داخلی
»گاهی دور، گاهی نزدیک
(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک346) : حسن اشرفی ریزی، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، مرکز تحقیقات فناوری اطلاعات در امور سلامت، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان؛ آلا آبتین،دانشجوی دکتری تخصصی، گروه کتابداری و اطلاع‌رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان: تولید، توزیع و مصرف اطلاعات به عنوان عامل اصلی قدرت کشورها محسوب می شود. بنابراین کشورها سعی می کنند این چرخه را به طور منظم ارزیابی و اصلاح کرده و توسعه دهند. گاهی این چرخه معیوب شده و در برخی از قسمت ها دچار مشکلات متعدد می شود که در نهایت اطلاعات تولید شده اثربخشی لازم را در عرصه نخواهد داشت. لذا شناخت این فرآیند و نگاه علمی در طراحی و پشتیبانی از آن دارای اهمیت فراوان است. «برای مثال در «چرخه اطلاعات علمی» به عنوان یکی از چرخه های پیشنهادی برای ساختار اطلاعات علمی کشور ها، فرایندهای آن شامل ارائه ایده، بیان ایده در کالج های نامرئی (مانند سخنرانی در کنفرانس، صحبت با همکاران و...)، انتشار مقاله در مجلات، حضور اطلاعات کتابشناختی مقاله در نمایه نامه ها، و در نهایت تبدیل آن به کتاب های درسی و سپس کتاب‌های مرجع می باشد» (علیجانی ۱۳۸۷). در این چرخه پیشنهادی، چگونگی پیدایش ایده، چگونگی مواجهه فرد با ایده خود، بازاریابی، توزیع، دسترسی و در نهایت اثربخشی اطلاعات تولید شده و همچنین مسائل اجتماعی و روانشناختی و غیره اثرگذار بر این چرخه توجه نشده است. لذا در این نوشتار قصد داریم چرخه جدید در این حوزه تحت عنوان «چرخه شکل گیری ایده تا اثربخشی آن» را پیشنهاد دهیم. در ادامه این چرخه و عوامل اثرگذار بر آن را توضیح و تشریح می نماییم (نصویر 1):
چرخه شکل گیری ایده تا اثر بخشی آن
بافت نیاز اطلاعاتی: هر نوع اندیشه یا ایده تحت تاثیر عوامل مختلف از جمله کنجکاوی، علاقه به حل مشکلات پیرامونی یا حرفه ای، مشاهده دقیق پدیده ها، مطالعه منابع اطلاعاتی، تعامل، تعاطی افکار، تضارب آرا، تفکر انتقادی، تفکر استعاری و تفکر خلاق به وجود می آید. به طور کلی ویژگی های فردی، عوامل موقعیتی و عوامل شغلی یا حرفه ای می توانند زمینه ساز برای شکل گیری ایده های مختلف باشند. در عین حال ایده نو فقط اختصاص به پژوهشگران، دانشجویان و اهالی علم ندارد؛ حتی ممکن است مردم عادی نیز در مسیر شغلی و زندگی حرفه‌ای ایده های ناب و نو نیز مطرح نمایند.
ایده: آنچه با به وجود آمدن آن در مغز فرد را به لحاظ افکار و عواطف دچار تلاطم کرده و زمینه حرکت و تغییر را مهیا می کند را ایده می نامند. این ایده می تواند با دو روش برخورد کرد: الف منفعلانه ب. فعالانه یا کنشگرانه. در رفتار منفعلانه، صاحب ایده یا اندیشه ای به دلایل مختلف از جمله تنبلی، مهم نبودن، بی ارتباط بودن ایده با اهداف فرد و غیره به ایده بی توجه می شود و آن را نادیده می‌گیرد. اما در برخورد یا رفتار فعالانه فرد به روش هایی مانند استفاده از کنکاش ذهنی خود و مشورت و کسب تجربه دیگران متوسل می شود و یا ایده خود را از طریق مطالعه منابع اطلاعاتی پیگیری می کند. در مجموع اگر فرد بخواهد ایده در مسیر علمی و منطقی پاسخ داده شود، لازم است ضمن استفاده از دانش و تجربیات خود و دیگران از نظام های اطلاعاتی مانند کتابخانه و پایگاه های اطلاعاتی برای مراحل مختلف انجام پژوهش نیز استفاده نماید.
کشف نیاز اطلاعاتی: در این مرحله فرد با مراجعه به کتابخانه و نیز استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی به شفاف کردن نیاز اطلاعاتی خود مبادرت می ورزد. در این مسیر فرد می تواند از کمک کتابداران و اطلاع رسان استفاده کرده تا خلاء دانشی و ابعاد آن تا حدی آشکار گردد.
