دغدغه‌های دکتر فتاحی درباره مسائل و مشکلات پژوهش در علم اطلاعات و دانش‌شناسی

(لیزنا، گاهی دور/ گاهی نزدیک 320): سمانه عباسی[1]؛ دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم ، مهدی محمدی[2]؛عضو هیات علمی گروه آموزشی علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم: در جهان امروز جهان فنآوری است؛ به همین علت سرمایه گذاری در امر پژوهش و تولید علم، یکی از عوامل اساسی پیشرفت در کشورهای توسعه یافته، به شمار می‌رود. به عبارتی، می‌توان گفت که بین پیشرفت و توسعه کشورها و تولید علم رابطه مستقیمی وجود دارد. رشد و توسعه کشورهای پیشرفته، در نتیجه سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش آنهاست. به بیانی دیگر، پژوهش «حلقه مفقوده توسعه» یا «سنگ زیربنای توسعه» است، چرا که افزايش و تعميق فعاليت­هاى پژوهشى زمينه‌ساز اصلى توسعه و پيشرفت آن كشور به شمار می‌رود (تصويرى قمصرى و جهان­‌نما، 1386). از اين رو، كشورهاى توسعه یافته درصد بالایى از درآمد ناخالص ملى خود را صرف پژوهش می‌کنند (ديانى به نقل از اخوتى و بذرافشان، 1387، ص 58).

اطلاعات پشتوانه پژوهش است در این راستا، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی به لحاظ در اختیار داشتن منابع و نیروهای متخصص و امکانات تحقیقاتی؛ بیش از همه رسالت مهم تولید علم را بر عهده دارند (طرقی، 1384). اطلاعات در محمل‌های مختلف تولید و در بین اعضای آن جامعه جریان می‌یابد.

همان طور که تولید علم و جریان انتشار دانش بسیار مهم و حیاتی است، ارزیابی و تحلیل این جریان در راستای شناسایی کاستی‌ها و نارسایی‌های موجود به منظور ارائه راه­حل از سوی متخصصان نیز حیاتی است. به همین خاطر شاهد هستیم که سالانه شاید هزاران تحقیق در زمینه نقد، تحلیل و ارزیابی فعالیت‌های علمی حوزه‌های مختلف از سوی متخصصان آن رشته‌ها منتشر می‌گردد. متخصصان طراز اول هر حوزه‌ای به تناسب جایگاه و موقعیتی که دارند اشراف کاملی بر جریان تولید اطلاعات این حوزه دارند و سعی می‌کنند در آثار و سخنان خود کاستی‌ها را مشخص و سیاست­گذاری کلان پژوهشی آن حوزه را مشخص سازند.

دکتر رحمت اله فتاحی پیشکسوت و متخصص علم اطلاعات و دانش­‌شناسی از جمله افرادی هستند که بیش از چهار دهه در حوزه آموزش و پژوهش این رشته جایگاه خاصی دارند. نوشته‌ها و پژوهش‌های وی در سطوح گروه آموزشی، دانشکده، دانشگاه، استان و همچنین در سطح ملی و بین­‌المللی در زمینه آموزش، پژوهش و فعالیت‌های حرفه‌ای اثربخش بوده است. برخی از موفقیت‌های این حرفه مرهون تلاش‌های بی وقفه ایشان است. همچنین وی یکی از اندیشمندان مطرح این حوزه در سطح ملی و بین المللی به شمار می‌رود. ایشان افزون بر تدریس در دانشگاه و هدایت دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری، دیدگاه‌های تخصصی خود را بارها در کتاب‌ها و مقاله‌های مختلف در مجلات داخلی و خارجی منتشر کرده ­است. وی علاوه بر عضویت در هیات تحریریه چندین نشریه، سردبیر دو نشریه مطرح تخصصی رشته (پردازش و مدیریت اطلاعات، پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی) است. دیدگاه‌ها و نوشته‌های کوتاه و یادداشت‌های سردبیری ایشان که در شماره‌های مختلف مجلات منتشر شده از سوی دو نفر از دانشجویان ایشان نرگس اورعی و نرگس ملکوتی در سال ۱۳۹۶ جمع‌آوری و در کتابی با عنوان "اندیشه‌ها و دغدغه‌های حرفه‌ای" منتشر شده است. این کتاب در برگیرنده مجموعه نوشته‌های کوتاه، سرمقاله و مصاحبه‌های ایشان درباره مسائل حرفه‌ای در علم اطلاعات و دانش‌شناسی است که از سوی نشر چاپار و اساطیر پارسی در ۴۵۰ صفحه منتشر شده است. مطالب کتاب در چهار قسمت: آموزش و نظام دانشگاهی، پژوهش و نشر، مدیریت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و مسائل حرفه‌ای و تخصصی منتشر شده است. در این نوشتار قصد داریم دغدغه‌های ایشان را در زمینه آسیب‌شناسی نظام پژوهش در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی را به بحث گذاریم. ان­شاءالله در نوشتارهای بعدی دیدگاه‌های این استاد فرزانه را در آسیب‌شناسی مجلات و مقاله‌ها و پایان‌نامه‌های رشته تقدیم علاقه‌مندان خواهیم کرد.  

