زایش‌های زودهنگام هوش مصنوعی

لیزنا؛ فریبرز خسروی، استاد علم اطلاعات و‌دانش شناسی و معاون سابق کتابخانه ملی:  در سال جاری،  طی کمتر از شش ماه، نویسنده‌ای ۴۲۶ اثر را ـ به‌صورت مستقل یا مشترک ـ به اداره مربوطه در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ارائه کرده است. این آثار نیز، پس از تأیید اولیه، برای دریافت فیپا به کتابخانه ملی ایران ارسال شده‌اند.

مطابق رویه جاری، اداره کل توسعه کتاب و کتاب‌خوانی مسئولیت بررسی و صدور مجوز نشر را برعهده دارد و همواره تعیین‌کنندۀ حدود مجاز در محتوا بوده است.

 به‌یاد داریم که در سال هفتاد و پنج این حدود گاه چنان تنگ و بیمارگونه می شد که حتی تصویر گاندی به دلیل «عدم رعایت پوشش مناسب» باید حذف می‌شد؛ رباعیات خیام با وجود چاپ‌های متعدد پیشین، با اصلاح ۱۵ مورد امکان انتشار ‌یافت؛ و از دیوان مجد همگر، شاعر قرن هفتم، بیش از ۵۰ بیت حذف شد. حتی آثار تاریخی چون تاریخ جهانگشای جوینی، سه سال در دربار ایران فوریه، و تاریخ ایران سرجان ملکم، علی‌رغم تجدید چاپ‌های متعدد، مشمول اصلاحات ممیزان شدند.

نمی دانم دایره بررسی و ممیزی کتاب طی زمان چقدر دچار قبض و بسط شده است ، اما ظاهرا همچنان انتشار هر کتاب منوط به طی مراحل رسمی و بررسی محتوایی است.سوال این است که چگونه چنین انبوهی از آثار در مدت‌زمانی کوتاه امکان ثبت یافته است؟ آیا بررسان محترم متوجه نشده‌اند که تألیف ۴۲۶ اثر در کمتر از شش ماه، حتی برای پرکارترین نویسندگان تاریخ نیز ناممکن است؟آیا متوجه نشده اند که  چگونه ناشری به یکباره طی چند ماه صدها کتاب را برای گرفتن مجوز ارائه داده است ؟اینان چنان عجله ای در انتشار داشته اندکه  دربرخی از کتابها  حتی فرصت حذف گفت‌وگوهای خام با هوش مصنوعی را هم نداشته اند!. با این همه، این آثار به‌عنوان بخشی از تولید سالانۀ نشر کشور ثبت خواهند شد.

معتقدم  بهره گیری از فناوری های نوین، به ویژه هوش مصنوعی تحولات شگرفی را در همه نهادهای انسانی و تولیدات فکری ایجاد خواهد کرد .در آینده ای نه چندان دور مفاهیم کتاب وکتابخانه ،  مقاله ، مدرسه ، دانشگاه ، پژوهش و... دگرگون خواهند شد .تا آن فرگشت و انقلاب ودر وضعیت فعلی بهره گیری روشمند از این فناوری ها می تواند بر کیفیت و عمق تولیدات فکری بیفزاید اما اینگونه خامخواری ها می تواند پیامدهای نگران‌کننده‌ای برای فرهنگ و اخلاق علمی در پی داشته باشد  . ضروری است که دست اندرکاران حوزه فرهنگ به ابعاد و پیامدهای منفی آن توجه کرده ، راه هایی برای جلوگیری از این رفتار سوء بیابند . به بعضی از آنها اشاره می شود :

۱. تخلف در اخلاق پژوهشی و نقض حقوق مؤلف

• تولید ماشینی انبوه آثار،  بدون زایش علمی یا ادبی را ، شاید بتوان  نوعی  تقلب پژوهشی محسوب کرد.
• محتوای تولیدشده با هوش مصنوعی غالباً از منابع متنوع گردآوری می‌شود، بی‌آنکه به ذکر منبع پایبند باشد.

2. بی‌اعتبار شدن فرآیند تحقیق و تألیف

• پژوهش و تألیف سنتی نیازمند زمان، تأمل و تفکر انتقادی است؛ حذف این مراحل، ارزش کار پژوهشگران واقعی را زیر سؤال می‌برد.
• نتیجه، کاهش اعتماد عمومی به کتاب‌ها و انتشارات است.

۳. تضعیف بازار کتاب و آسیب به نویسندگان اصیل

• اشباع بازار از آثار کم‌کیفیت، عرصه را بر نویسندگان مستقل و ناشران جدی تنگ می‌کند.
• خوانندگان نیز با مواجهه با محتوای سطحی، ممکن است از کل عرصۀ کتاب و نشر سرخورده شوند.

۴. سوءاستفاده از فناوری و ضرورت تنظیم مقررات

• هوش مصنوعی می‌تواند ابزار یاری‌رسان در پژوهش باشد، اما استفاده بی‌ضابطه از آن تهدیدی جدی برای اصالت و خلاقیت است.
• وزارت فرهنگ، انجمن‌های صنفی ناشران و پلتفرم‌های فروش باید سیاست‌های روشن برای پیشگیری از انتشار چنین آثار تدوین کنند.

۵. فریب مخاطب و بحران اعتماد

• بسیاری از خوانندگان از ماهیت ماشینی این گونه آثار بی‌خبرند و آن را حاصل اندیشه انسانی می‌پندارند.
• در بلندمدت، این امر می‌تواند اعتماد عمومی به کتاب و رسانه‌های مکتوب را کاهش دهد.

۶. لزوم آموزش و آگاهی‌بخشی

• جامعه باید نسبت به پیامدهای این نوع تالیفات آگاه شود.
• تقویت مهارت تشخیص محتوای اصیل از تالیفات ماشینی برای مخاطبان ضروری است.
• آموزش سواد اطلاعاتی توسط متخصصان علم اطلاعات می تواند یکی از راهکارها باشد .

۷. مسئولیت پلتفرم‌های توزیع و فروش کتاب

• پلتفرم‌هایی نشر کتاب باید سیاست‌های شفاف‌تر و ابزارهای هوشمندتری برای تشخیص محتوای ماشینی به‌کار گیرند.

۸. ضرورت پاسداشت ارزش‌های انسانی در تولید علم و هنر

• کتاب، تنها وسیلۀ انتقال اطلاعات نیست؛ بلکه بازتاب تجربه، خلاقیت و نگاه منحصربه‌فرد انسانی است.
• جایگزینی کامل این فرایند با تولید ماشینی، به تدریج روح پژوهش، اصالت و نوآوری را از عرصه های علمی و فرهنگی خواهد زدود.

سخن پایانی:
اگرچه هوش مصنوعی می‌تواند هم‌یار پژوهشگران و نویسندگان باشد، اما استفاده ابزاری و بی‌ضابطه از آن، زایش‌های زودهنگامی را می تواند رقم بزند که بیش از آن‌که مایۀ افتخار باشد، زنگ خطری جدی برای فرهنگ و اندیشه است. وظیفۀ جامعۀ فرهنگی و نهادهای مسئول، صیانت از اصالت و اعتبار نشر است، پیش از آن‌که میراث مکتوب ما به انبوهی از متون بی‌روح و بی‌اعتبار بدل شود.     

خسروی ، فریبرز (۱۴۰۴). « پیرامون انتشار کتابهای دروغین و ورود آنها به فهرست آثار منتشره ایران: زایش‌های زودهنگام هوش مصنوعی ». سخن هفته لیزنا، شماره 760، 17 شهریور ماه  ۱۴۰۴