بررسی مقدماتی مساله: در این مرحله لازم است در رابطه با موضوع جستجوهای هدفمندی در کتابخانه یا پایگاه‌های اطلاعاتی صورت گیرد. لازمه این اقدام، تعیین کلید واژه های جامع و مانع، انتخاب پایگاه اطلاعاتی مناسب، و ارزیابی دقیق منابع اطلاعاتی به دست آمده می باشد. در این فرایند کتابداران و اطلاع رسان با توجه به مهارت و دانشی که آموخته اند می توانند به شفاف سازی زوایای مسئله کمک کنند. در پایان این بخش ضرورت یا عدم ضرورات انجام پژوهش باید مشخص شود. در صورت ضرورت پژوهش، مرحله بعدی چرخه آغاز می گردد.
یافتن حامی: بعد از اینکه ضرورت انجام پژوهش و پرداختن به مسئله قطعی شد لازم است صاحب ایده برای انجام کار حامی معنوی و مالی قوی پیدا کند. حامیان معمولا دارای گرنت های پژوهشی و یا اولویت های پژوهشی هستند (سازمان های دولتی و عیر دولتی) که تا حدودی می توانند به حمایت مالی و معنوی پژوهشگر کمک نمایند. در صورتی که فرد حمایتی دریافت نماید باید طبق قرارداد انتظارات ارائه دهنده گرنت را مدنظر قرار دهد. اصولاً سازمان ها به خروجی های پژوهشی مانند انواع مقالات، رساله های های دکتری، طرح های تحقیقاتی، پروانه ثبت اختراع و استانداردها گرایش دارند. البته هدف اصلی انجام تحقیق، رفع مشکل آن سازمان می باشد. به هر جهت مطابق با قرارداد، دریافت کننده گرنت رفتار می نماید.
انجام پژوهش: پس از اینکه حامی پژوهش مشخص کردید، صاحب ایده باید افرادی که دانش و مهارت کافی برای حمایت از انجام پژوهش را دارند را جذب نماید ( تیم‌سازی) و سپس بر اساس برنامه تدوین شده انجام پژوهش را به شکل جدی آغاز نماید (آغاز پژوهش).
انتشار نتایج پژوهش: پس از انجام تحقیق لازم است خروجی پژوهش مطابق با تعهدات با صاحبان گرنت پژوهشی تهیه و منتشر شود. این خروجی می‌تواند در قالب هایی مانند مقاله، کتاب، پروانه ثبت اختراع، استاندارد و یا ترکیبی از آنها باشد. در واقع پژوهشگر ضمن داشتن حقوق، مسئولیت ها و تکالیفی نیز خواهد داشت که باید مطابق با آن تکالیف رفتار نمایند.
بازاریابی: بازاریابی مجموعه فعالیت هایی است که نویسنده و ناشر در خصوص یک اثر انجام می دهند تا این اثر منتشر شده بیشتر در معرض دید ذینفعان و استفاده کنندگان قرار گیرد. این بازاریابی می تواند غیر رسمی یا فردی باشد؛ به صورتی که نویسنده اثر خود را در جلسات علمی و گفت و گو با همتایان به صورت رو در رو معرفی و تشریح نماید. اما در اکثر مواقع ضمن انجام بازاریابی غیر رسمی، ناشر باید به بازاریابی رسمی یا نظام من نیز بپردازد. برای مثال ناشر لیست آثار علمی منتشر شده جدید را برای ذینفعان ارسال نماید و یا لیست آنها را در وب سایت خود قرار دهد. اگر اثر علمی رسانه یا پایان نامه نیز باشد، این تبلیغ و بازاریابی می تواند از طریق وب سایت دانشگاه یا کتابخانه های تابع صورت گیرد. به نظر می‌رسد برای بازاریابی موفق لازم است معرفی اثر از طریق غیر رسمی و غیررسمی توأمان صورت گیرد تا آن اثر بیشتر مورد بیشتر مورد توجه و استفاده قرار گیرد.
توزیع: یک مرحله مهم در انتشار اثر، توزیع مناسب آن برای ذینفعان می باشد. اگر در مرحله قبل تلاش های موثری برای بازاریابی اثر صورت گرفته باشد، مرحله توزیع نیز موفق تر خواهد بود. بنابراین روش هایی مانند در معرض دید قرار دادن اثر منتشر شده، دیجیتال سازی منابع اطلاعاتی، فعال کردن بخش تحویل مدرک کتابخانه‌ها، ارسال اثر به کتابفروشی های مختلف ( البته برای کتاب) تهیه اثر توسط کتابخانه‌ها، خرید و دسترسی از راه دور به منابع منتشر شده می‌تواند راهکارهای موثر برای توزیع عادلانه اثر باشد.
