ما کجای روابط بین‌المللی میراث مکتوب هستیم

لیزنا؛ سید ابراهیم عمرانی، سردبیر :قرن‌ها و بهتر بگویم، هزاره‌ها، منطقه خاورمیانه شامل ایران، عراق، سوریه، مصر، فلسطین، لبنان، اردن و آسیای صغیر کوره ذوب و شکل دادن تمدنهای بشری بوده و آفرینش و ایجاد و تولید بسیاری از صناعات، از جمله کشاورزی، کشف و ذوب فلزات و شاید اختراع چرخ  و در کنار این صناعات، آثار فرهنگی ملموس با ارزش های تاریخی ، معنوی و زیبایی شناختی در این نواحی آغاز و از نتایج آن اشیاء و آثار نفیسی از تاریخ تمدن بشر در این سرزمینها برجای مانده است. من این را نه از سر غرور کاذب ملی و منطقه‌ای، بلکه از این جهت می‌نویسم که خاورمیانه دارای با ارزشترین آثار تاریخی و باستانی و پیش از تاریخی است.

منطقه خاورمیانه، سرشار از آثاری است که بخش عمده آنها در نابخردی و  ناآگاهی و گاهی سودجویی شاهان و فرمانروایان  و مدیران دو سده اخیر و با زور و پشتوانه قدرت نظامی استعمارگران، اکنون زینت بخش موزه های اروپا و امریکا هستند و هنوز مساله دزدی و قاچاق اشیاء تاریخی به خارج از مرزهای ایران و سایر کشورهای خاورمیانه ، بازار پر رونقی است که یا از طریق سفارتخانه ها و بسته‌های سفارتی که در گمرک باز دید نمی‌شوند، می‌روند، یا داعشی علم می شود و به اسم مبارزه با کفر، به تخریب شهرهای – بخوانید هویتهای - ۶۵۰۰ ساله می‌پردازند، لیکن آثار کفر را نمی‌سوزانند و از بین نمی‌برند، بلکه به اسم نیاز به سرمایه برای مبارزه با کفر، آنها را به دین داران اروپایی و امریکایی می‌فروشند.  برای نمونه، همه آثار دزدیده شده از پالمیرا، بقایای شهری ۲۰۰۰ ساله در سوریه تحت اشغال داعش را به مجموعه‌داران و مجموعه‌های خصوصی و موزه های اروپا و امریکا فروختند و یکی از زیباترین شهرهای باستانی جهان را به این بهانه تخریب کردند. و این جابجایی مورد استقبال مجموعه‌داران قرار گرفت و کسی هم قصد ندارد این مجموعه را به سوریه بازگرداند. و این موضوع برای من مسلم است که این خروج آثار از چشم دولتهای اروپایی و امریکایی که می فرمایند "گر بر سر خاشاک یکی پشه بجنبد - جنبیدن آن پشه عیان در نظر ما است"، پنهان نیست، و باید بگوئیم که تلویحا تشویق هم دارند می‌شوند. در این ماجرا، کشور ما ایران، بیشترین زیان را دیده و می‌بیند، به طوری که حتی در موزه‌های بزرگ چون لوور و بریتانیا، دیگر حتی بخشی به نام آثار ایران وجود ندارد و همه آثار شهرهای حاشیه زاگرس بزرگ و تمدن ساز مانند شوش و چغازنبیل و  ایلام ، و  فلات مرکزی ایران مانند سیلک 7500 ساله و جیرفت و هلیل رود  5500 ساله و زیویه و پارسه در این موزه ها یا زیر نام بین النهرین  و یا زیر نام آسیای میانه و یا هند و آسیای صغیر رده بندی می شوند و به علت روابط ناپاک سیاسی، نام ایران تقریبا از اصلیترین موزه های دنیا با ظرافت و بدون سر و صدا حذف شده است.

