اگر تخم مرغهایتان را نشکنید، نمی توانید املت بخورید

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر :آخرین روزهای سال نو مسیحی را پشت سر می‌گذاریم و هنوز دقیقا نمی‌دانیم که مجلات علمی دسترسی آزاد خواهند شد و ناشران بزرگ تجاری رضایت می‌دهند که کمتر سود ببرند، و دانش و علم را گروگان بورس نیویورک و بورس انگلستان و آمستردام نکنند؟

قبلا و در 2014 و 2015 برایتان نوشته‌ام و کسانی که دسترسی آزاد را دنبال می کنند می‌دانند که قیمت گذاریهای ناشران روی مجلاتشان و پایگاههایشان آنقدر شور شده بود که دانشمندی از موسسه فناوری ماساچوست MIT (یعنی برادر کوچکتره دست به آچار هاروارد، و باز یعنی آموزش عالی طراز یک دنیا) "کارزار"ی (Campaign) بر علیه الزویر به راه انداخت و فشار (لابی) این شرکت بزرگ را که با گروههای فشار (لابی) قوی خود طرح دسترسی آزاد را از کنگره امریکا بیرون کشیده بود، افشا کرد و با گردآوری بیست و پنج‌هزار امضا و به دستور رئیس جمهور وقت جناب اوباماا، طرح را دوباره به کنگره برگرداندند. و این بار کنگره با تاخیر و تعلل در طرح و تصمیم گیری، کار را  به دوران ترامپ کشاند و ترامپ تنها در روزهای نزدیک به انتخابات دور دوم خود که موفق هم نشد اشاره کرد که بله از طرح دسترسی آزاد حمایت می‌کنم و آن را روی میز می‌آورم که قبل از آنکه طرح به روی میز بیاید جناب ایشان به زیر میز رفت.

همزمان با آن، در همان 2015، اتحادیه اروپا اعلام کرد که دسترسی به منابعی که از بودجه این اتحادیه در پژوهش استفاده می شود، را به صورت آزاد در اختیار همه پژوهشگران جهان خواهد گذاشت، لیکن ناشران با طرح دوگانه  سوز خود (Hybrid) یا همان مدل ترکیبی تقاضا کردند که این کار به تاخیر بیفتد به این معنی که مجلات، همزمان هم مقالات دسترسی آزاد و هم مقالات پولی را در یک شماره و کنار هم منتشر کنند و اگر شخصی یا موسسه ای /  دانشگاهی هزینه دسترسی آزاد را پرداخت کرد، مقاله دسترسی آزاد است و اگر برای مقاله‌ای چیزی پرداخت نشد، مقاله برایش باز نمی‌شود و قول دادند که این کار ظرف مدت چهار سال یعنی تا 2020 به دسترسی آزاد بیانجامد که نینجامید.

در سال 2018 رابرت یان اسمیتس[1] کمیسر وقت اتحادیه اروپا که سوابق بسیار خوبی در این پست داشت برنامه اس Plan S (برخی S را اول کلمه شوک تعبیر کرده اند)، را روی میز شورای تحقیقات اروپا ERC گذاشت و به دنبال آن با جمع کردن سرمایه گذاران بزرگ تحقیقاتی جهان در اروپا، امریکا، چین و ژاپن که گزارش آن قبلا خدمتتان ارائه شد ائتلاف اس Coalition S را پایه گذاشت.

اسمیت در مدت کوتاهی توانست بزرگترین سرمایه گذاران پژوهشی را گردهم بیاورد، قبل از همه شورای تحقیقات اروپا و بنیاد علم باز اروپا ، ولکام تراست، بنیاد بیل و ملیندا گیتس، موسسه عظیم گلوبال هلث و موسسات اصلی سرمایه گذاریهای تحقیقاتی در چین و ژاپن و بسیار کشورهای اروپایی همه کنار هم به ائتلاف پیوستند. بسیاری معتقد بودند و هستند بدون اسمیت این کار ممکن نمی‌شد.

کمیسر کارلوس موداس ، کمیسیونر تحقیقات و نوآوری اروپا  می‌گوید دسترسی آزاد به انتشارات علمی از تحقیقات با بودجه عمومی باید بخشی از حقوق شهروندان اتحادیه اروپا باشد، چرا که برای تحقیق و رسیدن به نتایج علمی از مالیاتهای همین مردم هزینه شده است و برنامه اس Plan S   انجام این کار با همکاری حامیان مالی تحقیق است. موداس در بیانیه ای گفت: "رابرت-جان اسمیتس واقعاً فرد مناسب این شغل بود. "رابرت-جان توانست بازیکنان اصلی را گرد هم بیاورد و بسیاری از ایده ها و بحث های مهم در مورد این موضوع را برانگیزد. رهبری طولانی مدت وی در "علم و نوآوری اروپا " در افق اروپای 2020، به این معنی بود که وی دارای اعتبار و ارتباطهای خوب برای انجام این کار است که قرار بود با سرعت بالا انجام شود. اکنون اروپا یک نقشه راه مشخص برای انجام این کار و پیشگامی در پیش دارد. (2019) در مورد برنامه اس قبلا توضیحات کافی داده شده و اعضای ائتلاف اس نیز در سرمقاله های سال گذشته حضورتان معرفی شده اند و اینجا فقط من به ده اصلی که اسمیتس برای برنامه اس طرح ریخته است، برای یادآوری اشاره می کنم.

