کتابخانه‌های عمومی و توسعه سلامت در بین شهروندان

به گزارش لیزنا، وضعیت موجود سلامت در اقصاء نقاط جهان موجب جلب نگاه ها به سوی مفهوم سلامت و اهمیت آن در زندگی اجتماعی شده است. امروزه شاید مردم به صورتی ملموس تر با تهدیدهای سلامت فردی و جمعی آشنا شده اند و  همین امر لزوم شناسایی و بهره گیری از همه تسهیلگران سلامت را بیش از پیش آشکار کرده است. برخلاف تصور کلی، سلامت مفهومی جمعی است و علاوه بر خود شهروندان، دیگر افراد جامعه نیز در دستیابی به سلامت نقش دارند. عبور از فرد-محوریِ سلامت به فهم دقیق آن کمک می کند و ارائه راهکارهای مناسب برای ارتقای سلامت در جامعه را تسهیل می کند. امروزه سازمان های بین المللی نیز تلاش می‌کنند تا بُعد اجتماعی سلامت را بیشتر از بُعد فردی آن مورد توجه قرار دهند. از جمله نهادها و موجودیت هایی که در تامین سلامت شهروندان (به عنوان افراد) دخیل هستند عبارتند از:

زمینه های خانوادگی

محیط خانواده و زیست

دوستان و همسالان

همکاران و محیط کار

وضعیت اقتصادی و رفاهی کشور

مدرسه، موسسات آموزشی

کتابخانه ها و مراکز علمی و فرهنگی

نهادهای ارائه دهنده خدمات بهداشتی

سایر نهادها، مراکز و اجتماعات

چنانچه بخواهیم بازیگران سلامت را دسته بندی کنیم، آنها را در دو دسته کلی می توانیم قرار دهیم: الف. بازیگرانی که ما در انتخاب آنها نقشی نداریم. ب. بازیگرانی که خود ما آنها را انتخاب می کنیم یا حداقل، حق انتخاب داریم. بازیگرانی مانند خانواده، زمینه خانوادگی و حتی محل زندگی، موسسات آموزشی (مدرسه به صورت کلی نه مصداق آن) و وضعیت اقتصادی و رفاهی جامعه و نهادهای ارائه دهنده خدمات بهداشتی به صورت کلی و خارج از کنترل انسان ها شکل می گیرند و حداقل اینکه شهروندان به صورت مستقیم در شکل گیری آنها نقش ندارند.

اما گروه دوم از بازیگران که شهروندان با انتخاب خود، آنها را گزینش می کنند، تاحدودی نسبت به گروه اول، محدودتر هستند ولی تاثیر به سزایی در تغییر و حنثی سازی تاثیر بازیگران گروه اول و یا تقویت آن دارند. دوستان همسال، مراکز فرهنگی و کتابخانه ها در این گروه قرار می گیرند. تجربیات نشان داده است که بخش مهمی از آسیب هایی که سلامت شهروندان را تهدید می کند، به صورت مستقیم یا غیر مستقیم از طریق بازیگران گروه دوم قابل پیشگیری است.

در بین بازیگران انتخابی، کتابخانه ها علی الخصوص، کتابخانه های عمومی از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. اهمیت کتابخانه های عمومی از چندین جهت قابل طرح است: نخست اینکه کتابخانه های عمومی قرار است منابع گزینش شده و معتبر اطلاعاتی را ارائه کنند، دوم، کتابخانه های عمومی از وجود متخصصان اطلاعات حرفه ای و همیاران اجتماعی از حوزه های مختلف مرتبط با حوزه سلامت بهره می برند، سوم، کتابخانه های عمومی علاوه بر منابع اطلاعاتی می توانند به ارائه خدمات اطلاعاتی و اجتماعی گسترده بپردازند.

درهمکرد ویژگی های مهم و تعیین کننده کتابخانه های عمومی بستر مناسبی برای بازیگری فعال آنها در عرصه ارتقای سلامت شهروندان فراهم می کند. اما ایفای موفقیت آمیز نقش کتابخانه های عمومی نیازمند وجود پیش نیازهایی است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:

وجود منابع مناسب و روزآمد

وجود کتابداران علاقه مند و متبحر

حکمرانی خوب و مدبرانه

وجود شبکه ارتباطی گسترده با مراکز متولی امور سلامت

وجود رویکرد خدمت رسانی سلامت-محور در کتابخانه ها

اعتماد جامعه به محتوا، برنامه ها و سیاست های کتابخانه های عمومی

نبود پیش نیازها به عنوان یک چالش و بازدارنده عمل خواهد کرد. شاید، دلیل اصلی عدم ایفای نقش یا ایفای نقش کم رنگ کتابخانه های عمومی در ابعاد مختلف زندگی اجتماعی به نبود یا کمبود این پیش نیازها مربوط می شود. فراهم آوری پیش نیازها و ملزومات در کتابخانه های عمومی نیازمند همکاری و همیاری حاکمیت و آحاد مردم و سازمان های مردم نهاد است. در حوزه سلامت، همکاری نهادهای متولی خدمات سلامت با کتابخانه های عمومی بسیار تعیین کننده است. باید به یک نکته مهم توجه کنیم که سلامت، امری چندبُعدی و چندمتغیری است. سلامت جسمی، تنها بخشی از سلامت است. بخش مهمی از سلامت به سلامت روانی، رفتاری، عملکردی و ارتباطی مربوط می شود.

مراکز اطلاعات در کنار اینکه از طریق فراهم آوری منابع اطلاعاتی به ارتقای سلامت جسمی کمک می کنند، بیشترین تاثیر را در حوزه سلامت روانی، رفتاری، عملکری و ارتباطی می توانند داشته باشند. همکاری متقابل بین مراکز بهداشت، کلینیک های سلامت روان، بهزیستی، ندامتگاه ها و سایر مراکز حمایتی با کتابخانه های عمومی در نهایت به ارتقای سلامت عمومی کمک خواهد کرد.

شکل گیری و یا گزینش بخشی از کتابخانه های عمومی به عنوان کتابخانه های مروج سلامت (HPL) بستر مناسبی برای تاثیرگذاری کتابخانه ها در امر مهم و حیاتی سلامت شهروندان فراهم خواهد آورد. از سوی دیگر، لازم است دگرگونی های جدی در کالبد و محتوای کتابخانه های عمومی ایجاد شود. در کتابخانه ها به معنای واقعی نسبت به ایفای نقش اجتماعی خارج از چهاردیواری کتابخانه و قفسه های کتاب گرایش وجود داشته باشد.

در نهایت، نباید فراموش کنیم که سلامتی با وجود تمامی تهدیدها و آسیب ها نهایتاً، یک انتخابی است که افراد نسبت به گزینش آنها مبادرت می ورزند. انتخابی که تا پایان زندگی سرنوشت فرد، جامعه و آیندگان را تعیین می  کند.

دکتر محمد حسن زاده، استاد دانشگاه تربیت مدرس و رئیس انجمن ارتقای کتابخانه های عمومی ایران