خُب دوستان، باید بگویم تا اینجا آنچه خواندید، از دزدی و غارت و قاچاق اشیاء‌ و نتایج حفاریهای باستانشناسان اروپایی و امریکایی و حفاریهای غیر مجاز است، ولی باید بدانید سکوت عظیمی سرقت و قاچاق مدارک کتابخانه‌ای، اسناد آرشیوی و نسخه‌های خطی را فرا گرفته است.  تا همین یکی دو سال گذشته، هیچکس در مورد قاچاق نسخه‌های خطی چیزی نمی‌گفت و ماموران گمرکی این کشورها هم حساسیت چندانی نسبت به این موضوع نشان نمی‌دادند، چون نسخه شناس هم نیستند و تا همین امروز هم این نسخه‌ها که ارزشی بسیار زیاد برای هر کشور دارد در حال خروج از مرزهای خاورمیانه و از مرزهای ایران است. اگر گمرک هم سخت بگیرد، از همان راهی که اشیاء را می‌برند، می‌توانند نسخه‌ها را هم ببرند. حال اگر متوجه سرقت شویم و بتوانیم نسخه را در یک حراجی و یا در یک مجموعه شخصی اروپایی – امریکایی پیدا کنیم، قوانین و پروتکلهای بین‌المللی  هم که برای استرداد وجود دارد، شامل حال ایران و ایرانی نمی‌شود، چون عضو این کنوانسیونها و پروتکلها  نیستیم، و نمی‌توانیم حتی بخشی از اشیاء بیرون‌رفته را بازگردانیم. حتی اشیائی را که به یک موزه در ایالات متحده قرض می‌دهیم که مطالعه کنند، بعد از نیم قرن و با هزاران منت برمی‌گردانند و اگر امکانش باشد، هرگز برنمی‌گردانند.

متاسفانه، باید بگویم این چیزی که به دست سودجویان از مرزها خارج می‌شود تنها اشیاء و نسخه های خطی  و اسناد آرشیوی ما نیست، بلکه هویت ملی ما و سایر کشورها و اقوام خاورمیانه است که از ما جدا می شود و به تاراج می‌رود. چنانکه دربالا یادآوری کردم، در مواقعی مانند امروز که دولتهای ایران مشکلات سیاسی بسیاری با جهانِ درقدرت دارند، حتی نام ما از موزه ها حذف می شود که نمونه هایش بسیار زیاد است. باور دارم که هویت زدایی غربی، تلاشی است برای محو خودباوری ما مردم خاورمیانه و به جای آن اجازه داریم باربی و کوکاکولا را با افتخار دست بچه‌هایمان بدهیم که جهانی سازی شوند! ! ! ! ؟ و اجازه می دهند عضوی از جامعه بزرگتر باشیم به شرط آنکه از ملتمان و کشورمان و تمدنمان و هویتمان چشم بپوشیم.

و اما، خروچ نسخه‌های خطی و اسناد آرشیوی از کشورهای خاورمیانه آنچنان شدت پیدا کرده، که کتابخانه ملی قطر با کمیته حفاظت و نگهداری ایفلا به فکر چاره‌جویی افتاده و در جهت حساس کردن حکومتها به این موضوع  از سال گذشته تلاش هایی را آغاز کرده‌اند. این تلاش قطر و ایفلا پسندیده است و من گزارشی (خلاصه شده)  از این تلاش را در زیر تقدیم شما می‌کنم ولی این سوال برایم باقی می‌ماند:  ما کجای این توافقنامه ها، و مقاوله نامه ها و پروتکلها هستیم. و چگونه باید از نفایس خود حفاظت و نگهداری کنیم؟  و آثار مسروقه را به کشورمان بازگردانیم. (به شوخی به دوستی می گفتم شاید خیری در بازگرداندن آثار برای دزدها هم باشد، چون می توانند مجددا آنها را بدزدند و به فرنگیها بفروشند و اینطوری باعث خیر مضاعف هم بشویم، چون در اقتصاد ثروت با میزان پول ضرب در تعداد دفعات گردش پول محاسبه می‌شود، خوب این هم تعدد گردش را بالا می برد).

* * * * *

در گزارشی از کتابخانه ملی قطر می‌خوانیم : "چندین سال است که قاچاق اقلام میراث مکتوب از کتابخانه ها و آرشیوها رو به افزایش است. در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا و منطقه آفریقای مرکزی ، این پدیده، یعنی دزدیها و خروج غیر قانونی نسخه‌های خطی و اسناد آرشیوی به دلیل درگیریهای نظامی بسیار و نا امنی تعداد زیادی از کشورها (عراق، لیبی، مالی، چاد، نیجر، سوریه، سودان و یمن) بیشتر است. علاوه بر این، قاچاق ممکن است با گروه‌های جنایتکار و تروریستی مرتبط باشد ، که از آن به عنوان ابزاری برای افزایش درآمد و پولشویی استفاده می‌کنند". مانند داعش که ذکرش در بالا آمد.

