معرفی کتاب هلگولند

درباره نویسنده

کارلو روولی[1]، متولد سال 1956 میلادی در ورونای ایتالیا، با 68 سال سن، دانش‌آموخته دانشگاه بولونیا، فیزیکدان نظری، نویسنده و یکی از چهره‌های برجسته در زمینه گرانش کوانتومی است که بیش از 200 مقاله علمی معتبر دارد. او به خاطر کارش در زمینه گرانش کوانتومی حلقه‌ای[2] شناخته می‌شود، همچنین مشارکت‌های قابل توجهی در تاریخ و فلسفه علم داشته است. فراتر از دستاوردهای علمی‌اش، او نویسنده‌ای پرآوازه است که چندین کتاب پرفروش از جمله «هفت درس کوتاه فیزیک» و «نظم زمان» را نوشته است. توانایی او در ترکیب ایده‌های پیچیده علمی با نثری شاعرانه، شهرتی به عنوان یک مروج برجسته علم برای او به ارمغان آورده است. آثار روولی اغلب به کاوش در تقاطع فیزیک، فلسفه و تجربه انسانی می‌پردازند و چنین مباحث عمیقی را برای مخاطبان علمی و عمومی، قابل دسترس می‌سازد (ویکی‌پدیا، 2025).

این کتاب در ایران توسط نشر نو منتشر شده است و مزدا موحد، مترجم آن، متولد سال 1344 در تهران و فارغ‌التحصیل رشتۀ مهندسی عمران از دانشگاه تهران است. از میان ترجمه‌های او می‌توان به ترجمۀ «پاسخ‌های کوتاه به پرسش‌های بزرگ» اثر استیون هاوکینگ، «نظم زمان: رازگشایی معمای زمان» اثر کارلو روولی (نشر نو)، «هنر و معماری صفویه» (فرهنگستان هنر)، و «ژورژ سیمنون» (نشر ماهی) اشاره کرد (نشر نو، 1402)

 درباره کتاب

هلگولند، کاوشی عمیق در مکانیک کوانتومی است؛ نام خود را از جزیره‌ای دورافتاده در در جنوب شرقی دریای شمال گرفته که ورنر هایزنبرگ 23 ساله در ۱۹۲۵ میلادی کشفیات بنیادین خود را در آنجا انجام داد. این کتاب به تاریخ، فلسفه و پیامدهای نظریه کوانتوم می‌پردازد که روولی آن را هم زیبا و هم نگران‌کننده توصیف می‌کند. او با داستان عزلت‌گزینی هایزنبرگ در هلگولند آغاز می‌کند، جایی که مکانیک ماتریسی را توسعه داد که یکی از پایه‌های اساسی نظریه کوانتوم است. انزوای فیزیکی و ذهنی‌اش در این جزیره به او اجازه تمرکز عمیق بر روی مسائل جدی را داد و الهام‌بخش اکتشافاتش شد. این موضوع به خوبی در کتاب به تصویر کشیده شده است. روولی سپس تفسیرهای مختلف مکانیک کوانتومی، از جمله تفسیر کپنهاگ، نظریه جهان‌های چندگانه و تفسیر رابطه‌ای خود را بررسی می‌کند.

