استفاده از هستی‌شناسی برای حفاظت دیجیتال از میراث فرهنگی

(لیزنا: گاهی دور گاهی نزدیک 394) :  ملیحه درخوش، دکترای علم اطلاعات و دانش‌شناسی- معاون سیاست‌گذاری منابع علمی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران:  میراث فرهنگی، به عنوان بازتابی از هویت تاریخی و تمدنی بشریت، نیازمند حفاظت جدی و پایدار است. این میراث که شامل دارایی‌های ملموس مانند بناهای تاریخی، نقاشی‌های دیواری و آثار باستانی و همچنین عناصر ناملموس مانند سنت‌ها، زبان‌ها و دانش سنتی است، در معرض تهدیدات متعددی قرار دارد - از زوال طبیعی و بلایای غیرقابل پیش‌بینی گرفته تا نابودی انسانی و فراموشی تاریخی. در سال‌های اخیر، با تشدید این خطرات، نیاز به تدوین استراتژی‌های نوآورانه برای حفظ و انتقال این دارایی ارزشمند به نسل‌های آینده بیش از هر زمان دیگری ضروری شده است. هوشمندسازی و حفاظت دیجیتال یکی از استراتژی‌هایی است که با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین مانند دیجیتالی‌کردن، مدل‌سازی سه‌بعدی، توسعه موزه مجازی و سیستم‌های مدیریت داده‌ها، امکان مستندسازی، سازماندهی، ذخیره‌سازی، بازیابی و انتشار اطلاعات میراث فرهنگی را فراهم می‌کند. علاوه بر این، هوشمندسازی و حفاظت دیجیتال، دسترسی عمومی و آموزشی به محتوای فرهنگی را افزایش می‌دهد و میراث را به طور گسترده‌تری در دسترس و جذاب‌تر می‌کند.

یکی از فرایند‌های مهم حفاظت دیجیتال، سازماندهی دانش است. بدون یک چارچوب ساختاریافته و معنادار برای مدیریت اطلاعات، داده‌های میراث فرهنگی دیجیتال صرفاً مخازنی از داده های تفسیر نشده باقی خواهند ماند. بنابراین، به‌کارگیری روش‌های سازماندهی دانش - به‌ویژه هستی‌شناسی‌ها - نقش مهمی در بهبود کیفیت، قابلیت جستجو، یکپارچه‌سازی و تعامل کاربر با داده‌های میراث فرهنگی ایفا می‌کند. هستی‌شناسی‌ها، با ایجاد یک چارچوب معنایی، روابط بین مفاهیم را تعریف کرده و بازیابی هوشمند، استدلال معنایی و اشتراک‌گذاری دانش را در مقیاس وسیع امکان‌پذیر می‌سازند. به دلیل اهمیت زیاد این موضوع، فعالیت‌های زیادی از جمله پژوهش‌های گروهی، کنفرانس‌ها و همایش‌های تخصصی در این زمینه اجرا می‌شود.

سمپوزیوم دانشگاهی دیجیتال‌سازی و هوشمندسازی میراث فرهنگی (Academic Symposium on Digital-Intelligent Technologies for Cultural Heritages) در شهر دونهوانگ چین در روزهای 20 تا 22 سپتامبر 2025 با حضور متخصصانی از رشته‌های مختلف برگزار شد. این سمپوزیوم هم‌زمان با هشتمین نمایشگاه بین‌المللی راه ابریشم اجرا شد. متخصصانی از کشورهای گوناگون از جمله انگلیس، فرانسه، امریکا، آلمان، چین، کره جنوبی، مصر، ژاپن در رشته‌های مختلف از جمله علم اطلاعات و دانش‌شناسی، هوش مصنوعی، مهندسی کامپیوتر، هنر و باستان‌شناسی در این سمپوزیوم حضور داشتند. روز اول شامل ثبت نام و افتتاحیه هشتمین نمایشگاه بین‌المللی جاده ابریشم بود. روز دوم و بخش اصلی سمپوزیوم شامل ارائه سخنرانی‌های اصلی بود. این بخش شامل 8 سخنران اصلی بود. موضوعاتی مانند استفاده از پلت‌فرم‌های هوشمند تلفن همراه برای دیجیتال‌سازی میراث فرهنگی، مدل‌سازی و بازنمایی میراث فرهنگی، دگرگونی‌های زیبایی‌شناسی دیجیتالی بر روی میراث فرهنگی، دوقلوهای دیجیتال در میراث فرهنگی، چگونگی قابل جستجو و بازیابی کردن اطلاعات میراث فرهنگی در دنیای دیجیتال، طراحی میراث فرهنگی در متاورس، استفاده از واقعیت افزوده و واقعیت مجازی در دیجیتال‌سازی میراث فرهنگی، داده‌کاوی عمیق بر روی میراث فرهنگی، آرشیوسازی دیجیتال، استفاده از یادگیری عمیق و مدل‌های زبانی بزرگ (LLMs) در فرایند هوشمندسازی میراث فرهنگی از جمله موضوعات مطرح شده در بخش سخنرانی‌های اصلی و مقالات ارائه شده بود. مقاله من به عنوان یکی از سخنرانی‌های اصلی این سمپوزیوم برگزیده شده بود و برای ارائه آن در این سمپوزیوم شرکت کردم.

