بسته بندیهایی که از چرخه حیات بیرون نمیروند

  (لیزنا، باشگاه اطلاعات سبز)، "روز 21 تیرماه روز بدون نایلکس نامگذاری شده است .ارتقای سطح آگاهی مردم در زمینه زیان های بهداشتی و محیط زیستی استفاده از کیسه های پلاستیکی، از جمله اهداف مهم نامگذاري اين روز است. شعار این روز یک کیسه پلاستیکی کمتر می باشد، هدف این است که تا شاهد حذف نایلکس و ظروف یک ‌بارمصرف پلاستیکی از چرخه خرید باشیم."

بسته بندیهایی که از چرخه حیات بیرون نمیروند

انسان بسته بندی را با دیدن پرتقال، تخم مرغ و ... از طبیعت آموخت. تحقیقات نشان دهندۀ آن است که از 8 قرن پیش از میلاد مسیح، کالا را در پارچه (منسوجات)، ظروف گلی و شیشه ای برای حمل و نقل بسته بندی کردند. بطری سازی  1550 سال پیش از میلاد در مصر رایج شد. امروزه در بسته بندی کالا از مواد مختلف کاغذ، شیشه، فلزات و ... استفاده میکنند. هدف از بستهبندی نیز مانند مواد و روشهای این کار پیشرفت روز افزونی دارد، بستهبندی مواد باید با در نظر گرفتن سلیقه مصرف کنندگانش باشد و به آنها اطلاعات کافی را سریع انتقال دهد، همچنین کالا را از آلودگی و آسیب محافظت کرده، امکان حمل و نقل و نگهداری را فراهم سازد.         

ایران به واسطه فعالیتهای تجاری و جایگاهی که در منطقه دارد از دیرباز در فکر انتقال بهتر کالاهای خود بود، برای این منظور از انواع بسته بندیهای کیسه ای همانند گونی و صندوق های چوبی استفاده میکردد. صنعت بسته بندی در ایران کمتر از نیم قرن سابقه دارد در حالی که این صنعت در اروپا دو قرن پیش راه اندازی شد. اولین کارخانه کاغذ و مقوا سازی در سال 1328 در کهریزک احداث شد و اولین قوطی فلزی در سال 1330 برای بسته بندی روغن جامد ساخته شد.          

اما صنعت بسته بندی محدود به ایجاد شرایط مناسب برای انتقال سالم و بهداشتی کالا نبود. طولی نکشید که قدرت بسته بندیها در فروش آشکار شد. روز به روز بسته بندی رنگارنگ در فرمهای مختلف جای خود را در فروشگاهها پیدا کرد. مواد غذایی، مواد شوینده حتی آب بسته بندی شده و به فروش رسید. وقتی مواد درون بسته ها به مصرف میرسد، چه آینده ای در انتظار موادی که موجب حفظ سلامت آنها میشد، است؟ اینگونه شد که بسته بندی و تاثیر باقیمانده های آن بر محیط زیست، جدیتر شد.

مواد تشکیل دهندۀ بسته بندی ها

 به طور کلی برای ساخت انواع بسته بندی از کاغذ، پلاستیک، فلزات، شیشه، چسب، انواع رنگ و ... استفاده میشود. اکثراً بسته بندی یک کالا مخلوطی از انواع این مواد است. از طرفی چون پلاستیک نقش عمده ای در صنعت بسته بندی جهانی دارد، در سالهای اخیر کاربرد آن به دلیل طولانی بودن مدت بازگشت به طبیعت و آلودگی ناشی از آن با مقاومت بین المللی روبه رو شده است. تا جایی که از سال 2010 ورود انواع کالایی که از بسته بندی پلاستیکی استفادهمیکنند، ممنوع شده است.

وضعیت جهانی بازیافت پسماند

انواع هزینه بازیافت مواد زائد است که موجب شده بسیاری از کشورها، حتی کشورهای صنعتی پیشرفته آنها را با روش دفن یا سوزاندن از بین ببرند. ژاپن موفقترین برنامه بازیافت را در سطح جهان به خود اختصاص داده است. خانوادههای ژاپنی پسماندهای خانگی را در هفت قسمت جداگانه و در روزهای مختلف جمع آوری و بازیافت مینمایند. اما حتی در این کشور نیز حدود یک سوم زباله ها سوزانده و یک ششم آن دفن میشود.

جمع آوری پسماند در بسیاری از شهرهای ایران، حتی در شهرهای بزرگ، به دلیل فقدان برنامه ریزی مناسب با افزایش پسماندهای ناشی از تجمع جمعیت ( افزایش مهاجرت) و تغییر الگوهای مصرف (استفاده از مواد یکبار مصرف پلاستیکی) به معضل بزرگی تبدیل شده است. افزایش اعمال قوانین و مقررات زیست محیطی در اواخر دهه 1980 در کشورهای صنعتی موجب افزایش هزینه های امحا پسماندهای ناشی از صنایع مختلف گردید. از جمله کنوانسیون بازل در 22 مارس 1989 به منظور کنترل حمل و نقل برون مرزی پسماندها و دفع اصولی آنها توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNDP) به تصویب کشورهای مختلف رسید و در 5 می سال1992 لازم الجرا گردید. تعداد اعضای کنوانسیون در حال حاضر 182 کشور است.

