابداران و دانشجويان فراخوان خود را ارایه کرد . این همایش اولین فراخوان خود را در شهریور   1398  ارائه کرد.

محورهای همایش

محور1: خدمات و برنامه های متناسب با نقش های اجتماعی کتابخانه های عمومی

محور2: کتابخانه های عمومی و اجتماع سازی

محور3: کتابخانه های عمومی به مثابه تکنولوژی اجتماعی

محور4: کتابخانه ها در سپهر عمومی

محور5: کتابخانه های عمومی و آسیبهای اجتماعی

محور6: کتابخانه های عمومی و بحران طبیعی

محور7: جنبه های اقتصادی کتابخانه های عمومی: تولید، اشتغال، کارآفرینی و کسب و کار

محور8: مفاهیم اجتماعی مرتبط با کتابخانه های عمومی: مشارکت اجتماعی، عدالت اجتماعی، بهبود کیفیت زندگی مردم

مشارکت و برگزاری همایش: 

البته بنا بود این همایش در فروردین 1399 در شهر اهواز برگزار گردد که شیوع ویروس کرونا مانع از اجرای همایش به صورت حضوری شد. لذا بر  اساس تصمیم  کمیته علمی و اجرایی همایش، زمان برگزاری همایش به هفته پژوهش  سال 1399 موکول گردید.  پس از اعلام فراخوان این همایش و ارسال مقالات به دبیرخانه ۸۴ مقاله به دبیرخانه همایش ارسال گردید که بعد از طی فرایندهای دقیق داوری ۳۱ مقاله به عنوان مقالات برتر انتخاب شدند. مقالات در سه‌ سطح ارائه شفاهی ۱۲ عنوان، چاپ در کتاب مجموعه مقالات ۳ عنوان و پوستر 16عنوان ارائه خواهند شد. همایش کارکردهای اجتماعی کتابخانه های عمومی در تاریخ ۲۵ و ۲۶ آذرماه سال جاری همزمان با هفته پژوهش و به دلیل شیوع کرونا و وضعیت قرمز استان به صورت برخط و مجازی برگزار می‌شود.

ویژگیهای متماز همایش

-حضور اندیشمندان خارجی و داخلی علم اطلاعات و دانش‌شناسی، جامعه‌شناسی و روانشناسی

-مجوز همایش ملی از وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری اطلاعات

-نمایه مقالات پذیرفته شده در ISC

فراهم کردن حضور شرکت کنندگان از طرق مختلف از جمله آپارات، اینستاگرام، رادیو اینترنتی و ...

-نشست اختتامیه پاتوقهای مقاله خوانی

برگزاری  پویش کتابخانه اجتماعی من

امیدوارم مجموعه اقدامات صورت گرفته توسط انجمن علمی ارتقاء کتابخانه های عمومی ایران، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور،  همکارانم در دبیرخانه همایش و اداره کل کتابخانههای عمومی استان خوزستان، در توسعه و شکوفایی کتابخانه‌های عمومی کشور و حرکت به سمت تبدیل کتابخانه های عمومی کشور به مراکز اجتماعی مؤثر افتد.

علاقه مندان برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص برنامه ها و نحوه ثبت نام و شرکت در همایش میتوانند به سایت همایش به نشانی Hamayesh.ipla.ir مراجعه کنند.