1.نویسندگان باید حقوق مالکیت معنوی تالیفات خود را با یک مجوز حقوقی دسترسی باز مانند Creative Commons حفظ کنند.

2.اعضای ائتلاف باید معیارها و الزامات قوی برای نشریات و پلتفرمها و سامانه‌های دسترسی آزاد ایجاد کنند.

3- تأمین کنندگان مالی همچنین باید مشوق‌هایی برای راه‌اندازی مجلات و پلتفرمها و سامانه‌های دسترسی آزاد در صورتیکه موجود نیست، فراهم کنند.

4.هزینه های انتشار باید توسط سرمایه گذاران پژوهشی که بودجه هایی برای این کار در اختیار دارند یا دانشگاه ها تأمین شود ، نه پژوهشگران و نویسندگان مقاله‌ها.

5- هزینه های انتشار دسترسی آزاد باید استاندارد و محدود شود.

( پرانتز برای بند 5 باز کنیم: دقت داشته باشید که بعد از ایجاد مدل دوگانه سوز یا همان ترکیبی (اشتراکی / پولی + دسترسی آزاد) در یک شماره واحد، الزویر برای هر مقاله بین 3000 تا 5000 یورو و در برخی مجلاتش بیشتر، هزینه تعیین کرد، در حالیکه تحقیقات نشان داد که هزینه تولید گرانترین مقاله های تولید شده در جهان علم و صنعت که متعلق به انجمن فیزیک امریکا بوده، هزینه تمام شده ای بسیار کمتر از نصف این رقم دارند. "مقاله ای که 5000 دلار آمریکا برای انتشار مقاله یک نویسنده در Cell Reports هزینه دارد ، ممکن است هزینه چاپ آن فقط 1.350 دلار در PLoS ONE باشد - در حالی که PeerJ پیشنهاد می دهد تعداد نامحدودی مقاله برای هر نویسنده با پرداخت یک بار هزینه 299 دلار منتشر کند."  نیچر (https://www.nature.com/news/open-access-the-true-cost-of-science-publishing-1.12676#rise)

6.دانشگاه ها ، سازمان های تحقیقاتی و کتابخانه ها باید سیاست ها و استراتژی های خود را با دسترسی آزاد تنظیم کنند.

7.جدول زمانی دسترسی آزاد شدن کتابها و تک‌نگاشتها پس از سال 2020 خواهد بود.

8.برنامه اس بر راه اندازی و ایجاد واسپارگاهها و مخازن باز به دلیل اهمیت آنها تأیید می کند.

9.مدل ترکیبی Hybrid انتشارات دسترسی آزاد با اصل اصلی سازگار نیست.

و

10- اعضای ائتلاف باید در  مواردی که این اصول رعایت نمی‌شود از ابزاری مانند تحریم استفاده کنند.

همانطور که قبلا نوشتم، بنده در انتظار سال 2020 بودم که سال گذشته همین موقع نوشتم، برخلاف انتظار من این کار به پایان 2020 موکول شده و اینک باید گفت الوعده وفا. لیک در این یک سال اتفاق جدیدی افتاده و اندکی اجرای این برنامه را با مشکل روبرو کرده است.

شورای تحقیقات اروپا در ماه ژولای با اطلاعیه‌ای رسمی، اندکی پای خود را از این برنامه عقب کشید و با وجود تاکید بر برنامه اس Plasn S که بانی و موسس آن خودش و در دوره کمیسر اسمیتس بوده، از برخی اصول اساسی پا پس کشیده است، آن هم در شرایطی که بسیاری حمایت از تحقیق را در دوره کوید 19 بالاتر برده اند و تاکید بیشتری بر دسترسی آزاد به دانش بشر دارند.

اعلامیه رسمی شورای تحقیقات اروپا ERC را در اینجا برایتان نقل می‌کنم:

"شورای علمیِ شورای تحقیقات اروپا   ERC خواستار برنامه های دسترسی آزاد برای احترام به نیازهای محققان است

 شورای علمی ERC متعهد به اجرای دسترسی آزاد و کامل و فوری است و همچنان از اصول اساسی  Plan S (برنامه اس) پشتیبانی می کند. اعضای شورای علمی ERC به طور سازنده در فعالیت های مختلفی که هدف آن به واقعیت درآوردن دسترسی آزاد واقعی است، شرکت می کنند.