چالش‌های قابل تامل در حیطه پژوهش‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران:

با توجه به اهمیت پژوهش در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی، لازم است تا با بررسی و رصد تحولات در این رشته، به آسیب‌شناسی مشکلات و چالش‌های پیش رو بپردازیم و بتوانیم با دسته‌بندی مشکلات و ارائه راه حل، مسیر تحقیق و پژوهش را تعالی بخشیم.

جای خالی نوآوری: چالش جدي در پژوهش‌های ما: دکتر فتاحی بر این باور است برنامه‌هاي درسـي این رشته در سـطوح مختلـف، نتوانسته‌­اند بر مبناي نظريه‌هاي نوين آموزشي ماننـد مسـئله محـوري، تفكـر تحليلـي، تفكر انتقادي و نهايتا تفكر خلاق شكل گرفته و اجرا شوند. در نتیجه ذهن دانشجو از اين توانايي‌ها بهره­‌مند نشده و قـادر نيسـت بـه مسـئله‌يـابي و شناسـايي موضوع‌های نو و كاربردي بپردازد و در نتیجه نمی­تواند پژوهش‌هاي كيفي منتج بـه نـوآوري انجـام دهد. آشكارا شاهد اين هسـتيم كـه بيشـتر دانشـجويان تحصـيلات تكميلـي و برخـي اعضاي هيأت علمي در شناسايي موضوع‌هاي مناسب برای پـژوهش مشـكل دارنـد و مـدت قابل توجهي از وقت خود را صرف اين كار مي‌كنند. از سوي ديگر، افـزايش بـي‌رويـه پذيرش دانشجو در دانشگاه ها و درنتيجه، بار آموزشي بـيش ازانـدازه موجـب شـده تـا بخشي از اعضاي هيئت علمي فرصت كافي بـراي تعمـق در فعاليـت‌هـاي پژوهشـي و هدايت كيفي پايان‌نامه‌ها نداشته باشند.

در ادامه مهمترین مشكلات ريشه‌اي در ارتبـاط بـا عـدم نـوآوري وخلاقيت در پژوهش‌هاي دانشجويي اشاره شده است:

عدم پويايي برنامه‌هاي درسي و تأكيد بر رويكردهاي سنتي در آمـوزش‌هـاي كلاسيك؛

وجود درس‌هايي كه ارتباط آنها بـا كـل برنامـه آموزشـي رشـته‌هـاي علمـي نامشخص است و يا از سوي مدرسان تبيين نمي‌شود؛

تأكيد بر رويكرد تكليفي در گذراندن واحدهاي درسي؛

عدم استفاده از رويكرد مسئله­‌محور در تدريس؛

عدم تشويق دانشجويان به انجام پژوهش؛

اين مشكلات درنهايت باعث آن شده است كه نخستين هـدف بيشـتر دانشـجويان درانجام پژوهش و يا نگارش پايان‌نامه رفع تكليـف باشـد.