تفسیر رابطه‌ای، که محور اصلی کتاب است، بر این باور است که واقعیت از اشیاء مستقل تشکیل نشده، بلکه از تعاملات و روابط شکل گرفته است. روولی استدلال می‌کند که خواص موجودات کوانتومی تنها در رابطه با دیگر موجودات وجود دارند و این دیدگاه‌های سنتی درباره واقعیت عینی را به چالش می‌کشد. در بیانی دقیق‌تر، این دیدگاه پیشنهاد می‌کند که خواص سیستم‌های کوانتومی، مانند موقعیت یا تکانه، به تنهایی وجود ندارند و تنها در رابطه با سیستم‌های دیگر موجودیت می‌یابند. در این چارچوب، هر برهم‌کنشی بین دو سیستم به منزله یک اندازه‌گیری است و منجر به پدیدار شدن واقعیت‌هایی می‌شود که مختص سیستم‌های در حال تعامل هستند. این رویکرد با کنار گذاشتن مفهوم حالت مستقل از ناظر، به چالش‌های تفسیری در مکانیک کوانتومی می‌پردازد و از این طریق راه‌حلی برای مسئله اندازه‌گیری ارائه می‌دهد (برخلاف تفسیر کپنهاگی که بر احتمال مشاهده و نقش مشاهده‌گر تاکید دارد، تفسیر رابطه‌ای بر تعاملات بین سیستم‌ها تمرکز می‌کند). این کتاب همچنین به موضوعات فلسفی و متافیزیکی می‌پردازد و شباهت‌هایی بین نظریه کوانتوم و فلسفه‌های شرقی، به‌ویژه آموزه‌های ناگارجونا، فیلسوف بودایی قرن دوم میلادی، می‌یابد. برخی منتقدان معتقدند که مقایسه‌های روولی بین مکانیک کوانتومی و فلسفه بودایی گاهی بیش از حد ساده‌انگارانه است. بخشی از کتاب به بررسی مناقشه تاریخی بین بور و اینشتین درباره تفسیر مکانیک کوانتومی اختصاص دارد. یکی از اختلافات اصلی اینشتین و بور پس از مشاهدات دانشمندان در تفسیر نتایج نخستین آزمایش دوشکاف شکل گرفت. اینشتین و بور تفاسیر متفاوتی از نتایج غریب این آزمایش ارائه دادند. تفسیر بور و همکارانش (تفسیر کپنهاگی) نسبت به تفسیر اینیشتین در جایگاه رادیکال‌تری قرار داشت. اگرچه آزمایش‌های بعدی، همچون آزمایش بل بر درستی ادعاهای بور و همکارانش صحه گذاشت (ویکی‌پدیا، 2023). این مناظرات نشان‌دهنده تفاوت‌های عمیق در دیدگاه‌های فلسفی این دو دانشمند برجسته بود. در حالی که اینشتین به دنبال توصیفی قطعی و عینی از واقعیت بود، بور و همکارانش به طبیعت احتمالاتی و عدم قطعیت ذاتی در مکانیک کوانتومی تأکید داشتند. این مباحثات تأثیر بسزایی در توسعه و درک عمیق‌تر از مکانیک کوانتومی و فلسفه علم داشته است.

 نقد و بررسی کتاب

هلگولند کتابی تأمل‌برانگیز است که به زیبایی نگاشته شده تا در قابل فهم کردن دنیای رمزآلود مکانیک کوانتومی، برای مخاطبان گسترده موفق عمل کند. داستان‌سرایی روولی هم جذاب و هم شاعرانه است و حکایت‌های تاریخی، توضیحات علمی و تأملات فلسفی را در هم می‌تند. توانایی او در انتقال ایده‌های پیچیده با وضوح و ظرافت، گواهی بر مهارت او به عنوان نویسنده و آموزگار است.

یکی از نقاط قوت کتاب، تأکید آن بر تفسیر رابطه‌ای مکانیک کوانتومی است. استدلال روولی مبنی بر اینکه واقعیت شبکه‌ای از تعاملات است و نه مجموعه‌ای از اشیاء مستقل، هم نوآورانه و هم متقاعدکننده است. این دیدگاه نه تنها برخی از پارادوکس‌های نظریه کوانتوم را حل می‌کند، بلکه روشی تازه برای اندیشیدن درباره ماهیت خود واقعیت ارائه می‌دهد.

با این حال، برخی خوانندگان ممکن است بخش‌های فلسفی را بیش از حد انتزاعی یا برای درک دشوار بیابند، به‌ویژه کسانی که پیش‌زمینه‌ای در فیزیک یا فلسفه ندارند. در حالی که تفسیر رابطه‌ای روولی جالب توجه است، همیشه به روشنی توضیح داده نشده و برخی پرسش‌ها را بی‌پاسخ می‌گذارد، این نقد نیست! ماهیت نظریه کوانتومی به قدری پیچیده است که توان فهم آن برای بزرگان فیزیک هم دشوار است. برای مثال شاید گفته شود، او به طور کامل به این موضوع نمی‌پردازد که موجودات چگونه هویت خود را بین تعاملات حفظ می‌کنند، این نکته‌ای است که می‌تواند عمیق‌تر بررسی شود اما باید توجه داشت که باز کردن چنین مباحثی در یک پکیج قابل فهم، ساده که نیست هیچ، بلکه به نوعی منجر به ایجاد سردرگمی بیشتر و تناقض هم می‌شود. نویسنده رسالت خود را به خوبی انجام می‌دهد و تا حد ممکن، علم را با زبان ساده دسترس‌پذیر می‌کند. در بخشی از کتاب به نقل از ریچارد فاینمن آمده است که: «هیچ‌کس کوانتوم‌ها را درک نمی‌کند».

