فشارهای تعاملی «یا منتشر کن یا نابود شو» چه خوب و چه بد، انتشار علمی را شکل می دهند (۱)

دکتر جعفر مهراد استاد پیشکسوت دانشگاه شیراز و بنیانگذار موسسه ISC :

 مقدمه مترجم:

امروز در فضای علمی جهان پدیده ای به نام «منتشرکن یا نابود شو» چنان غلبه یافته که بسیاری از پژوهشگران بیش از آن که در اندیشه کیفیت اثار خود باشند، ناچارند به کمیت بیندیشند. در این میان، سیطره کمیت بر کیفیت باعث شده است که بخشی از پژوهش ها تنها برای پر کردن رزومه و‌ کسب امتیاز منتشر شوند.

از سوی دیگر، هزینه های سرسام اور انتشار در بسیاری از نشریات علمی، به ویژه با روند دریافت هزینه از نویسندگان برای انتشار مقاله، چالشی جدی ایجاد کرده است. در برابر این وضعیت، جریان دسترسی آزاد شکل گرفت تا دانش بدون مانع در اختیار جامعه علمی و عموم مردم قرار گیرد. هر چند این نیز در عمل گاه با هزینه های بالا برای پژوهشگران همراه می باشد.

نگرانی تازه ای که مطرح شده، حذف داوری علمی از برخی نشریات است. اکر جنین اتفاقی رخ دهد، باید آن را فاجعه ای برای جامعه علمی دانست؛ زیرا که داوری نه فقط سد راه مقالات ضعیف و غیرعلمی است، بلکه ضامن حقیقت، شفافیت و اعتماد عمومی به پژوهش های علمی بشمار می رود. حذف داوری یعنی باز شدنددروازه بر سیلی از مطالب بی پایه که بی شک مسیر ترقی و توسعه جوامع بشری را تیره خواهد ساخت. 

با این همه، نشریات معتبر و برجسته بر اصول علمی پایبند هستند و بعید است چنین اقدام نادرستی به صورت فراگیر در نشریات پژوهشی  رخ دهد.  امید ان است که جامعه علمی همچنان کیفیت را بر کمیت مقدم بدارد و حقیقت علمی را قربانی فشارهای ناشی ازرنظام امتیازدهی و رقابت های ناسالم نسازد .

علاقه مندان به این حوزه را به خواندن مقاله دیگری که در لیزنا به تاریخ ۱۱ مهر ۱۴۰۳ منتشر شده است دعوت می کنم (۲).

چارلز داروین هنگام توسعه نظریه انتخاب طبیعی خود، از گروهی از زنبورها که تخم های خود را در بدن کرم های ابریشم می گذاشتند و لاروها میزبان خود را زنده از درون و بیرون می خوردند، وحشت زده شد.

داروین زنبورها را پیش داوری نکرد. در عوض، او از انچه آن ها در مورد تکامل اشکار کردند، نگران بود. زنبور ها نشان دادند که انتخاب طبیعی یک فرایند بدون احساس مسولیت اخلاقی است. هر رفتاری که سازگاری و توانایی را افزایش دهد، چه خوب و ‌چه بد، گسترش می یابد.

انتخاب محدود به DNA نیست. همه سیستم های «وراثت، تنوع و رقابت»، به طور اجتناب ناپذیری به انتخاب منجر می شوند. این رویکرد، شامل فرهنگ نیز می شود. 

فرهنگ هر کاری را که مردم انجام می دهند، شکل می بخشد، به ویژه عملکرد علمی را - اینکه دانشمندان چگونه تصمیم می گیرند، چه سوالاتی بپرسند و‌ چگونه به آن ها پاسخ دهند. عملکردهای علمی خوب منجر به منافع عمومی می شود، در حالیکه عملکردهای علمی ضعیف وقت و‌ بودجه را هدر می دهند.