دسترسی: یک اثر بعد از اینکه به روش صحیح توزیع شد، لازم است دسترسی به آن در همه مکان‌ها و زمان‌ها و توسط ناشران و کارگزاران مختلف و برای همگان فراهم شود. افرادی که متقاضی این اثر هستند از دو روش عمده؛ یعنی خرید منبع اطلاعاتی و یا امانت آن از کتابخانه ها می توانند به اثر دسترسی داشته باشند. سیاست گذاران و متولیان امر در این بخش می‌تواند نقش موثری در استفاده بیشتر در اثر منتشر شده را فراهم نماید. برای مثال تخفیف های نمایشگاهی، توزیع بن خرید آثار، دسترسی رایگان به منابع اطلاعاتی، اشتراک منابع اطلاعاتی توسط سازمان ها می‌تواند سطح دسترسی همگان را بهتر و بیشتر به منبع فراهم نماید.
مواجهه ذینفعان با اثر: افراد متقاضی منبع اطلاعاتی از طریق خرید یا امانت به منبع اطلاعاتی دسترسی پیدا می کند. سپس فرد منبع اطلاعاتی را مطالعه می کند یا به دلایل مختلفی منبع را مطالعه نمی کند. در واقع اگر فرد فعالانه اثر را مطالعه نماید و نقاط قوت و ضعف اثر را شناسایی کند و از نقاط قوت برای عملکرد بهتر فردی یا حرفه ای استفاده نماید، این نوع مطالعه، اثربخش خواهد بود. اما گاهی به دلایل مختلف فرد بهره کافی از اثر نداشته باشد؛ در این صورت این نوع مطالعه را مطالعه غیر اثربخش می نامند. در واقع وجه اثربخشی مطالعه این است که مطالب خوانده شده حداقل در یکی از سه زمینه مفید باشد: الف. برونداد علمی ب. دستاورد ج. آثار و پیامد. در واقع برونداد علمی به ثمر نشستن ایده در قالب هایی مانند مقاله، کتاب، ثبت اختراع و غیره ظاهر می شود. اگر دستاورد نیز داشته باشد به حل مشکل سازمان، طراحی یک محصول، ارائه راهکارهای موثر برای حل مسئله و غیره می انجامد. اگر ایده پرداز به آثار و پیامد نیز فکر کرده باشد اثر اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، آموزشی در سطح کلان هم خواهد داشت. به نظر می رسد اثری را می‌توان اثر بخش دانست که هر یک از سه خروجی ذکر شده را توأمان داشته باشد. اینکه خروجی انجام یک پژوهش صرفاً انتشار یک رساله دکتری و دو مقاله باشد، اما به دستاورد، آثار و پیامدهای نتایج اصلا توجهی نشده باشد این فعالیت تحقیقاتی ناقص و ناکارآمد می باشد. این حساسیت به ویژه برای رساله های دکتری و نیز پروژه های تحقیقاتی بزرگ و با منابع و امکانات زیاد بیشتر خواهد بود.
رضایت نسبی: همانطور که می دانیم بخش عمده علوم نسبی هستند و لذا نتایج هر فعالیت علمی و تحقیقاتی تا حدی می تواند یک مشکل را حل نماید. لذا انتظار اینکه انجام هر تحقیق باید منجر به حل کامل یک مشکل شود نمی‌تواند منطقی و علمی باشد. بنابراین فرد یا هر سازمانی که از نتیجه یک ایده استفاده می کند نباید انتظار غیر معمول داشته باشد؛ هرچند پژوهشگر نیز باید طبق اصول علمی پژوهش را انجام دهد. در نتیجه حل بخش عمده یک مشکل می تواند رضایت نسبی را برای ذینفعان و نیز پژوهشگران؛ یعنی همان صاحبان ایده فراهم نماید. در عین حال، خلأهای دانشی احتمالی ایجاد شده برای پژوهشگر در فرآیند و در حین به ثمر نشستن اید خود می تواند فضای پژوهشی دیگر را باز و توسعه دهد.
خلق مجدد: توسعه فکری و حرفه ای زمانی اتفاق می افتد که وقتی یک پژوهش مسیر علمی را به شکل دقیق سپری کرد و به ثمر نشست، پژوهشگر مطابق با دانش و تجربه کسب شده از یافته ها و مرور آثار به ارائه ایده یا اندیشه جدید بپردازد. این اقدام آغازگر پژوهش یا تولید محتوای دیگر باشد. در واقع با پایان یافتن یک پژوهش، ایجاد اندیشه نو و باز کردن عرصه پژوهشی دیگر باید صورت گیرد. تخصصی شدن علم و حرکت به سمت مرزهای دانش نیز از طریق این فرایند به ویژه خلق مجدد صورت می گیرد.