تولید پسماند در شهرها و روستاهای ایران به گفته سعید متصدی معاون سازمان محیط زیست، روزانه 48 هزار تن است در حالی که درصد بازیافت پسماند عادی در کشور کمتر از ۲۰ درصد میباشد. کنوانسیون‌های بازل، روتردام و استکهلم برای کنترل مضرات مواد شیمیایی که در ایران استفاده می‌شود، سعید متصدی، معاون سازمان حفاظت محیط زیست، در اینباره در گفتگویی بیان کرده است :«سالانه 400 میلیون تن پسماند خطرناک تولید می‌شود. بیش از 100 تن از موادی که در داخل کشور بود در قالب کنوانسیون بازل به فرانسه منتقل شد. پسماند و زباله‌های عادی شهری و روستایی 48 هزار تن در روز، پسماند بیمارستانی 400 تن در روز، پسماند ویژه بیمارستانی 80 تن در روز، پسماند صنعتی 90 هزار تن در روز، لجن اسیدی 380 تن در روز، پسماند عادی کشاورزی 180 میلیون تن در سال و پسماند ویژه سموم کشاورزی 200 تن در سال در کشورمان تولید می‌شود.»

همچنین پایگاه اطلاع رسانی سازمان حفاظت محیط زیست، اعلام کرد: در ایران سرانه ظرفیت زیستی 0/9و ردپای اکولوژیک 2/1 است یعنی میزان مصرف منابع زیستی و تاثیر آن بر محیط زیست بیش از دو برابر ظرفیت زیستی کشور است. زهرا جواهریان مدیرکل دفتر توسعه پایدار و اقتصاد محیط زیست دراینباره افزود: «ایران جزو 10 تولید کننده نخست CO2 در جهان است و حدود 1/84 درصد CO2 جهان را تولید می کند و این در حالی است که ردپای کربن بالاترین سهم در ردپای اکولوژیک را دارد. سرانه انتشارCO2  در جهان حدود 4/9 تن در سال و در ایران 7/7 تن است. ایران همچنین بالاترین نرخ ردپای آبی در بین کشورهایی با جمعیت بالای 5 میلیون نفر را دارد که تقریبا معادل 589 متر مکعب در سال است.»

ردپای کربن (carbon footprint) را در گذشته به صورت «مجموعه کل گازهای گلخانه‌ای (GHG) خروجی ناشی از یک سازمان،‌ یک رخداد،‌ یک محصول یا یک شخص » تعریف می‌شد. اما از آنجایی که محاسبه میزان کل ردپای کربن به خاطر مقدار زیاد داده‌های مورد لزوم و این حقیقت که دی اکسید کربن بوسیله رویدادهای طبیعی هم تولید می‌شود،‌ ناممکن است،‌ این تعریف جدید برای ردپای کربن پیشنهاد شده است: «مقیاسی از مقدار کل خروجی دی اکسید کربن (CO2) و متانول (CH4) مربوط به یک جمعیت،‌ سیستم یا فعالیت معین با در نظر گرفتن همه منابع، فرونشین‌ها،‌ ذخیره‌شدن‌ها در محدود زمانی و مکانی آن جمعیت، آن ‌سیستم یا فعالیت.»

هزینه جمع آوری پسماند

برای جمع آوری این حجم از پسماند هم مقادیر قابل توجهی هزینه میشود. به گفته مجتبی عبداللهی معاون خدمات شهری شهرداری تهران شهرداری روزانه یک میلیارد و ۲۵۰میلیون تومان برای جمع‌آوری و دفن زباله و پسماند هزینه می‌کند. در تهران میزان تولید زباله زیاد است و در روز چندین بار زباله در تهران جمع آوری می شود این در حالی است که در بسیاری از کشورها روزی یک بار فقط زباله‌ها را جمع‌آوری می‌کنند. تهرانی‌ها در روزهای پایانی سال به‌طور متوسط روزانه یک کیلوگرم زباله تولید کرده‌اند که این رقم دوبرابر سرانه تولید زباله در شهرهای توسعه‌یافته جهان است.

