زیست جهان تولید تا انتشار ایده ها: با محوریت رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی

لیزنا؛حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فن آوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان ؛‌زهرا کاظم پور،‌استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه پیام نور تهران: ایده ها نقطه شروع فعالیت های علمی می باشند. اما از شکل گیری ایده تا انتشار و دریافت بازخوردهای مختلف مراحل مختلفی سپری می شود. به ظاهر، فعالیت در این چرخه بسیار آسان، اما در عمل بسیار دشوار و گاها طاقت فرسا است (فرایندی سهل و ممتنع). در ضمن اگر یک ایده نگارش و منتشر نشود، مرگ تدریجی را تجربه خواهد کرد. در این نوشتار، هدف از ارائه «زیست جهان تولید و انتشار ایده ها با محوریت رشته کتابداری و اطلاع رسانی»، شناخت بیشتر این فرایند و تلاش متخصصان و دست اندرکاران مرتبط جهت رفع موانع و تسهیل فرایندها در این مسیر می باشد. اصولا پیشرفت و توسعه بدون توجه به تولید و انتشار اطلاعات امکان پذیر نیست؛ لذا پرداختن به این موضوع یعنی چرخه تولید و انتشار ایده ها به ویژه در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی و علم اطلاعات و دانش شناسی هم به عنوان تولید کنندگان و هم اشاعه دهندگان اطلاعات و نیز به عنوان همیاران و مشاوران سایر حرفه ها در شکل گیری ایده تا انتشار ضرورت می یابد. در عین حال، خروجی این زیست جهان می تواند به مدیران، دست اندرکاران، متخصصان و نیز کارشناسان در فرایند سیاست گذاری، برنامه ریزی، کنترل و نظارت بر امور مختلف از جمله پژوهشی، آموزشی و اجرایی کمک نماید.

شرح زیست جهان ایده تولید تا انتشار ایده ها

ایده در مراحل رشد خود 4 دوره را سپری می نماید که عبارتند از:

الف. دوران آغازین (معرفی، پیدایش، نوزایی) ایده

در دوره آغازین، ایده زاییده می شود. ایده اغلب در ذهن فعال پژوهشگران شکل می گیرد. اما مردم عادی نیز ممکن است ایده هایی نیز مطرح کنند که توسط پژوهشگران پیگیری و تبدیل به محصول یا خدمات خاص شود. این ایده ها معمولا از طریق روش های مختلف به دست می آید از جمله تفکر در خصوص ارتباط بین متغیرها، روابط علت و معلولی بین پدیده ها، وام گیری یا اقتباس یک مفهوم از سایر حوزه یا رشته ها، یافته های حاصل از پژوهش های اصیل از جمله گراندد تئوری، نتایج مطالعات ثانویه (مانند مرورهای نظام مند)، تراوشات ذهنی فرد پژوهشگر، فعالیت در عرصه، گفتگوهای علمی و... . این ایده ها می تواند در قالب های مختلف از جمله ارائه سخنرانی، مقاله مجله، کتاب، گفتگوهای رو در رو ارائه شوند. البته هر یک از این ایده ها با روش شناسب مناسب تحلیل و در اختیار مخاطبان خود قرار می گیرد. نمونه هایی از ایده ها متعلق به دوران آغازین ایده در حوزه کتابداری و اطلاع رسانی؛ اصول هشتگانه کتابداران و اطلاع رسانان پزشکی[1]، مشاوره اطلاعات بالینی[2]، اینفورم کراسی (حاکمیت/حکمرانی اطلاعات)[3]، ایسکمی اطلاعات سلامت[4]، رفتار اطلاع یابی بالینی[5]، باتلاق اطلاعاتی[6]، لاغر اطلاعاتی، تومور مصرف و اشتراک شبه اطلاعات[7]، اشتراک شبه اطلاعات مرتبط با کرونا ویروس[8]، سیاست گذاری پژوهشی مبتنی بر شواهد[9]، سواد اطلاعاتی بالینی[10] و... می باشد. البته هنوز بازخورد سایر پژوهشگران از این مصداق ها به شکل جدی مطرح نشده است؛ لذا می توان آنها را در این دوره قرار داد.