چالشی به نام «آی اس آی»: یکی از مسائل مهم در بین پژوهشگران از نظر دکتر فتاحی، توجه زیاد به چاپ مقالات آی اس آی است. تاکید بیش از اندازه بر تولید مقاله‌های آی اس آی موجب انحراف در توسعه علمی و یک­سونگری در جهت تقویت علوم دقیق و کاربردی شده که این به نفع کشور نیست. چراکه تاکید بر چاپ مقاله انگلیسی در مجلات خارجی می‌تواند جامعه دانشگاهی ما را از پاسخ به نیازهای بومی غافل کند، تا جایی که گرایش برای چاپ مقالات در مجلات خارجی گاهی موجب فرار مغزها می‌شود. هرچند که فرد پژوهشگر یا نویسنده مقاله به لحاظ فیزیکی در ایران زندگی کند، در واقع اندیشه و مغز وی مهاجرت کرده است (ص 168).

عدم آگاهی جامعه از یافته‌های پژوهشی: فتاحی تاکید دارد که تعدادی از پژوهش‌ها به دليل محدوديت تعداد مجله­ها، يـا در نوبـت انتشـار بـراي چنـدسال آينده قرار مي­گيرند و يا آنكه هرگز منتشر نمي‌­شوند. پيامد اين كـار، عـدم بازتاب يافته­هاي پژوهش­هاي پايان­نامـه­اي و درنتيجـه عـدم آگـاهي و اسـتفاده جامعه از آن يافته­هاست. اين مسئله مي­تواند به كاهش انگيزه دانـش آموختگـان به ادامه پژوهش پس از دانش­آموختگي بيانجامد كه نكتـه­اي منفـي بـراي نظـام آموزش عالي، ازجمله رشته علم اطلاعات و دانش­شناسی به شمار مي­رود (فتاحی، ص 139-144).

انجام پژوهش های تکراری: دکتر فتاحی در جایی دیگر درباره موضوعات تکراری در پژوهش­ها اعلام می­دارند، عدم آگاهی گروه­هاي آموزشي، اعضای هيأت علمي و دانشجويان از پايان­نامه­‌هاي تصويب شـده، در دسـت انجـام و يـا به تازگي دفاع شده، احتمـال تكـراری شـدن موضـوع پژوهش­هاي پايان­‌نامه­اي را افزایش می­دهد. مشكلي كه هم اكنون در بسـياري از رشـته‌­هـاي تحصيلي در ايران به چشـم مـي­خـورد. نتيجـه آنكـه مجلـه­‌هـاي كتابـداري و اطلاع رساني و داوران مقاله‌ها يا از وجود پايان­‌نامه­‌هاي تكـراري و مشـابه آگـاه نيستند و مقاله­‌هاي برگرفته را براي چاپ مي‌­پذيرند، يا اينكه آن مقاله­‌ها را به دليل تكراري بودن رد مي­كنند. سرانجام دستاورد تـلاش دانشـجو و اسـتادان منتشرنشده و در دسترس جامعه قرار نمي­گيرد (فتاحی، ص 139-144).

افزایش دانشجویان تحصیلات تکمیلی: بر اساس آيين نامه­‌هاي موجود، دانشجويان كارشناسي ارشد، بايد حداقل يك مقاله و دانشجويان دكترا بايـد حـداقل دو مقالـه بـه چاپ رسانيده باشند و يا نامه پذيرش مقاله را ارائه دهند. اسـتخراج مقاله از پايان­‌نامه راه و روش خاص خود را دارد كه نيازمند توجه جدي دانشجويان و استادان راهنما است. بارها شاهد آن بوده­ایم كه پايان­نامه­‌هاي ارزشمندي انجام گرفته اما مقاله­هاي برگرفته از آنها فاقد جذابيت و ارزش به لحاظ ارائـه دانش جديد بـوده است. اين مسئله‌اي است كه اكنـون بـه دليـل عـدم توجـه دانـش آموختگان و استادان راهنماي آنها در استخراج مقاله تا حد زيادي دامن­گير مجله­‌هـاي علمـي شـده اسـت. هنر دانشجو و استاد راهنما در ارائه مقاله­اي است كه نه تنها بيانگر تلاش آنها باشد بلكـه بتواند از انسجام نظري و عملي در انعكاس يافته­‌هاي علمي نيز برخوردار باشد (ص 123-126).