عنوان مقاله من Utilizing Ontology for the Digital Preservation of Cultural Heritage: A Case Study on Cave Paintings بود. در این مقاله به فواید، روش‌ها و چالش‌های دیجیتال‌سازی میراث فرهنگی پرداخته شده است. علاوه بر آن نقش هستی‌شناسی‌ها در زمینه سازماندهی دانش میراث فرهنگی و به عنوان ابزاری برای حفاظت دیجیتال آنها مورد بررسی قرار گرفته است. برای ارائه نمونه ای از کاربرد هستی‌شناسی در سازماندهی میراث فرهنگی به سراغ غارنگاره‌ها رفتم. غارنگاره‌ها یکی از میراث فرهنگی بشری هستند که در معرض آسیب‌های محیط زیستی مانند سیل و زلزله و نیز آسیب‌های انسانی قرار دارند. به طور مشخص بر روی غارنگاره‌های موجود در غار میرملاس در استان لرستان پژوهش را انجام دادم. برای طراحی هستی‌شناسی غارنگاره‌ها از مدل مرجع CIDOC-CRM استفاده کردم و آن را با استفاده از نرم‌افزار Protege پیاده‌سازی کردم. در نهایت هستی‌شناسی غارنگاره‌ها در مقاله ارائه شد و مورد استقبال مخاطبان در سمپوزیوم قرار گرفت. پس از ارائه مقاله، بازخورهای مثبتی از کارشناسان رشته‌های مختلف دریافت کردم. در نتیجه‌گیری این مقاله آمده است که استفاده از هستی‌شناسی‌ها همواره یک فرایند میان رشته‌ای است و همکاری متخصصانی از رشته‌های مختلف را می طلبد. هستی‌شناسی‌های موضوعی میراث فرهنگی نیازمند تعامل و همکاری رشته‌های مختلفی از جمله، هنر، باستان‌شناسی، علم اطلاعات و دانش‌شناسی، انسان‌شناسی، جغرافیا، کامپیوتر و فلسفه است.

در روز سوم کنفرانس، نشست‌های تخصصی به طور موازی برگزار شد. در طی این نشست‌ها 55 سخنرانی اجرا شد. تمامی موضوعات بر روش‌ها، ابزارها و تجارب هوشمندسازی و دیجیتال‌سازی میراث فرهنگی در کشورهای مختلف تمرکز داشت. تاکید همه بر حفظ میراث فرهنگی و ارائه نوآورانه آن به نسل آیند ه بود. تجاربی بسیار جالب و ارزشمند مطرح شد که می‌تواند در ایران نیز با توجه به تعدد و تنوع زیاد میراث فرهنگی ملموس و ناملموس به کار گرفته شود. نکته‌ حائز اهمیت در این پژوهش‌ها تاکید بر استفاده از ابزارها و فرایندهای استاندارد در زمینه حفظ و نگهداری، سازماندهی اطلاعات و دیجیتال‌سازی میراث فرهنگی بود.

نقش متخصصان علم اطلاعات و دانش‌شناسی در برخی از این پژوهش‌ها بسیار پررنگ بود. به نظر می‌رسد علاوه بر استفاده از روش‌های مختلف حفظ، نگهداری و مرمت تمامی انواع میراث فرهنگی در ایران، لازم است به دیجیتال‌سازی و هوشمندسازی آنها نیز اهمیت زیادی داده شود. علاوه بر آن لازم است به این مورد اشاره کنم که یکی از دلایلی که به غارنگاره‌ها پرداختم این بود که بر این نکته تاکید کنم که علم اطلاعات و دانش شناسی دارای گستره وسیع پژوهشی است که با نگاهی نوآورانه و مبتنی بر آگاهی از استانداردهای جهانی می‌توان تاثیر بسزایی بر حفظ و انتشار اطلاعات میراث فرهنگی ایران داشته باشد. همکاری میان رشته‌ای با متخصصان سایر رشته ها می‌تواند بر گسترش زمینه‌های همکاری‌های پژوهشی تاثیر زیاد و مفیدی داشته باشد.