ب. دوره رشد (دوران بلوغ نسبی یا نمو) ایده

در این دوره، ایده در آثار علمی سایر پژوهشگران استفاده می شود و حتی ممکن است توسط خود پژوهشگر به عنوان حوزه تحقیقاتی برگزیده شود. همچنین در عرصه نیز آن ایده به صورت عملی مورد توجه کارشناسان قرار می گیرد. علاوه بر این، در این دوره، ایده توسط سایر پژوهشگران به شکل جلسه رسمی، مکتوب، رودر رو نقد و ارزیابی  می شود و صاحب ایده نیز می تواند پاسخ نقدهای ناقدان را از طریق رسانه های مختلف بدهد. گاهی ایده می تواند با ایده های دیگر ترکیب شده و مفهوم جدیدتر را شکل دهد. در عین حال، این ایده با ایده های سایر پژوهشگران مقایسه می شود و وجوه اشتراک و افتراق مشخص شده و می تواند خود زمینه شکل گیری ایده های جدید تر شود. در این دوره ایده مطرح شده در صورتی که مستدل، علمی و منطقی باشد به مطرح شدن پژوهشگر به عنوان صاحب ایده کمک کرده و می تواند به شاخص های علم سنجی پژوهشگر مانند اچ ایندکس وی کمک نماید. همچنین از قابلیت های پژوهشگر به عنوان صاحب ایده ممکن است به عنوان همکار در پژوهش های سایر پژوهشگران که آن ایده را به عنوان موضوع پژوهش انتخاب کرده اند به کار گرفته شود. معمولا در این دوره ایده بین متخصصان آن رشته در سطوح مختلف شناخته شده و در افواه عمومی آن رشته تبادل می شود. بستر آنلاین اشتراک‌گذاری اطلاعات سلامت[11]، مدل های لایبکوال و وب مدکوال، اضطراب داوری آثار پژوهشی، هوش اطلاعات بالینی[12]، و.... نمونه هایی از این نوع ایده ها هستند که مراحل پذیرش و استفاده آنها در حرفه تخصصی صورت گرفته است.

ج. دوره بلوغ (دوران تکامل، طلایی، جلال و شکوه) ایده

در این دوره ایده تقریبا جایگاه خود را در حرفه تخصصی یافته است و گاها توسط رشته ها و حرفه های دیگر نیز به کار گرفته می شود (اقتباس). معمولا ایده هایی که بین رشته ای باشند دوره تکامل آنها چندوجهی خواهد بود؛ یعنی شمول/ گستره استفاده از ایده زیاد بوده و هر فرد بنابر نیاز از آن ایده استفاده می کند. تعدد استفاده از ایده در نظر و عمل، نهادینه شدن مفهوم بین صاحبان حرفه، افزایش دریافت استناد از ویژگی های خاص دوره بلوغ ایده می باشد. در دوره بلوغ، این مفهوم به تدریج جزو بدنه اصلی رشته تخصصی قرار می گیرد و در کرسی های نظریه پردازی مورد توجه قرار می گیرد. همچنین ایده در آثار علمی به زبان های دیگر نیز استفاده می شود و به مطرح شدن فرد پژوهشگر نیز کمک می کند. در دوره بلوغ ایده، ایده در آثار مرجع داخلی و خارجی مانند مدخل دایره المعارفها، واژه نامه ها، اصطلاحنامه ها، سرعنوان های موضوعی، دستنامه ها و غیره دیده می شود. همچنین اثر مربوطه در مطالعات ثانویه (مرورهای نظام مند، مرورهای روایتی و...) نیز مورد استناد قرار می گیرد. معمولا در این دوره، ایده در کتاب های درسی و کمک درسی و سرفصل های آموزشی به عنوان منبع نیز استفاده می شود. در دوره تکامل آن ایده برند و هویت خاص نیز می شود؛ یعنی بنام فرد پژوهشگر شناخته می شود. از جمله ایده های بارز در حرفه کتابداری و اطلاع رسانی و رشته های مرتبط، کتابدرمانی[13]، نظریه اضطراب کتابخانه ای، نظریه اضطراب اطلاع یابی، مشاوره اطلاعات سلامت[14]، قوانین 5گانه رانگاناتان، نظریه جیمز وایر در حوزه مرجع (نظریه محافظه کارانه، نظریه میانه‌رو و نظریه لیبرالی)، نظریه ساموئل روتشتاین (حداقل، حداکثر و متوسط) در حوزه خدمات مرجع، نظریه رفتار اطلاع یابی کوهلثاو، نظریه اطلاعاتی کلود شانون، نظریه ربط، نظریه پذیرش فناوری دیویس[15]، شاخص اچ نویسنده، مقالات داغ[16]، ضریب تاثیر مجلات[17] و... می باشند.