عدم  تناسب تعداد اساتید راهنما و دانشجویان:یکی از مصادیق اصلی پژوهش در دانشگاه‌ها نگارش پایان‌نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی است. دکتر فتاحی با اشاره به این موضوع بیان می­دارند با افزايش تعداد دانشجويان، سهم هر استاد راهنما بـراي هـدايت پايـان­نامـه­ه‌ـاي ارشد و دكترا به طور فراواني افزايش يافته اسـت. زيـرا طـي سـال­هـاي اخيـر تعـداد اعضاي هيأت علمي به نسبت تعداد دانشجويان افزايش نيافتـه اسـت. ايـن امـر باعـث مي­‌شود ميزان وقتي كه استادان براي راهنمايي پايان‌نامـه­‌هـا و ويراسـتاري مقالـه‌­هـاي برگرفته از پايان­نامه­ها صرف مي­كنند كمتر شـود و در نتيجـه از كيفيـت ايـن  مقالـه­‌هـا كاسته شود. چنين چيزي در تضاد با هدف آموزش عالي است همچنین با توجه بـه تعـداد كـم مجلـه‌هـاي علمـي پژوهشـي در مقايسه با تعداد فزاينده مقاله­‌هاي برگرفته از پايان­‌نامه‌­ها، درصـد قابـل تـوجهي از ايـن مقاله­‌ها از شانس انتشار در مجله‌هاي علمي- پژوهشي برخوردار نخواهنـد شـد. در نتيجـه بخش قابل توجهي از يافته­‌هاي علمي و دانش نو انتشار پیدا نمی کنند و در دسترس قرار نمی­گیرند. اين امر نيز در تضاد با هدف آموزش عالي بـه ويـژه در سال­هاي اخير است كه توليد علم مورد تأكيد فراوان قرارگرفته و همین امر موجب عدم فارغ التحصیلی به موقع دانشجویان خواهند شـد ويا بخشي از نمره پايان­نامه آنان كسر می­شود (ص 145-147).

راهکارهای برون رفت از آسیب ها: دکتر فتاحی پس از آسیب‌های اشاره شده در بالا، راه‌کارهای برون رفت از آن را نیز بیان کرده‌اند که عبارتند از:

آموزش تفکر تحلیلی راهی برای رسیدن به خلاقیت:بر اساس نظريـه­هـاي دانشـمندان علـوم روانشناسـي و علـوم تربيتي، رسيدن به خلاقيت در پژوهش نيازمند توجه جدي بـه آمـوزش تفكـر تحليلي، انتقادي و خلاق در نظام آموزشی است. رسيدن به توانايي تفكـر خـلاق مسـتلزم طـي کردن فراينـدي نسـبتا طولاني اما قابل دستيابي است. از سوي ديگر، داوران مقاله‌­ها نيز به معيار نوآوري به منزلـه يـك شـاخص اصـلي در پذيرش مقاله­‌ها تأكيد دارند. درنهايت، خوانندگان مجله‌­هـاي علمـي هـم كـه خـود ممكن است جزو پژوهشگران باشند توجه خاصي به جنبه‌­هـاي نوآورانـه و خـلاق دركسب دانش دارند. همه اين عوامل موجب مي­شود كه عنصـر نـوآوري و خلاقيـت در پژوهش­‌ها و مقاله‌­هاي برگرفته از آنها بيش از پيش اهميت يابد. به همین علت عواملی چون انگيزه، آمادگي­هاي زيست شناختي، تجارب محيطي و اجتماعي، يادگيري­هـاي قبلـي، توانمندي­هاي­ هوشي و ذهني، احساس نياز و مانند آنها پيش نياز خلاقيت بـه شمار ­روند.

بازنگری در مقاطع آموزش عالی و آموختن شیوه درست تفکر:ایشان بر این باور هستند که پوياسـازي برنامه­‌هاي آموزشي در دانشگاه، بازنگری در برنامـه‌هـاي آموزشي در مقاطع مختلف آمـوزش عـالي، آموختن شـيوه تفكـر درست از عامل اصلي بروز نوآوري و خلاقيت است ( ص 131).