با این حال ، طی شش ماه گذشته ، شورای علمی ERC بحثهای زیادی در داخل شورا داشته و به تصمیم تقریبا مشخصی برای دنبال کردن راهی بر اجرایی کردن دسترسی آزاد، که مستقل از فعالیت های cOAlition S است ، رسیده است. بنابراین مذاکرات، شورا تصمیم گرفته است که از این تاریخ از عضویت در ائتلاف  cOAlition S. کنار برود. با این کار ، شورای علمی ERC می خواهد به تعدادی از جنبه هایی که اهمیت آنها نسبتاً دست کم گرفته شده ، توجه بیشتری نشان دهد. برجسته ترین آنها نیازهای محققان ، به ویژه محققان جوانی است که آینده علم و نوآوری اروپا را نمایندگی می‌کنند. از جنبه های دیگر می توان به لزوم حفظ عدالت در بین جوامع تحقیقاتی و در بین کشورهای اروپایی ، با تأکید ویژه بر کشورهایی که بودجه محدودتری برای حمایت مالی ملی از تحقیقات دارند اشاره کرد.

به طور خاص ، cOAlition S  اعلام کرده است که انتشار نتایج تحقیقات در مجلات  ترکیبی Hybrid  خارج از قراردادهای "موافقتنامه های تحول آفرین" (transformative arrangements)  [2] از 1 ژانویه 2021 "غیر منطبق" با اصول برنامه اس و ائتلاف اس خواهد بود ، که این موضوع درنظر نگرفتن هزینه های انتشار خواهد بود. شورای علمی معتقد است که این امر خصوصاً برای محققان اولیه شغلی ، محققانی که در کشورهایی با فرصت های کمتری برای تأمین بودجه کار می کنند و یا در زمینه هایی کار می کنند که اجرای سیاست های دسترسی آزاد دشوار است ، ضرر خواهد داشت.

شورای علمی ERC در حال همکاری نزدیک با کمیسیون اروپا (نهاد مادر همین شورا شورا - مترجم)  برای یافتن راه حل هایی است که قوانین مربوط به دسترسی آزاد در " افق اروپا 2020"  اجازه دهد (شاید اصلاحاتی در قوانین؟ – مترجم) تا از پیشنهاده‌های (Proposala) قانونی استفاده کرده و تمام بخشهاهای برنامه اس ، از جمله مسایل مرتبط با  ERC  را در بر داشته باشد".

خواهش می کنم بیانیه را با دقت بیشتر ی بخوانید. اگر ترجمه من رسا نیست، اصل اعلامیه را بخوانید و برای اصلاح این متن ترجمه دقیق خود را برای ما بفرستید. ولی از متن اعلامیه دقیقا بر‌می آید که یکی از اصلی ترین اصول دهگانه را زیر سوال برده است. یعنی فعلا و تا اطلاع ثانوی مجلات ترکیبی Hybrid  می توانند کار خودشان را ادامه دهند و خر خود را سوار باشند. و به هر حال این نشان از قدرت سرمایه داران بزرگ بین المللی است که از گردش مالی 15 میلیارد دلار در سال 2019 به راحتی نخواهند گذشت.

Science News در شماره ژولای 2020 خودف پاسخ ائتلاف اس به شورای تحقیقات اروپا منتشر کرده که اهم آن را برایتان نقل می‌کنم:

کنسرسیوم Plan S ، معروف به ائتلاف S ، در پاسخ به بیانیه شورای تحقیقات اروپا اظهار داشت که بر نظر و برنامه خود قاطعانه باقی مانده و پافشاری می‌ کند و معتقد است مجلات ترکیبی نتوانسته اند انتقال به دسترسی ازاد کامل و فوری را طی دو دهه گذشته تسریع کنند. و همانطور که بارها گفته شده این یک فریب از سوی ناشران تجاری بزرگ بوده است. شورای تحقیقات اروپا گفته است بودجه موجود در برنامه چارچوب Horizon Europe  افق اروپا 2020 که از قبل برای این کار تامین شده، همه این برنامه را پوشش نخواهد داد. سال گذشته ، کنسرسیوم تأمین کنندگان برنامه S ، یوهان رووریک ، استاد زبانشناسی فرانسوی در دانشگاه لیدن در هلند را به عنوان "قهرمان" جدید خود معرفی کرد ، و مختصری نیز برای تبلیغ و توسعه این طرح در سراسر جهان هزینه کرد و این کار را جلو خواهد برد. ائتلاف S همچنین خاطر نشان می کند که شورای علمی ERC "در تهیه نقشه S نقش اساسی داشته است و در سال 2019 "به گرمی از برنامه به روز شده S و دستورالعمل های اجرای آن استقبال کرده است و با این‌همه، و در حالی که از دست دادن پشتیبانی شورای تحقیقات اروپا به این طرح لطمه می زند ، حامیان برنامه S می گویند آنها "در همکاری با یکدیگر برای دسترسی آزاد به انتشارات  و عادلانه تر کردن هزینه های پژوهش متحد باقی می مانند.