د. دوره نزول/افول ایده

در این دوره به دلایل مختلف ممکن است یک مفهوم دچار فراز و نشیب هایی شود و گاهی کمتر مورد توجه قرار متخصصان مربوطه قرار می گیرد. کاهش استفاده از ایده می تواند به دلیل حضور یک ایده جدیدتر (عدم کارایی ایده با شرایط روز، تکرار بیش از حد در آثار علمی؛ اشباع موضوع و...)، تکثر ایده های مشابه، تغییر ذائقه متخصصان به استفاده از مفاهیم جدیدتر، نیم عمر کوتاه آن موضوع و... باشد. در واقع، در این دوره ایده قابلیت کسب رضایت حرفه مندان یا متخصصان آن رشته را ندارد. از جمله مفاهیم در حرفه کتابداری و اطلاع رسانی که کم کم به دلیل پر رنگ شدن خدمات مرجع مجازی توانایی کافی برای تبیین شرایط موجود را ندارند  همان نظریه های جیمز وایر  و ساموئل روتشتاین در حوزه خدمات مرجع می باشند. هر چند آنها هنوز نظریه های مطرح می باشند و در عین حال جایگزین مناسبی نیز برای آنها وجود ندارد، اما قادر به تبیین خدمات مرجع دیجیتال نیستند و باید در آنها تجدید نظر صورت گرفته یا جایگزین مناسب برای آنها ارائه شود.

نتیجه گیری

زیست جهان تولید تا انتشار ایده ها، پاسخی به نیازهای انسان است. تبلور ایده ها ناشی از کنجکاوی ذهن پژوهشگر یا تلاش برای حل مشکلات اساسی در یک زمینه است. بنابراین شناخت این زیست جهان، نشانگر اهمیت قایل شدن برای فرایند تولید محصول (فناوری نو، خدمت جدید، مدیریت بهتر و...) با کیفیت است که تامین کننده نیاز های افراد در زندگی فردی، شغلی و حرفه ای انسان ها و جوامع می باشد. بنابراین پرداختن به ابعاد این زیست جهان به ویژه در کتابداری و اطلاع رسانی ضرورت می یابد. اصولا توجه علمی و منطقی به هر فرایند و شناخت ماهیت وجودی آنها و نیز چگونگی تعامل آن با دیگر اجزا به متخصصان کمک می کند تا دقیق تر نقاط قوت و ضعف آن ساختار را شناسایی کرده و در جهت رفع نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت بیشتر کوشا باشند. کتابداران و اطلاع رسانان بنابر رسالت حرفه ای خود در زیست جهان تولید تا انتشار ایده ها در هر رشته های می توانند اثر بخش و مفید بوده و زمینه ساز انتشار آثار علمی ارزشمند بر اساس ایده ها در سایر رشته ها باشند. در واقع آنها با بسترسازی فکری و فنی، زمینه ساز ارتقاء سطح کمی و کیفی تولید تا انتشار ایده ها می شوند؛ البته در زیست جهان ایده تا انتشار جدای از متخصصان مربوطه، برخی حرفه ها بسترساز و هموار کننده مسیر تعالی این زیست جهان خواهند بود؛ مانند رشته علم اطلاعات و دانش شناسی، کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، رشته های مرتبط با فناوری اطلاعات، علوم ارتباطات و حوزه های فرعی آن،  های مرتبط با تعلیم و تربیت مانند علوم تربیتی، روان شناسی و... . آنچه ضرورت دارد نگاه علمی از زوایای رشته های مختلف به این زیست جهان و در نهایت همگرایی بین حرفه های مختلف برای بهبود عملکرد و افزایش کارایی این ساختار خواهد بود. با این حال، رشته های کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی و علم اطلاعات  و دانش شناسی پیشتازان نسبت به سایر حرفه ها در زیست جهان تولید تا انتشار ایده ها می باشند.

اشرفی ریزی حسن؛ کاظم پور، زهرا . « زیست جهان تولید تا انتشار ایده ها: با محوریت رشته کتابداری و اطلاع رسانی ». سخن هفته لیزنا، شماره 548،  4 مرداد ۱۴۰۰.

-----------------------------------------------------------------------------------------------

[1] Medical Librarians in the Health Systems

[2] Clinical Information Consulting (CIG)

[3] Informcracy

[4]  Health Information Ischemia

[5] Clinical Information Seeking Behavior (CISB)

[6] Information Marsh/ Swamp

[7] Tumor of Misinformation Consumption and Sharing (TMCS)

[8] COVID-19 Related Misinformation Sharing (CRMS)

[9] Evidence-Based Research Policy (EBRP)

[10] Clinical Information Literacy (CIL)

[11] Health Infomediary

[12] Clinical Information Intelligence )CII)

[13] Bibliotherapy

[14] Health Information Consulting (HIG)

[15] Technology Acceptance Model (TAM)

[16] Hot Paper

[17] Impact Factor (IF)