به کار بردن خلاقیت در نوشتارها: دکتر فتاحی درباره راه­های  برون رفت از چالش‌ عدم خلاقیت در پژوهش ها بیان می­دارد هر کس که می‌خواهد در ایجاد نویسندگی خلاق قلم بر دست گیرد می‌بایست به موارد زیر توجه نماید.

-انگيـزه و خواسـت قـوي و پايـدار داشـته باشد؛

-اعتماد به نفس داشته باشد؛

-به اندازه كافي مطالعه داشته باشـد؛

- واقـع­‌بينانـه كار كند؛

-جدي باشد و از روي برنامه زمان‌بندي شده كار كند؛

-خـود را بـه جـاي خواننـدگان و داوران بگذارد؛

-از ارزش و اهميت مقاله خود مطمـئن باشـد؛

 -حتمـا حـرف تازه‌اي براي گفتن داشته باشد؛

- از زاويه و رويكرد جديدي به موضـوع نگـاه كند؛

-همواره در شرايطي كار كند كه تمركز داشته باشد؛

-عادت به نوشـتن بـراي تقويـت فرهنـگ نوشتاري جامعه داشته باشد؛

-براي يافتن ايده و موضوع مقاله به فهرست منـدرجات مجـلات تخصصي رشته مراجعه كند و هيچگاه مطالعه را فراموش نكند؛

-در نهایت از زياده نويسي، مبهم‌نويسـي، بي هدف‌نويسي پرهیز کند (ص 131-134).

این موارد همان مشکلاتی هستند که قنادی نژاد، حیدری و چینی پرداز (۱۳۹۷) بدان تاکید کردند و معتقدند که روند انتشارات در حوزه علم اطلاعات و دانش‌­شناسی در ایران از دهه 1380 آغاز شده و هرچه به زمان حال نزدیک می­شویم با توجه به ماهیت رشته و شناخت آن توسط جامعه این پژوهش­ها بیشتر می­شود. همچنین روند پیشرفت تعداد مقالات پژوهشی چه از نظر کمّی و تا حدودی از نظر کیفی رو به پیشرفت است، هر چند به مراتب تکرار و هم­پوشانی در موضوعات کار شده مشاهده می­‌شود. البته دکتر فتاحی برای برون رفت از شرایط راهکارهایی را عنوان کرده است از جمله:

تدوین نقشه‌های علم سنجی: دکتر فتاحی با اشاره به بر طرف نمودن خلا­های پژوهشی بیان می­‌کنند: بر پایه تحليـل­هـاي خُرد و كلان در زمينه موضوع­‌های پژوهشي، باید نقشه‌هاي علـم ­سـنجي تدوين نمود تا نقاط قوت و ضعف و نيز فضاهاي خـالي پـژوهش را شناسـايي كـرد.

انجام مطالعات مقایسه‌ای: مطالعات مقايسه­ اي با برخي كشورها نيز مي­تواند سودمند باشد و این می­تواند تجربه­ هاي آنـان را در جهت‌دهي به سمت و سوي پژوهش­ها نمايان سازد. چنين مطالعـاتي را مـي ­تـوان درقالب پايان‌نامه دكترا آغاز كرد.

پرداختن به موضوعات جدید در حیطه کتابداری و اطلاع‌رسانی: قلمرو موضوع­هايي چون اطـلاع‌­يـابي، سـواد اطلاعـاتي و يـادگيري الكترونيكي همچنان باز و گسترده است و نياز به پژوهش و نشر يافتـه­‌هـاي پژوهشـي در اين قلمرو همچنان احساس مي­شود. اهميـت ايـن امـر، بـه ويـژه، ازآن روسـت كـه زمينه­‌هاي مرتبط با اين قلمرو تنها به حوزه كتابداري و اطلاع‌رساني محدود نمي­شود بلكه به همه حوزه­ها و قلمروهاي نظري و كاربردي مربوط مي­شود كـه همواره بـه اطلاعات و دانش نياز دارند و مي­بايست مهارت­ها و توانايي­هاي متصـديان آنهـا درزمينة اطلاع­يابي، سواد اطلاعاتي و يادگيري الكترونيكي توسعه يابد. بـه همـين دليـل نياز داريم به گونه‌­ای عمل كنـيم كـه از تكـرار و اشـباع در پـژوهش­هـاي ايـن قلمروهـا جلوگيري نماييم و حرف­هاي نويي را در اين زمينه مطرح سازيم (ص 161-163). این همان موردی است که یوسفی از آن به عنوان «بازنگری در روند انجام پژوهش‌ها» یاد می‌کند و معتقد است که در زمان­های مختلف گرایش به موضوع­ها به علل پیشرفت‌های فن­آوری و علمی متفاوت است، روند انجام پژوهش نیز باید در راستای آن­ و مطابق با پاسخگویی به نیازهای رشته متحول شود (یوسفی، ۱۳۷۹).

