بهره‌گیری از تحلیل‌های کتابسنجی در روش پژوهش

به گزارش لیزنا، دکتر طاهری نخست به مرور مباحث جلسات پیشین پرداخت و گفت: جلسه پیش به موضوع برگزاری جلسات دفاع مجازی پرداخته شد و این جلسه به ادامه بحث روش‌شناسی پژوهش اختصاص یافته است. در هر پژوهشی عناصر و مولفه‌هایی وجود دارند که ارکان پژوهش نامیده می‌شوند. این مولفه‌ها لازمه هر پژوهشی هستند و باید حتما در فرایند پژوهش رعایت شوند.

دکتر طاهری در ادامه به معرفی سه بخش اصلی یک پژوهش پرداخت و افزود: از آنجا که هر پژوهشی، یک فرایند حل مسئله محسوب می‌شود، سه بخش اصلی هر پژوهشی: مسئله پژوهش، روش‌شناسی پژوهش (روش حل مسئله)، و ارایه یافته‌ها (راه حل مسئله) هستند. بنابراین یکی از مهم‌ترین بخش‌های پژوهش (فرایند حل مسئله)، روش‌شناسی است که باید با دقت به آن پرداخته شود. در تفکر سیستمی، مسئله پژوهش، ورودی یا درونداد (Input) یک سیستم است که بر مبنای آن هدف(ها)، پرسش‌ها، فرضیه‌ها، متغیرها، و جز آن را تعریف می‌کنیم. هر پژوهش یک اقدام حل مسئله است و در فرایند پژوهش، هدف پژوهشگر یافتن پاسخ و راه‌حل یک مسئله است. برای یافتن راه‌حل، به روش‌شناسی (شیوه اجرا، گردآوری و تحلیل داده، و جز آن) نیازمندیم که همان پردازش (Process) در نگرش سیستمی است. و در نهایت، یافته‌های پژوهش به منزله راه‌حل مسئله که خروجی یا برونداد (output)  فرایند پژوهش بوده، و هر سه بخش اصلی در قالب گزارش پژوهشی (research report) مانند پایان‌نامه یا رساله بازنمون می‌گردند، و دانشجویان برای دریافت درجه‌های علمی-دانشگاهی باید ارایه دهند.

عضو هیأت علمی دانشگاه علامه ‌طباطبایی با اشاره به این که روش پژوهش بر صحت و اعتبار نتایج به دست آمده موثر است، گفت: درصورتی‌که روش پژوهش به درستی انتخاب نشود، و راه‌حل‌های ارائه شده در چهارچوب روش‌های پژوهش معتبر و شناخته شده نباشند، یافته‌های پژوهش اعتبار لازم را نخواهد داشت، و قابل استناد نیستند. از این رو، انتخاب روش مناسب برای هر پژوهشی از اهمیت فراوانی برخوردار است و باید در انتخاب آن دقت کافی صورت گیرد.

سپس دکتر طاهری به تفاوت روش‌شناسی پژوهش با روش پژوهش اشاره کرد و گفت: روش‌شناسی پژوهش (methodology) با روش پژوهش (research method) متفاوت است و نباید به جای یکدیگر به کار بروند (متاسفانه به یک اشتباه رایج تبدیل شده است). روش‌شناسی، مجموعه فرایندها و بخش‌هایی اعم از روش پژوهش است. یعنی روش پژوهش، جزئی از روش‌شناسی پژوهش به شمار می‌رود. مجموع بخش‌هایی همانند جامعه پژوهش، روش پژوهش، شیوه اجرای پژوهش، روش و ابزار گردآوری داده‌ها، ابزارهای اعتبارسنجی و تجزیه و تحلیل داده‌ها، روش‌شناسی پژوهش را تشکیل می‌دهند. روش‌شناسی هر پژوهشی، از یک یا چند روش مانند روش تحلیل محتوا، پیمایشی، کتابسنجی، تجربی و جز آن با رویکردهای کیفی و کمی بهره می‌گیرد.