دانشمندان متفاوت هستند. آن ها ممکن است آینده پژوهانی با چشم اندازه‌های بزرگ باشند؛ محافظه کارانی محطاط یا شخصیت های رادیکالی سنت شکن؛ درون گراهایی با لحنی ملایم یا طالبان جاه طلب جایگاه اجتماعی. این شیوه ها از طریق راهبری حرفه ای (mentorship) به نسل های بعدی منتقل می شوند. تمام مشاغل علمی با سال ها آموزش انفرادی اغاز می شوند، جایی که یک دانشمند با تجربه رویکرد خود را با دانشجویانش به اشتراک می گذارد. یک دانشمند موفق می تواند ده ها دانشجوی تحصیلات تکمیلی را آموزش دهد، در همین حال، استراتژی های ضعیف، می تواند سریع تر به ترک زود هنگام از شغل منجر شود. 

رواج موفقیت علمی:

وقتی دانشمندان برای احراز شغل یا دریافت بودجه درخواست می دهند، راهی که برای رقابت وجود‌ وجود دارد عمدتا مقالات پژوهشی ان ها است که کار ان ها را توصیف و‌ توسط همتایان بررسی و در مجلات علمی منتشر می شوند.

یکی از منابع انتخاب دانشمندان، نحوه ارزیابی این مقالات است. کارشناسان می توانند ارزیابی های دقیقی ارایه دهند، اما بسیاری از کمیته های استخدام یا ارتقا از معیارهای صریح تری استفاده می کنند. این معیارها شامل تعداد کل مقالاتی که یک‌ دانشمند منتشر می کند، تعداد دفعاتی که به مقالات آن ها استناد می شود و «شاخص اچ» آن ها است. نشریات علمی نیز با «ضریب تاثیر» و «رتبه مجله» رتبه بندی می شوند.

همه این معیارها می توانند برخی از نتایج نسبتا عجیب را رقم بزنند. به عنوان مثال، استناد به مقالات گذشته خودتان در هر مقاله جدیدی که می نویسید می تواند شاخص اچ شما را افزایش دهد. برخی از پژوهشگران بی مسلک این کار را به سطح بالاتری برده اند و «کارتل های استنادی» تشکیل داده اند که در آن اعضا موافقت می کنند که کار یکدیگر را تا حد امکان، صرف نظر از کیفیت و ربط آن، مورد استناد قرار دهند.

اخیرا، برای فاصله گرفتن از این معیارهای ناقص اما سرراست اقداماتی صورت گرفته است. با این حال، بدون جایگزین های بهتر، موسسات علمی تاکید بیشتری بر تعداد خام انتشارات دارند و‌ دانشمندان را تشویق می کنند تا هرچه زودتر و در اسرع وقت مقاله منتشر کنند. شاید شعار «منتشر کن یا نابود شو» را شنیده، یا شاید حتی بازی تخته ای آن را انجام داده باشید (۳).

چشم انداز نشر:

دانشمندان تنها موجودات زنده در اکوسیستم علمی نیستند. ناشران و صاحبان مجلات نیز وجود ‌دارند. ناشران در یک همزیستی اغلب ناآرام با دانشمندان زندگی و اثار آن ها را منتشر می کنند و در عین حال، نیاز به کسب درامد از این فرایند دارند.

مدل سنتی این بود که نشریات از خوانندگان، یا اغلب از کتابخانه های دانشگاهی، هزینه اشتراک دریافت می کردند. این روش مستلزم آن است که نشریات از طریق فرایند داوری های تخصصی  محتوای خود را با دقت بررسی کنند، زیرا در غیر این صورت خوانندگان خود را از دست می دهند. نشریات معتبر برجسته، معمولا اکثر قریب به اتفاق مقالات دریافتی را رد می کنند.

نکته منفی این است که هزینه های اشتراک، دسترسی خوانندگانی را که توانایی پرداخت هزینه را ندارند، مسدود می کند. اگر تا به حال سعی کرده اید یک مقاله پژوهشی را بخوانید اما با یک مانع پرداخت مواجه شده اید، به همین دلیل است.

انطباق با دسترسی آزاد:

جنبش دسترسی آزاد با هدف دسترسی آزاد به مقالات نشریات علمی برای همه و به منظور حذف موانع پرداخت هزینه از سوی خوانندگان، توسط بسیاری از نشریات ایجاد شده است. با این حال، نشریات هنوز به بودجه نیاز دارند، بنابراین اکثر نشریات دسترسی آزاد، هزینه های اشتراک را با هزینه های انتشار جایگزین کرده اند که توسط دانشمندان هر مقاله پرداخت می شود.