بافت و ویژگیهای فردی: اصولاً هر نوع فعالیت علمی و تحقیقاتی تحت تاثیر ویژگی های فرد پژوهشگر و نیز بافت یا بستر می باشد.
الف. بافت: مجموعه عوامل بیرونی که تسهیل کننده یا بازدارنده فعالیت های علمی و تحقیقاتی یک پژوهشگر هستند بافت نامیده می شود. لذا وضعیت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی یک جامعه، سطح مراودات علمی و شرایط آموزشی همان بافت می‌باشند. لذا در برخورد با یک ایده تا زمان به ثمر رسیدن آن افراد مختلف رفتارها و عملکرد متفاوتی از خود نشان می دهند؛ برای مثال یک ایده ممکن است برای یک فارغ التحصیل به وجود آید؛ ولی به دلیل نبودن حامی و ساختار حمایتی، صاحب ایده آن را نادیده می گیرد. اما همین ایده برای یک دانشجوی دکتری تخصصی می تواند شروع یک رساله دکتری تخصصی یا یک طرح تحقیقاتی باشد. یا ممکن است همین ایده از طرف بخش تحقیق و توسعه شرکت دارویی با پشتوانه مالی قوی مورد توجه قرار گیرد و منجر به تولید محصول و کسب درآمد و شهرت صاحبان شرکت دارویی شود.
ب. ویژگیهای فردی: چرخه ایده تا اثربخشی آن می‌تواند تحت تاثیر سن، جنس، سطح تحصیلات و میزان تجربه فرد صاحب ایده و حتی استفاده کنندگان از آن ایده باشد. بنابراین اگر ایده ای از طرف یک جوان مطرح شود احتمال اینکه جدیت بیشتر جهت به ثمر رساندن آن صورت گیرد بیشتر از فرد مسن است. در عین حال اگر ایده ای مطرح شود که صاحب آن قبلاً مسیر تبدیل ایده به محصول را طی کرده باشد از همان تجربه قبلی برای به ثمر رساندن ایده جدید استفاده می کند و نسبت به فردی که تجربه تبدیل ایده به محصول را ندارد به احتمال زیاد موفق تر خواهد بود
نتیجه گیری
امروزه کشورهایی که خواهان حضور موثر در سطح جهانی هستند ساختار اقتصادی خود را بر اساس اقتصاد دانش‌محور تنظیم کنند. در اقتصاد دانش محور توجه اصلی بر خلاقیت نیروی انسانی و ارزش قائل شدن برای ایده های نو می‌باشد. بنابراین در ساختار یا سازمان یا حاکمیتی که به اندیشه های نو اهمیت می دهند، این نوید وجود دارد که جامعه به سمت پیشرفت حرکت نماید. چرخه یا فرایند تبدیل ایده به یک محصول یا دانش نظری اثرگذار، مسیری نسبتاً طولانی و نیازم به حمایت های مالی و معنوی همه جانبه است. در واقع زیرساخت یا بستر این چرخ را سیاست گذاران باید تعیین و زمینه اجرای موفق آن را فراهم آورند. در این ساختار اگر فردی ایده ای را ارائه دهد خود یا دیگران با حفظ همه حقوق مادی و معنوی می توانند از دستاوردهای آن استفاده نمایند. در این نوشتار سعی کردیم چرخه شکل گیری ایده تا اثربخشی آن را پیشنهاد دهیم و مطابق با نیازهای بخش های مختلف توصیه های لازم را به صاحبان ایده و نیز سیاستگذاران داشته باشیم. از نقاط قوت این چرخه پیشنهادی، روزآمد بودن، توجه به بافت و ویژگی های فردی صاحبان ایده و نیز استفاده کنندگان از ایده، تعاملی بودن و جزنگری در کل فرایند می باشد. امید است استفاده از این چرخه تا حدودی ابهامات در زمینه ایده سازی و چگونگی ثمربخشیدن به آن را کاهش دهد و راهنمای خوبی برای سیاستگذاران علمی و تحقیقاتی و نیز کتابداران و اطلاع رسان برای سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مناسب برای شکوفا سازی و به ثمر نشستن ایده ها باشد. در عین حال به پژوهشگران توصیه می شود در زمینه ایده سازی، چرخه اطلاعات علمی و عوامل تسهیل کننده و بازدارنده آن پژوهش های جدیدتری انجام دهند.
منابع
علیجانی، رحیم (1387). نظام‌های اطلاعاتی و مفاهیم مرتبط. تهران: نشر چاپار.
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.