ایجاد سامانه علمی جهت ثبت پیشنهادات و گزارش‌های پژوهشی: راه حل ارائه شده توسط دکتر فتاحی برای پیشگیری از پایان­نامه­ها و مقالات پژوهشی تکراری، راه‌اندازی سامانه­‎ای علمی جهت ثبت پبشنهادات و گزارش­های پژوهشی است. زمانی که ما افزون بر اطلاعات پایان­‌نامه­‌ها، به اطلاعات طرح­های پژوهشی که در وزارتخانه­‌ها و پژوهشگاه­ها اجراشده و یا در دست اجراست نیاز داریم. این یک اقدام بزرگ و مهم ملی است که هنوز نتوانسته­ایم آن را آغاز کنیم (فتاحی، 188). همچنین مهمتر از آن تکمیل و توسعه قابلیت­های گوناگون این سامانه در جهت رؤیت‌پذیری و استفاده‌پذیری است. در این زمینه لازم است از آخرین دستاوردهای فناوری اطلاعات (جستجوهای پیشرفته، جستجوی معنایی، اصطلاح نامه­ای و مانند آنها) استفاده نمود (ص 189).

برقراری ارتباط با صنعت: در این زمینه، فتاحی باور دارد که برقراري ارتباط با صنعت يا ارتباط با جامعه كـه به شكل طرح‌هاي مشترک به وقوع پيوسته و يا تجربـه‌هـايي كـه در آنهـا دانشـگاه‌هـا سفارش گيرنده و مجري طرح‌هاي پژوهشي بوده‌انـد، نقطـه مثبتـي در كـاربردي كـردن پژوهش در ايران به شمار مي‌رود. درگير ساختن اعضاي هيئت علمي و نيز دانشجويان تحصيلات تكميلي در طرح‌هاي مشترک بـا صـنعت يـا جامعـه مـي‌توانـد ديدگاه كاربردي مورد نظر را به جامعه دانشگاهي منتقل كند (ص 145-147).

افزایش بودجه پژوهشی دانشگاه‌ها و سازمان‌ها:دولت می‌بایست بودجـه پژوهشـي سازمان‌ها و دانشگاه‌ها را افزايش دهند اما در اين زمينه، كه حاصل اين تـلاش‌هـا و نتایج آن­ها چـه بوده، آن­چنان جدي نبوده‌اند. اما همانطور که به نظر می‌رسد مسائل و مشـكلاتي كـه در كشور در زمينه‌هاي گوناگون اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و مانند آنهـا وجـود دارد ناشي از دور بودن پژوهش‌ها از نيازهاي كاربردي جامعه است (ص 145-147).

بررسي انتقـادي فعاليت‌ها و دستاوردهاي پژوهشي و پیگیری از سوی مسئولین کشوری:این معلم پیشکسوت می­گوید که بررسی انتقادی در امور پژوهشی  ضـروري، اساسـي اسـت، زيـرا ادامـه مسـير فعلـي نمي‌تواند اثربخش باشد. در این رابطه مجلس شوراي اسلامي مـي‌توانـد گروه و يا نهادي را مسئول بررسي همه جانبه موضوع كند. در سطح وزارتخانه‌هـا هـم مي‌توان چنـين كميتـه‌هـايي را مسـئول بررسـي و نقـد وضـعيت موجـود و شناسـايي راهكارهاي اثربخشي طرح‌هاي پژوهشي نمود؛ اما مهم‌تر از آنهـا، دانشـگاه‌هـا و مراكز پژوهشي هستند كه مي‌توانند از ديدگاه‌هاي مختلف بـه تحليـل وضـعيت خـود بپردازند. البته در اين زمينه، وجود گزارش‌هاي مشـابه، دسـتورالعمل‌هـا و راهنماهـا و ازجمله نمونه‌هايي از برنامه‌هاي ارزيابي طرح هاي پژوهشي و نيز برنامه‌هاي راهبردي توسعه پژوهش مي‌تواند راهگشا باشـد. بـا توجـه بـه وجـود هـدف‌هـا و فراينـدهاي مشترک در بسياري از دانشگاه‌ها، آنها مي‌توانند در تبادل تجربيات و دانـش مـرتبط بـا فعاليت‌هاي پژوهشي فعاليت كنند (ص 145-147).