این مدل به هر کسی اجازه می دهد مقالات را به صورت رایگان بخواند، اما همان طور که استدلال شد، این رویکرد فشارهای انتخاب بر نشریات را نیز تغییر داده  و منجر به برخی نتایج نامطلوب شده است.

دو‌ راه برای موفقیت نشریات در این چشم انداز جدید وجود دارد. نشریات معتبر می توانند از اعتبار خود برای دریافت هزینه های سنگین انتشار، گاهی بیش از هزار دلار برای هر مقاله، استفاده کنند. برای نشریات کم اعتبار، هیچ شخص چنین هزینه های سنگینی را نخواهد پرداخت. در عوض، آن ها باید بر کمیت بیش از کیفیت تمرکز کنند. مانند دانشمندان، آن ها باید «منتشر کنند یا نابود شوند» و ناشران، در حال حاضر،  با این فشار جدید مواجه اند - انتشار مقالات بیشتر، تاسیس نشریات جدید، افزایش نرخ پذیرش و تسریع فرایند بررسی همتا. 

جایگزین ها:

نشریات دسترسی آزاد الماس (Diamond Open Access), اصلا هزینه ای دریافت نمی کنند و در عوض به کمک های مالی متکی هستند. 

برخی از دانشمندان انچه را که پیش چاپ‌ نامیده می شود، به اشتراک می گذارند و از داوری همتا صرفنظر می کنند و‌ مقالات خود را به صورت آنلاین و رایگان برای مطالعه در اختیار همه قرار می دهند.

مجلات انجمن های علمی که قدمت آن ها به قرن هفدهم بر می گردد، اغلب انتشار رایگان را به عضویت در انجمن گره می زنند و برای تشویق کارهای با کیفیت بالا به روابط بین فردی و شهرت متکی هستند.

همکاران جامعه همتا (peer community in’s) گروه هایی از دانشمندان داوطلب هستند که قصد دارند داوری همتا را به طور کامل از نشریات حذف کنند.

همه این ها، گزینه های جالبی هستند و همه، نیروهای انتخابی موثر بر دانشمندان و ناشران را تغییر می دهند. اندیشیدن درباره تغییرات تکاملی که این موارد می توانند در چشم انداز علمی ایجاد کنند،  منطقی به نظر می رسد.

چرا تکامل علمی اهمیت دارد:

زنبورهای انگلی داروین دو حقیقت را اشکار می کنند: انتخاب، هم اجتناب ناپذیر است و هم غیراخلاقی.

در هر حوزه ای که باشد، انتخاب می تواند به نتایجی منجر شود که ممکن است دوست نداشته باشید. در علم، این نتایج ممکن است شامل ظهور کارخانه های کاغذسازی، سلب اعتبارهای گسترده، کارتل های استناد، کلاهبرداری، هزینه های گزاف یا مقالات عجیب و غریب نوشته شده توسط هوش مصنوعی باشد.

اما علم می تواند کارهای خوب بزرگی هم انجام دهد: پزشکی مدرن را بوجود اورد، برق و‌ محاسبات را کشف کرد و انسان را روی ماه قرار داد. مانند داروین و زنبورهایش، آن دسته از ما که به کارهای علمی اهمیت می دهیم، نیازی نداریم که خودمان را به پرسیدن این سوال محدود‌کنیم که چرا برخی از افراد کارهای بدی را انجام می دهند. در مقابل، باید بپرسیم که چرا اعمال شیطانی از ابتدا انتخاب می شوند و سیستم های بهتری را طراحی کنیم.

منابع:

1- Morgan, Thomas. “Publish or perish” evolutionary pressures shape scientific publishing, for the better and worse. THE COVERSATION, Sept. 12, 2025.

۲- مهراد، جعفر. ذهنیت «منتشر کن با نابود شو» علم را تضعیف می کند. لیزنا، ۱۱ مهر ۱۴۰۳ 

۳- بازی تخته ای نوعی بازی رومیزی است که به روش های خاص و روی یک صفحه بازی با طرح خاص قرار داده شده و حرکت داده می شوند، که به طور بالقوه شامل اجزای دیگری مانند تاس نیز می شود (برگرفته از: ویکی پدیا)