هلگولند کتاب کوتاهی است. با تنها 160 صفحه، بیشتر شبیه یک مقاله مفصل است که در ترکیب با سایر آثار او، به کاوشی جامع در موضوع خود تبدیل می‌شود. این ویژگی آن را خواندنی می‌کند، البته باید در نظر داشته باشیم که چنین عمل فداکارانه‌ای به این معنی است که برخی موضوعات، تنها به اختصار مطرح شده‌اند. بحث مفصل‌تر درباره این مسائل می‌توانست عمق بیشتری به کتاب بدهد. یکی دیگر از نقاط قوت کتاب، استفاده از تصاویر و نمودارهای ساده اما گویا برای توضیح مفاهیم پیچیده است. به قول نیل گیمن[3]: «اینجا جایی است که علم جان می‌گیرد».

 سخن پایانی

هلگولند کتاب قابل توجهی است که خوانندگان را به بازاندیشی در درک خود از واقعیت فرا می‌خواند. ترکیب منحصر به فرد علم، تاریخ و فلسفه توسط کارلو روولی، یک تجربه مطالعه جذاب را رقم می‌زند؛ برخی بخش‌ها حتی خوانندگان را به دانش بیشتر مشتاق می‌کنند. شاید این کتاب در نگاه اول پاسخ‌های قطعی به رازهای مکانیک کوانتومی ارائه نکند، اما دیدگاهی تازه و تأمل‌برانگیز ارائه می‌دهد که هم روشنگر و هم الهام‌بخش است. هلگولند در مقایسه با سایر کتاب‌های مشابه در حوزه فیزیک عمومی، تمرکز بیشتری بر جنبه‌های فلسفی دارد تا محاسبات ریاضی.

برای کسانی که به پیامدهای فلسفی نظریه کوانتوم علاقه‌مند هستند یا صرفاً به دنبال کاوشی زیبا در یکی از بزرگترین رازهای علم می‌گردند، هلگولند به شدت توصیه می‌شود. این کتاب گواهی بر توانایی روولی در قابل فهم کردن امور پیچیده و معنادار کردن عمیق امور انتزاعی است. هدف از آن، ایجاد پلی بین علم مدرن و تفکر فلسفی بوده است؛ آن هم نه فقط برای عالمان، برای عموم مردم یا حداقل برای کسانی که می‌اندیشند و می‌پرسند. برای مطالعه بیشتر، کتاب فیزیک و فلسفه اثر برنارد دسپانیا پیشنهاد می‌شود.

 مشخصات اثر

روولی، کارلو/ هلگولند؛ ترجمه مزدا موحد./ نشر نو، 1401. (159 ص)

 منابع

نشر نو. (1402). هلگولند - کارلو روولی - مزدا موحد - نشرنو. لینک

Wikipedia. (2025). Carlo Rovelli. Link

دانش‌نامه ویکی‌پدیا. (2023). مناظرات بور-اینشتین. لینک

 درباره نویسنده متن

من، پوریا راحت، ۲۴ سال دارم (در زمان نگارش این متن)، اکنون مشغول به تحصیل در گرایش مدیریت اطلاعات در دانشگاه شهید بهشتی تهران (مقطع کارشناسی ارشد) هستم و دوره کارشناسی خود را در دانشگاه خوارزمی به انجام رساندم. علایق خود را در اطلاعات کوانتومی، داده‌کاوی، نجوم، سینما و پژوهش در این موارد می‌بینم. به صورت پراکنده به نوشتن و نقد آثار سینمایی می‌پردازم، فلسفه و معنایابی برایم عزیز است و از نوشیدن یک فنجان قهوه و مطالعه در سکوت، لذت می‌برم!

[1] Carlo Rovelli

[2] loop quantum gravity (LQG)

یک نظریه گرانش کوانتومی، که هدف آن ادغام مکانیک کوانتومی و نسبیت عام است تا بدین طریق مواد سازنده مدل استاندارد را در چارچوبی جهت ایجاد حالت خالصی از گرانش کوانتومی متحد سازد.

[3] Neil Gaiman