از طرفی طبق آمار رسمی هم‌اکنون 42 واحد بزرگ دفع زباله به وسعت 300 هکتار در جنگل‌های شمال وجود دارد و روزانه به‌طور متوسط حدود دو هزار و 500 تن زباله در این مناطق تخلیه می‌شود. شهرهای ساری و رشت به دلیل داشتن جاذبه‌های گردشگری، سالانه حجم بالایی از گردشگر و مسافر را اسکان می‌دهند و همین مساله سبب می‌شود حجم زباله‌ای که در این دو شهر تولید می‌شود، بیشتر از سایر شهرها باشد. در همین راستا حسین جعفری مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران گفت: «هزینه سالانه جمع آوری، حمل و دفع بهداشتی پسماند حدود ۳۸۰میلیارد تومان است. بنابراین تفکیک از مبدا پسماند در جهت کاهش هزینه‌ها موثر خواهد بود.»

راه های جایگزین

در این قسمت برای نقش مهم و افزایش روز افزون استفاده از پت در صنایع بسته بندی، نگاه کوتاهی به امکان ایجاد تغییر در این سازه شیمیایی صورت میگیرد. پلی اتیلن ترفتالات که به صورت مخفف، پت نامیده میشود از موادی است که در صنعت بسته بندی کاربرد فراوانی دارد. پلیمر پت از اواخر دهه 1970 وارد بازار بسته بندی شد و با رشد قابل ملاحظه توانست بازار را تسخیر کند. ویژگیهای پت نسبت به سایر انواع بسته بندی موجود در بازار موجب رشد این محصول شد. عدم شکنندگی و پارگی، عدم آسیب پذیری در حمل و نقل، هزینه پایین تولید و ... سبب برتری آن نسبت به ظروف ساخته شده از شیشه و کاغذ گردید. لیکن با وجود تمام مزایا و برتریهای پت نسبت به رقبای موجود، معایب و ضررهای ناشی از آن سبب عدم رشد پایدار این محصول در بازارهای جهانی گردیده است. حداقل صد سال طول میکشد تا پت به صورت طبیعی به چرخه محیط زیست بازگردد. همچنین بازیافت آن به دلیل هزینه های بالای اقتصادی نسبت به ارزش محصول بازیافت شده، توجیه پذیر نیست.

کشورهای صنعتی در چند سال اخیر حرکت به سمت جایگزین نمودن پلیمرهای زیست تخریب پذیر به جای پت نموده اند. از جمله پلیمرهای زیست تخریب پذیر، پلی لاکتیک اسید است که ظروف تولید شده از آن شباهت زیادی به ظروف تولید شده از پت از نظر شفافیت و استحکام و سایر موارد دارد. با این تفاوت که در مدت 770 روز قابل بازگشت به طبیعت است. مواد اولیه ولید پلی لاکتیک اسید، ضایعات کشاورزی مانند تفاله چغندر قند، نیشکر، ذرت و آب پنیر است که به دلیل فقدان استفاده بهینه از ضایعات کشاورزی در ایران به صورت آلاینده وارد محیط زیست میشود.

هرچند آمار نشان از افزایش تقاضای جهانی پت دارد، لیکن بیشترین حجم افزایش مصرف مربوط به کشورهای در حال توسعه است، مصرف کشورهای توسعه یافته در حال کاهش است. افزایش مصرف در کشورهای در حال توسعه به دلیل قیمت پایین تر و قابلیت های بیشتر پت نسبت به جایگزینهای آن است. همچنین واردات زباله های پت از کشورهای توسعه یافته از جمله علتهای بالا رفتن مصرف در این کشورها است. علت کاهش مصرف در کشورهای توسعه یافته بالا رفتن قیمت نفت و در نتیجه گرانتر شدن محصول نهایی است. آسیبهای زیست محیطی، بازیافت و هزینه های ناشی از آن از جمله دیگر دلایل کاهش مصرف در کشورهای توسعه یافته و جستجوی راه های خلاصی از زباله های پت است.

بیرون از تغییر ساختار شیمیایی مواد مورد استفاده در بسته بندیها، روش موثرتر برای فردایی سبز، تغییر عادات مصرفی مانند اقدامی که در برلین صورت گرفته است، میباشد. در این شهر زنان سوپرمارکتی اقتتاح کردند که در آن تمامی مواد غذایی به صورت باز ارائه میشود، مراجعان برای خرید باید کیسه هایی از جنس پارچه یا پلاستیکهای تجدیدپذیر همراه داشته باشند؛ فروشگاه نیز امکان امانت گرفتن کیسه را برای آنها در نظر گرفته است. بیش از 600نوع ماده غذایی در این فروشگاه وجود دارد و با اینکه زمان کمی از افتتاح آن می گذرد، فروش بسیار بالایی داشته است. 

منابع:

افراسیابی نرگس، بستهبندی، معاونت امور نمایشگاهی- مدیریت امور بازاریابی، اسفند 1389.

 عباسی زهرا، علی هسگری علی، چالشهای توسعه صادرات مواد غذایی کشور و بررسی راهکارها.

شایان ذکر است به دلیل اهمیت روز بدون پلاستیک (21 تیرماه) مطلب دیگری در این زمینه در روزهای آتی منتشر خواهد شد.