ایجاد همکاری علمی میان پژوهشگران و اساتید: ایجاد همکاری علمی میان پژوهشگران یکی از راهکارهای رفع موانع پژوهشی است که برای تحقق بهتر این شرط لازم است اقدامات زیر صورت گیرد:

 تدوين آئين­‌نامه‌هاي جديد و يـا بـازنگري در آئـين نامـه‌هـاي موجـود؛

 تـأمين بودجه بيشتر براي طرح‌هاي مشترک؛

 اعطاي امتياز بيشتر به مقاله‌هاي چندنويسـنده‌اي و مانند آنها؛

 در انتهای هر طرح پژوهشی مقاله‌ای به مجله ارسال می‌شود که در این امر هيئـت‌هـاي تحريريـه و بـه ويـژه سـردبيران مجله‌هاي علمي- پژوهشي مي‌توانند وزن بيشتري به مقاله‌هاي چنـد نويسـنده‌اي داده و اعتبار نشريه خود و داده‌های علمی خود را بالا ببرند.

انجام فعالیت‌های پژوهشی اساتید تحصیلات تکمیلی با دانشجویان: استادان مقـاطع تحصيلات تكميلـي نيـز مي‌توانند دانشجويان اين مقاطع را به انجام كارهاي مشترک تشـويق كنند. بدون ترديد، حركت در اين راستا دسـتاوردهاي بزرگـي بـراي جامعـه علمـي و دانشگاهي ايران خواهد داشت و رتبه ايران را در توليد علـم حاصـل از خـرد جمعـي ارتقاء خواهد بخشيد (ص 135-138).

سخن پایانی:

ایران اسلامی با داشتن جوانانی تحصیل کرده و دارای نبوغ در دانشگاه­ها و مراکز پژوهشی، ظرفیتی بالقوه در جهت تولید دانش و توسعه اقتصادی دارد. اگرچه این سرعت رشد علمی در کشور و تربیت محققان به خودی خود دارای ارزش است ولی زمانی ارزش واقعی خود را پیدا می­کند که پژوهش­ها در جهت نیازهای کشور و برای تعالی دانش و فناوری و کسب ثروت از طریق دانش به کار گرفته شود. مشخص نمودن جایگاه و نقش پژوهش و نهادینه کردن جایگاه آن در تار و پود جامعه و فرهنگ حاکم بر آن و نیز اهمیت بخشیدن به آن در سیاست­گذاری­ها و مدیریت­های کلان و ایجاد ساختارهای تحقیقاتی پویا و متناسب با شرایط جامعه لازمه تحقق این امر است (هدایتی، 1395). نوشته های فتاحی، همچون اندیشمندان و دغدغه مندان، نیز بر این نکته ها تاکید دارد.

