داخلی
»مطالب کتابداری
»گفتگو
«پژوهش‌نامه‌های دانشجویی» محملی برای انتشار نتایج پایان‌نامه‌ها
دکتر یزدان منصوریان، عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران در گفتگوی اختصاصی با لیزنا درخصوص مطالب مطرح در هفتمین نشست سردبیران مجله‌های تخصصی کتابداری و اطلاع رسانی مبنی بر عدم لزوم انتشار مقاله از هر پایان نامه اظهار داشت: "در ابتدا باید بر این نکته تاکید کنم که استخراج مقاله از پایان‌نامه اقدامی بسیار سودمند و ستودنی است؛ که می‌تواند زمینه‌ساز انتشار نتایج پایان‌نامه‌ها شود. زیرا پایان‌نامه‌ها جزء منابع خاکستری (Gray Literature) هستند که وارد بازار نشر نمی‌شوند و لازم است با انجام اقداماتی- نظیر استخراج مقاله از آنها - نتایج این آثار در اختیار جامعه علمی قرار گیرد. اتفاقاً اینجانب قبلاً یادداشتی با عنوان «پیامدهای دسترسی آزاد و مشروط به منابع خاکستری» در سخن هفته لیزنا نوشته‌ام که به همین موضوع می‌پردازد. بر این اساس، در ابتدا باید به سودمندی استخراج مقاله از پایان‌نامه‌ها تاکید ویژه‌ای داشته باشم."
وی افزود: "اما آنچه در آن جلسه مطرح شد مربوط به محدودیت‌هایی است که در این زمینه وجود دارد. زیرا گاهی فراغت از تحصیل دانشجویان مشروط به استخراج مقاله از پایان‌نامه آنان است که به دلیل محدودیت تعداد مجلهها و فرایند طولانی داوری و انتشار، گروهی از آنان با مشکلاتی مواجه می‌شوند. زیرا در عمل تعداد، تنوع و توان مجله‌های علمی در حدی نیست که ظرفیت پذیرش و انتشار تمام مقالات مستخرج از پایان‌نامه‌ها را داشته باشند. بنابراین، یا باید در وضع مجلهها تحولی ایجاد شود یا باید در تعریف مقاله تجدید نظری صورت گیرد. بنابراین، اگر قرار است با همین تعریف موجود از مقاله انتظار داشته باشیم از تمام پایان‌نامه‌های کشور مقاله‌ای استخراج شود و فقط در همین تعداد مجله‌های علمی و پژوهشی منتشر شود، ممکن است انتظاری چندان منطقی نباشد."
منصوریان در ادامه تصریح کرد: "ضمن آنکه هر پایان‌نامه زمانی که از معیارهای لازم برای دفاع برخوردار باشد، عملاً وظیفه خود را به عنوان مدرکی برای اثبات توان دانشجو برای انجام پژوهشی مستقل نشان داده است و انتشار مقاله از آن «ارزشی افزوده» در این زمینه تلقی می‌شود."
دکتر یزدان منصوریان در پاسخ به این سوال که «چگونه انتشار مقاله مستخرج از پایان‌نامه ارزش افزوده‌ای برای این آثار محسوب می‌شود؟» بیان کرد: "دسترسی به متن پایان‌نامه‌ها نسبتاً محدود است و انتشار مقاله مستخرج از آنها ابزاری برای اشاعه اطلاعات مندرج در آنها محسوب می‌شود. ضمن آنکه با قرار گرفتن این مقاله‌ها در فرایند داوری و انتشار امکان ارائه بازخورد، نقد و بررسی از طرف جامعه علمی نیز فراهم می‌شود. زیرا این مقاله‌ها همچون سایر آثار ارسال شده به نشریه‌ها قبل از انتشار مورد داوری و ارزیابی مجدد قرار می‌گیرند و پس از انتشار نیز خوانندگان می‌توانند درباره کیفیت و ارزش علمی آنها قضاوت کنند."
وی افزود: "به این ترتیب خلاصه‌ای از محتوای این پایان‌نامه‌ها در اختیار خوانندگان قرار می‌گیرد و به نوعی در سطحی گسترده‌تر منعکس خواهند شد. به همین دلیل انتشار مقاله مستخرج از پایان‌نامه‌ها ارزشی افزوده برای این آثار به شمار می‌آید."
عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران درباره شباهت‌ها و تفاوت‌های بین ساختار یک مقاله مستخرج از پایان‌نامه با ساختار پایان‌نامه اصلی گفت: "بدیهی است که تبدیل پایاننامههایی که گاه حجم آنها به 300 صفحه یا بیشتر نیز می‌رسد به مقاله‌ای که حجمی حدود 20 صفحه دارد کار آسانی نیست. اما این هنر دانشجو و استادان راهنما و مشاور است که بتوانند خلاصه‌ای جامع و مانع از این آثار تهیه کنند. معمولاً شباهت بسیار زیادی بین ساختار پایان‌نامه‌ها با مقاله‌های مستخرج از آنها دیده می‌شود، که گاه این شباهت‌ها و تکرار آن در تمام این آثار ممکن است برای خوانندگان ملال‌آور باشد. "
وی در ادامه تأکید کرد: "بر این اساس، لازم است کمی خلاقیت در این زمینه اعمال شود و مقاله‌های مستخرج از پایان‌نامه‌ها از ساختاری متفاوت با متن اصلی برخوردار باشند. البته به دلیل تنوع موضوعی رشته‌ها نمی‌توان ساختاری واحد برای تمام این آثار پیش‌بینی کرد. بلکه فقط می‌توان با پذیرش یک اصل کلی که مقاله مستخرج از پایان‌نامه باید بیانگر مطالب مهم و اساسی متن اصلی باشد و نویسنده مجاز به ارائه خلاقیت و نوآوری در آن است. "
دکتر یزدان منصوریان در پاسخ به سوالات « اگر هر پایان‌نامه به مقاله تبدیل نشود، چه راهکاری برای انتشار نتایج پایان‌نامه‌ها دارید؟ و با قوانین پژوهشی دانشگاه‌هایی که فارغ التحصیلی دانشجو را منوط به انتشار مقاله با اساتید راهنما و مشاور می‌کنند، چه باید کرد؟ » اظهار داشت: "از یک سو به دلیل انبوهی در تعداد پایان‌نامه‌های دفاع شده در سال‌های اخیر و از سویی دیگر محدودیت در حجم هر شماره از مجله‌های علمی پژوهشی؛ ظرفیت و توان فعلی انتشار مقاله‌ها پاسخگوی نیاز موجود نیست. در نتیجه زمان آن رسیده که در جستجوی راهکارهای تازه‌ای در این زمینه باشیم.
وی افزود: "چند راهکار ساده عرض می‌کنم که امیداوارم استادان فرهیخته و مسئولان محترم دانشگاه‌ها در این زمینه نظرات اصلاحی خود را مطرح نمایند. نخست آنکه باید تعریف خود را از مفهوم «مقاله» و اعتبار و سودمندی آن کمی گسترده‌تر کنیم. اعتبار هر مقاله بیش از آنکه متاثر از اعتبار مجله‌ای باشد که آن را منتشر می‌کند، به محتوای آن و ارزش اطلاعاتی که ارائه می‌دهد بستگی دارد. بنابراین، الزاماً رتبه و امتیاز مجلهها همواره تضمین کننده سودمندی تمام مقاله‌های آنها نیست. مثلاً نمی‌توان با اطمینان کامل گفت که تمام مقاله‌هایی که در مجله‌های با ضریب تاثیر (Impact Factor) بالا ارائه می‌شوند ارزشمندند و مقالات مجله‌های بدون رتبه یا فهرست نشده در نمایه‌های معروف فاقد ارزشند. بنابراین در گام نخست باید در انتخاب نوع مقاله و مجله کمی انعطاف‌پذیر باشیم و تصور نکنیم که جریان علم فقط در اختیار و در انحصار مجله‌های معدودی است که در فهرست‌های خاصی حضور دارند."
منصوریان ادامه داد: "پیشنهاد دوم این است که رسانه‌های تازه‌ای در اختیار دانشجویان قرار دهیم که آثار خود را در آنها منتشر کنند. مثلاً چه خوب است که هر گروه آموزشی در وبگاه خود یا در وبگاه دانشکده فهرستی از پایان‌نامه‌های دفاع شده در آن گروه را همراه با متن کامل مقاله‌های مستخرج از آنها تهیه کند و دانشگاه‌ها نیز این مقاله‌های برخط (آنلاین) را، که به تایید گروه یا هیأتی از داوران رسیده است، به عنوان مقاله مستخرج از پایان‌نامه بپذیرند. زیرا هدف اصلی که انتشار نتایج پایان‌نامه‌ها بوده است به شکلی محقق شده است. حتی به نظرم دسترسی افراد به چنین مقاله‌هایی بیشتر از آثاری است که در مجله‌های رسمی منتشر می‌شوند."
عضو هیأت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تربیت معلم تهران اظهار داشت: "پیشنهاد سوم در این زمینه می‌تواند انتشار کتابهایی باشد که اینجانب فعلاً عنوان کلی «پژوهش‌نامه‌های دانشجویی» را برای آن پیشنهاد می‌کنم. هر پژوهش‌نامه دانشجویی اثری است چاپی یا الکترونیکی که مجموعه‌ای از مقاله‌های مستخرج از پایان‌نامه‌های دانشجویان رشته یا رشته‌هایی خاص را در بر می‌گیرد. مثلاً «پژوهش‌نامه‌های دانشجویی کتابداری و اطلاع‌رسانی» کتابی مستقلی است که هر فصل آن مقاله‌ای مستخرج از پایاننامهای مشخص را در بر می‌گیرد".