دکتر طاهری در ادامه به معرفی روش کتابسنجی، پرداخت و گفت: روش کتابسنجی (bibliometrics) یکی از انواع روش‌های پژوهش با رویکرد کمی به شمار می‌آید. علم‌سنجی (scientometrics)، وب‌سنجی (webometrics) و اطلاع‌سنجی (infometrics)، به عنوان دیگر گسترش‌های روش یادشده متناسب با بافت‌های اطلاعاتی گوناگون، اصطلاحات آشنایی برای پژوهشگران بوده، و به معنای استفاده از روش‌های کمی و آماری برای ارزیابی و تحلیل منابع هستند. در این میان، نخستین سنجه‌ای که مطرح شد، کتابسنجی  بود که منشاء و آغاز توسعه دیگر سنجه‌ها است. کتابسنجی یکی از انواع روش‌های پژوهش است و در رشته‌هایی چون علم اطلاعات و آمار بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در دیگر رشته‌ها همانند حقوق، اقتصاد و جز آن پژوهش‌های اندکی با استفاده از روش کتابسنجی انجام شده‌اند. بنابراین، استفاده از این روش برای انجام پژوهش در حوزه‌های علمی گوناگون، بدیع و ارزشمند خواهد بود.

وی افزود: کتابسنجی یک نوع روش سنجش آماری است و الگوی ارتباطی میان نویسندگان و متون را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، رابطه‌ای که میان نویسندگان و منابع وجود دارد با استفاده از روش‌های آماری مانند توزیع پراکندگی، تحلیل استنادی و جز آن سنجیده و تعیین می‌شوند. بنابراین، هدف کتابسنجی انجام نوعی تحلیل کمی روی منابع گوناگون همانند کتاب، منابع دیداری و شنیداری، و دیگر انواع منابع است.

دکتر طاهری در ادامه با بیان این که پرکاربردترین تحلیل در روش کتابسنجی، تحلیل استنادات است، گفت: تحلیل‌های استنادی گوناگونی روی منابع صورت می‌گیرند. دو نمونه از این گونه تحلیل‌ها، تحلیل عمودی و تحلیل افقی هستند. در تحلیل عمودی پژوهشگر ایده یا نظری را که در منبعی مورد استناد قرار گرفته است، بررسی و ردیابی می‌کند تا به سرچشمه و صاحب (منبع) اصلی ایده را شناسایی کند. تحلیل افقی نیز به این شکل است که به عنوان مثال، اگر دو مقاله به یک منبع واحد استناد داده باشند، اصطلاحاً میان این دو مقاله ارتباط و اشتراک وجود دارد و این دو مقاله نسبت به یکدیگر زوج‌های کتابشناختی (bibliographic coupling) بوده و با یکدیگر ارتباط موضوعی دارند. بدین ترتیب خوشه‌های موضوعی مرتبط تعیین می‌شوند. نوع دیگر از تحلیل استناد افقی، هم‌استنادی (co-citation) است که در آن یک منبع مشخص به دو منبع متفاوت استناد می‌نمایند.

رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه به معرفی قوانین کتابسنجی پرداخت و گفت: قوانین گوناگونی همانند قانون بردفورد، قوانین لوتکا و زیپف در کتابسنجی به کار می‌روند. در قانون بردفورد هدف، شناسایی منابع هسته (core resources یا core references) است. به‌طورمثال، با بررسی استنادات در یک حوزه موضوعی، مجلات هسته آن حوزه شناسایی می‌شوند. یا مثال دیگر، قانون لوتکا است که نسبت نویسندگان به بروندادهای علمی را نشان می‌دهد و تعیین می‌کند در یک حوزه علمی نویسندگان به چه میزان برونداد علمی و پژوهشی دارند. به‌طورنمونه، آمارها نشان می‌دهند که در هر حوزه علمی تقریباً حدود 60 درصد از نویسندگان، تک مقاله‌ای هستند.

سپس دکتر طاهری فرایند پژوهش از دیدگاه چرخه‌ای(دوری) را مطرح کرد و گفت: فرایند پژوهش دارای مهارت‌های روزمره‌ای همانند خواندن، پرسیدن، سازمان‌دادن، گوش‌دادن، تماشاکردن، انتخاب‌کردن، خلاصه‌کردن، نوشتن، بازتاب‌دادن و بیان اندیشه است و این مهارت‌ها باید همواره مورد توجه قرار بگیرند.