انجام پژوهش، نگارش پایان­نامه یا نوشتن یک مقاله گامی در جهت تولید علم است، همچنان که امروزه مهم‌ترین شاخص برای سنجش میزان موفقیت یک پژوهشگر، دانشجو یا دانشگاه یا کشور کمّیت و کیفیت دانش تولیدی است. در این زمینه لازم است بیش از آن که به تعداد پژوهش‌های صورت گرفته توجه شود باید بر کیفیت کارهای انجام گرفته دقت شود. کیفیتِ بهترِ کار بستگی به عوامل متعددی دارد از جمله این که در نگارش آن یک موضوع جدید علمی انتخاب کرد و در پرداختن به آن نیز رویکردهای جدید علمی بکار گرفته شود. بعد از انتخاب، مطالعه عمیق در موضوع خاص انتخابی و بررسی جوانب مختلف آن برای ساخت و پرداخت و جمع­آوری اطلاعات و داده­های مورد نیاز مد نظر قرار گیرد. بکارگیری این موارد همان خلاقیتی است که  دکتر فتاحی بدان تاکید دارند و آرزو می‌کنند که استادان و دانشجویان با عنایت به تحول در رشته علم اطلاعات و دانش شناسی تحت تاثیر فناوری­ها و تکنولوژی­های جدید به تحقیقاتی بپردازند که در جهت برآوردن نیازهای جامعه است و در پژوهش خود همگام با پیشرفت­های تکنولوژیکی در حوزه علم اطلاعات و دانش شناسی پیش روند. لذا در جم‌ع­بندی مطالب فوق پیشنهاد می‌شود:

-تلاشی برای تشکیل پایگاه اطلاعاتی و نظامی کار آمد برای سازماندهی و تعیین اولویت­های پژوهشی، در جهت آگاهی­‌سازی جامعه علم اطلاعات و دانش شناسی از نتایج پژوهش­های انجام شده؛

-سعی شود تا پژوهش­های آتی در حوزه­های موضوعی روزآمدتر صورت گرفته که این خود نیازمند تحول در نظام آموزشی در جهت آموزش تفکر خلاق و نوآوری در پژوهش‌هاست؛

-با آگاهی از تحقیقات موجود، روند موضوعی در سطح بین المللی شناسایی شده و در راستای آن کاستی­های پژوهش موضوع در داخل کشور کشف و برای رفع نقاط ضعف در تحقیقات آینده برنامه­‌ریزی شود.

منابع:

اورئی، ن؛ ملکوتی، ن (1396). اندیشه‌ها و دغدغه‌های حرفه‌ای: مجموعه نوشته‌های کوتاه، سرمقاله‌ها و مصاحبه‌های دکتر رحمت‌الله فتاحی درباره مسائل حرفه‌ای در علم اطلاعات و دانش‌شناسی. تهران: اساطیر پارسی.

طرقی، ج ( 1374).  بهسازی مدیران دانشگاهی برای دانشگاه فردا، اصفهان: انتشارات کنکاش.

قنادی نژاد، ف؛ حیدری، چینی پرداز، ر. (1397). تحلیل محتوای متون مربوط به اولویت‌های پژوهشی در علم اطلاعات و دانش‌شناسی. پژوهشنامه کتابداری و اطلاع رسانی, 8(1), 55-74.

مصاحبه با محمد­پور، مدیرکل ارزیابی، نظارت، بازرسی و پاسخگویی به شکایات منطقه ۷ دانشگاه آزاد اسلامی، 26 آذر 1399، دریافت شده در 8 دی ماه 1400  

نجف قلی‌نژاد، ن؛ رجوى، ا؛ صادق‌زاده وايقان، ع. (1391) نقش کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی کتابخانه ملی ایران در پیشبرد پژوهش پژوهشگران، فصلنامه مطالعات ملى كتابدارى و سازماندهى اطلاعات، 23 (4)، ۱۹۶-۲۱۴.

هدایتی، ف. (1395). نقش و جایگاه پژوهش در ایران ومقایسه آن باسایرکشورها (با نگاهی به نقش پژوهش در تصمیم گیری های کلان)، معاونت سیاسی اداره پژوهش های خبری صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. دریافت در 11/10/1400.

یوسفی، ‌اع. (1379). مقایسه گرایش موضوعی مقالات کتابداری و اطلاع رسانی ایران و پایگاه اطلاعاتی" ایزا". مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات, 44(11)، 36-62.‎

Gholaminejad, M., Ghabool, E. (2007). The Pathology of Some Persian Language and Literature ThesesL. researches on mystical literature(gowhar-i-guya), 1(1), 181-192.

------------------------------------------------

[1] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید

[2] . این آدرس ایمیل توسط spambots حفاظت می شود. برای دیدن شما نیاز به جاوا اسکریپت دارید