وی افزود: "اگر این مقالات از پایاننامههایی در زمینه موضوعی مشخص باشد، آنگاه سودمندی آنها افزونتر خواهد بود. مثلاً مجموعه‌ای کامل از مقالات مستخرج از تمام پایاننامههایی که در سال 1390 در زمینه سازماندهی اطلاعات دفاع شده‌اند. ناشران تخصصی در هر رشته نیز می‌توانند با کمک گروه‌های آموزشی به انتشار این آثار کمک کنند. مثلاً تصور کنید یکی از ناشران تخصصی حوزه کتابداری در پژوهش‌نامه‌ای دانشجویی گزیده‌ای از مقالات جدید مستخرج از پایان‌نامه‌های این رشته را که نمی‌خواهند ماهها در انتظار چاپ در مجله‌های علمی پژوهشی باشند، در سال 1390 منتشر کند. اطمینان دارم که چنین اثری با استقبال جامعه خوانندگان مواجه خواهد شد. به شرط آنکه دانشگاه‌ها نیز در این زمینه همکاری کنند و این آثار را به رسمیت بشناسند."
دکتر منصوریان در پیشنهاد دیگری به نشریه های تخصصی گفت: "اگر به دلیل انبوهی تعداد آثار دریافتی امکان انتشار مقالات مستخرج از پایان‌نامه‌ها را ندارند، در سایت خود فقط نسخه الکترونیکی این آثار را منتشر کنند. به این ترتیب این فرایند با سرعت بیشتری انجام خواهد شد و در هزینه چاپ نیز صرفه‌جویی می‌شود و مهمتر اینکه امکان انتشار تعداد آثار بسیار بیشتری وجود خواهد داشت."
وی در ادامه بیان کرد: "پیشنهاد پنجم این است که اگر مجله‌ای مقاله مستخرج از پایاننامهای را شایسته انتشار می‌داند، اما به دلیل محدودیت فضای هر شما امکان انتشار آن را ندارد یا انتشار آن با تاخیر فراوان همراه خواهد بود، فقط خلاصه‌ای از آن را به صورت چاپی منتشر کند و متن کامل را در وبگاه خود قرار دهد. به این ترتیب آگاهی‌رسانی کافی در مورد آن اثر و آثار مشابه آن انجام شده است و هزینه زیادی نیز برای چاپ صرف نشده و در هر شماره نیز مجله می‌توان تعداد مقالات بیشتری پیش‌بینی نمود."
دکتر یزدان منصوریان در پایان به دانشجویان تحصیلات تکمیلی در زمینه انتشار مقاله از نتایج پایان نامه پیشنهاد کرد: "دانشجویانی که مایلند نتایج پایان‌نامه خود را منتشر کنند باید پیش از جلسه دفاع درصدد تدوین آن باشند. ممکن است این پرسش مطرح شود که چگونه می‌توان از پایان‌نامه دفاع نشده مقاله استخراج کرد؟ البته این پرسش بجایی است، اما مقاله‌ای که پیش از دفاع آمده شده در واقع پیش‌نویس مقاله نهایی است و کافی است بلافاصله پس از جلسه دفاع اصلاحات نهایی را در آن انجام دهید. ضمن آنکه در بسیاری از دانشگاه‌ها ارسال مقاله به مجله یکی از شروط برگزاری جلسه دفاع است که این امر نیز خود دلیل دیگری برای آمادگی بیشتر در این زمینه است. پیشنهاد دیگر این است که در خلال انجام تحقیق نیز دانشجویان می‌توانند مقالات مروری یا ترویجی از پایان‌نامه خود تدوین کنند. مثلاً اگر در زمینه موضوع جدیدی تحقیق می‌کنند، فقط معرفی آن موضوع و تبیین اهمیت آن و اشاره به آثار مهم در این زمینه خود می‌تواند مقاله‌ای مستقل باشد. ضمناً اگر دانشجویان محترم پرسش خاصی در این زمینه دارند نیز می‌توانند در بخش نظرات مربوط به این گفتگو مطرح کنند و اینجانب سعی می‌کنم در اسرع وقت در همین بخش به آنها پاسخ گویم."
۱. از توهین به افراد، قومیت‌ها و نژاد‌ها خودداری کرده و از تمسخر دیگران بپرهیزید و از اتهام‌زنی به دیگران خودداری نمائید.
۲.از آنجا که پیام‌ها با نام شما منتشر خواهد شد، بهتر است با ارسال نام واقعی و ایمیل خود لیزنا را در شکل دهی بهتر بحث یاری نمایید.
۳. از به کار بردن نام افراد (حقیقی یا حقوقی)، سازمان‌ها، نهادهای عمومی و خصوصی خودداری فرمائید.
۴. از ارسال پیام های تکراری که دیگر مخاطبان آن را ارسال کرده اند خودداری نمائید.
۵. حتی الامکان از ارسال مطالب با زبانی غیر از فارسی خودداری نمائید.