وی افزود: بخش دیگر روش‌شناسی پژوهش، روش گردآوری داده‌ها (data gathering method) است و به طور کلی دربرگیرنده چهار روش مصاحبه (interview)، مشاهده (observation)، پرسشنامه‌ای (questionnaire or survey)، و اسنادی یا کتابخانه‌ای (documents or records) است. هرکدام از این روش‌ها، خود، زیرمجموعه و انواع گوناگونی دارند. اما عموماً از ای روش‌های گردآوری داده‌ها استفاده می‌شود. البته روش‌هایی چون گروه کانونی و تاریخ شفاهی نیز وجود دارد که تداول کمتری داشته، و محدود به پژوهش‌های خاصی هستند. در واقع پس از این که روش پژوهش و جامعه مورد مطالعه مشخص شدند، باید متناسب با روش پژوهش، روش گردآوری داده‌ها تعیین شود. یادآوری این نکته ضروری است که تفسیر داده‌های گردآوری شده، یافته‌های پژوهش را تشکیل می‌دهد.

دکتر طاهری در بخش پایانی کارگاه به معرفی چهار روش‌ گردآوری داده‌های اشاره شده پرداخت و گفت: در روش مصاحبه، پژوهشگر پرسش‌هایی (معمولاً از پیش تعیین‌شده) را به صورت حضوری و غیرحضوری مطرح و با صاحب‌نظران و افراد مرتبط یک حوزه مورد پژوهش گفتگو می‌نماید تا داده‌های مورد نیاز استخراج و گردآوری شوند. در روش مشاهده که بیشتر در مطالعات بالینی، تجربی و شبه‌تجربی به کار می‌رود، پژوهشگر داده‌های مشاهده‌شده مرتبط با رخدادها، پدیده‌ها و رفتارها را گردآوری می‌نماید. به‌عنوان‌نمونه، برای ارزیابی یک نرم‌افزار کاربردی باید حتماً آن نرم‌افزار و ویژگی‌های آن را از نزدیک مشاهده کنید تا بتوانید به درستی به بررسی آن نرم‌افزار بپردازید. در روش قوم‌نگاری نیز که یک روش انجام پژوهش است، از روش مشاهده برای گردآوری داده‌ها استفاده می‌شود. روش پرسشنامه‌ای، روش دیگر گردآوری داده‌ها است. روش پرسشنامه‌ای را نباید با پرسشنامه به منزله یکی از ابزارهای گردآوری داده‌ها اشتباه گرفت. در روش پرسشنامه‌ای، معمولاً ابزار پرسشنامه میان جامعه پژوهش توزیع شده و پس از جمع‌آوری پرسشنامه‌ها، داده‌های گردآوری شده تحلیل می‌شوند. در روش مصاحبه نیز که یکی از چهار روش گردآوری داده‌ها است، از پرسش‌های معمولاً از پیش تعیین‌شده استفاده می‌گردد، و گاه به صورت حضوری و گاه غیرحضوری با افراد یا گروه‌ها گفتگو می‌شود. مصاحبه تحلیلی از پدیده‌ها، رخدادها و یا رفتار اشخاص پس از پاسخ‌گویی به پرسش‌ها را به همراه دارد و گاهی در مصاحبه پرسش‌هایی برای اعتبارسنجی و راستی‌آزمایی داده‌های گردآوری‌شده پرسیده می‌شوند. روش اسنادی که به روش کتابخانه‌ای نیز شهرت دارد از دیگر روش‌های گردآوری داده‌ها است. باید توجه داشت که تحلیل اسنادی را نباید جزء روش‌های پژوهش به شمار آورد، بلکه فقط روش گردآوری داده‌ها به شمار می‌آید.

دکتر طاهری در پایان جلسه تصریح کرد: لازم است پژوهشگران در روش‌شناسی پژوهش، و متناسب با روش پژوهش، روش گردآوری داده‌ها را انتخاب نمایند. بدین ترتیب جلسه هفدهم از کارگاه روش‌های تدوین پایان‌نامه و رساله پایان یافت و بررسی جزییات بیشتر انواع روش‌ها و ابزارهای گردآوری داده‌ها به جلسه آینده موکول شد.