پروفسور رابرت یان اسمیت که اینک رئیس دانشگاه فنی آیندهون در هلند است، به عنوان مشاور اصلی ائتلاف اس، پس از انتشار بیانیه شورای تقیقات اروپا، اعلام کرد که ائتلاف اس راه خود را ادامه می‌دهد ، حتی اگر شورای تحقیقات اروپا، حمایت خودش از دسترسی آزاد همه جانبه و بدون قید و شرط را بردارد. و ضرب المثلی فرانسوی را پیوست یادداشت خود کرده است که می‌گوید، اگر تخم مرغهایتان را نشکنید، نمی توانید املت بخورید و اشاره می کند که باید با جسارت و شهامت به استقابل دسترسی آزاد به نتایج تحقیقات رفت به قول خودمان آقا، شتر سواری دولا دولا نمی‌شه.

حالا باید اندکی صبر کنیم تا دوستان از تعطیلات ژانویه بازگردند تا ببینیم چه اتفاقی در عمل رخ خواهد داد. بالاخره املت ما تخم مرغش بیشتر می‌شود یا چیزهای دیگرش. همه می دانیم که ارزش غذایی بالای تخم مرغ املت را تبدیل به غذایی خوب و مقوی می‌کند و بقیه افزودنیهای از جمله گوجه‌فرنگی، آن اندازه ارزش غذایی که تخم مرغ دارد را ندارند، و با وج.د ارزش غذایی کمتر، برای طعم دادن به تخم مرغها استفاده می‌شوند. البته این را می دانم که سلیقه‌ها متفاوت است، و برخی مزه‌ را بیشتر از مواد آن دوست دارند. با اینهمه، اینکه می‌خواهم بنویسم از سر محافظه کاری و یکی به نعل زدن و یکی به میخ زدن نیست. ولی باید بگویم که گاهی اگر همه تخم مرغها را بشکنیم، و گوجه و روغن و نمک و ... نباشد، تخم مرغها در ظرف می‌مانند و خورده نمی شوند، ولی با شکستن همه آنها و در نظر گرفتن طعم و مزه و چاشنیها و افزودنیها، املت کامل خواهیم داشت. شما شاهد باشید که همیشه در تایید دسترسی آزاد به اطلاعات بدون کوچکترین شائبه ای قلم زده ام و باز هم خواهم زد و در کنار شما، منتظر نتایج ائتلاف اس خواهم بود حتی وقتی از گوجه فرنگی در املت دفاع کنم.

عمرانی، سیدابراهیم. « دسترسی آزاد در پیچ و خم کارزار با گروههای فشار (لابی) ؛ اگر تخم مرغهایتان را نشکنید، نمی توانید املت بخورید». سخن هفته لیزنا، شماره 520، 8 دی ماه ۱۳۹۹

 ---------------------------------------------------------------------------

[1] . رابرت-یان اسمیتس Robert John Smiths از ژولای 2010 تا فوریه  2019 مدیر کل تحقیقات و نوآوری DG (کمیسیون توسعه تحقیقات) در کمیسیون اروپا 8 بود. وی در این سمت مسئولیت تعریف و اجرای سیاست ها و برنامه های اتحادیه اروپا را در زمینه تحقیق و نوآوری  برعهده داشت ( با متوسط ​​بودجه سالانه 8 میلیارد یورو). آقای اسمیتز یکی از اصلی ترین معماران و مذاکره کنندگان افق اروپای 2020 (  Horizon 2020) ، برنامه 80 میلیاردی اتحادیه اروپا برای علوم و نوآوری (2014-2020) بود. آقای اسمیتس همچنین در توسعه چندین طرح ابتکاری در زمینه علوم و نوآوری اروپا نقش مهمی داشته است مانند: شورای تحقیقات اروپا (ERC) ، نقشه راه اروپا برای امکانات بزرگ ، مشارکت های دولتی و خصوصی در تحقیقات ، اتحادیه نوآوری و حوزه تحقیقات اروپا (ERA). آقای اسمیتس ریاست کمیته های سطح بالا مانند کمیته منطقه ای تحقیقات اروپا (ERAC) ، کمیته راهبری آژانس اجرایی ERC (ERCEA) شورای تحقیقات اروپا  ، کمیته اجرایی GEO (ابتکار جهانی رصد زمین) و کمیته شرکای کلیدی تحقیق اتحادیه ‌اروپا را بر عهده داشت.

[2] . https://esac-initiative.org/about/transformative-agreements/