و در ادامه می نویسند: "سازمانهای مختلف بین المللیِ مسئول مقابله با قاچاق آثار باستانی، در عمل به شدت بر روی بخش جابجایی غیرقانونی اشیاء باستانی و هنری تمرکز داشته‌اند، ولی تا این تاریخ، اقدامات بسیار محدودی در رابطه با میراث مکتوب انجام شده است، که اینک حتی بیشتر در معرض خطر قرار گرفته‌اند، زیرا از نظر قوانین ملی کمتر محافظت می شوند و جابجایی غیرقانونی آنها هم بسیار آسان تر است".  بیانیه مشترک کتابخانه ملی قطر و ایفلا همچنین به این نکته اشاره می کند که ".... علاوه بر این ، در ویژگیهای جرم‌شناسانه برای سرقت از  آرشیوها ، کتاب ها و نسخه های خطی در مقایسه با انواع دیگر اشیاء فرهنگی تفاوتهای بسیاری وجود داردکه باید به آنها دقت شود".

مدیر مرکز حفاظت و نگهداری ایفلا برای کشورهای عربی و خاورمیانه در کتابخانه ملی قطر، موضوع قاچاق نسخه های خطی و اسناد آرشیوی از خاورمیانه و کشورهای عربی را در فوریه سال ۲۰۲۰ در جلسه كمیته اجرائی سازمان جهانی گمرک (WCO) ارائه كرد. بعد از این جلسه و با توجه به موفقیت کنفرانس ۲۰۱۹ که در دسامبر سال گذشته در دوحه برگزار شده بود، تصمیم گرفته شده که کتابخانه ملی قطر، به همراه مرکز حفاظت و نگهداری ایفلا (شعبه کتابخانه ملی قطر) در زمینه حفاظت از میراث مکتوب و مستند در رابطه با این چالش، بطور خاص تمرکز کند. که آنچه در زیر می بینید، خلاصه ایست از سند رسمی که ایفلا و کتابخانه ملی قطر برای این کار منتشر کرده اند:

پروژه حمایه

اهداف

كتابخانه ملي قطر و مركز حفاظت و نگهداری ایفلا براي كشورهاي عرب و خاور ميانه با سازمان هاي مختلفي براي مقابله با قاچاق نسخه‌هاي خطي، كتاب‌ها و اسناد آرشيوی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا  همكاري خواهند كرد. هدف مهم این پروژه، همچنین ایجاد مشارکت جدی برای محافظت از میراث مکتوب و اسناد آرشیوی با آژانس‌های بین المللی و سازمان‌های منطقه‌ای برای مقابله با قاچاق این اقلام است.

روش کار این است که ابتدا کتابداران و آرشیویستهای هر یک از کشورهای منطقه،  لیست فعالیتهایی را که می‌توانند در آن مشارکت داشته باشند، را مشخص و با همه شرکت‌کنندگان در طرح به اشتراک بگذارند و سپس بر پایه آنها در مورد برنامه تفصیلی عمل برای ۲۰۲۰-۲۰۲۲ تصمیم گیری شود. اولویت بر کارهایی است که شرکت‌گنندگان درطرح خواستار اولویت آن  بوده و برای آن  سرمایه گذاری مشترک می‌کنند.

عنوانی که برای این پروژه انتخاب شده، "حمایه" است و کارهای زیر در دستور قرار گرفته  و حال طبیعی است که با توجه به شیوع بیماری کوید ۱۹ برخی کارها در انتظار کاهش بحران بمانند ولی جلسات غیر حضوری می‌توانند به راحتی انجام شوند، به ویژه جلساتی که از آنها با عنوان طوفان فکری نام برده شده است.

• تنظیم جلسات (برای گفتگو با شرکای (کشورهای همکار) احتمالی)؛
• جلسات حرفه ای و مبادلات همکاری متقابل؛
• جلسه حضوری "حمایه" در دوحه قطر (که به علت شیوع کوید ۱۹ برگزار نشده است)؛
• جلسات طوفان فکری با حضور شرکای اصلی که می‌تواند غیر حضوری برگزار شود؛
• جلسات و سمینارهای مختلفی در طول اجرای پروژه، در مکانهای مختلف.

بخش بعدی پروژه، معرفی "حمایه" به سازمانهای مرتبط با این امر و گرفتن کمک از آنها است، مانند:

سازمان جهانی گمرک [۱](WCO)

پلیس بین ‌المللی( اینترپول)[۲]  

موسسه بین المللی وحدت حقوق خصوصی[۳]  (UNIDROIT)

سفارت فرانسه در قطر (به عنوان نماینده موسسات فرانسوی درگیر در این مساله)  

 و همین طور تعدای سازمانهای بین المللی مانند یونسکو و اتحادیه عرب، و سازمانهای ملی و وزارتخانه‌های قطر مانند گمرک قطر و  

بخش بعدی پروژه، معرفی "حمایه" در همه همایشهای مختلف بین المللی که با این موضوع ارتباط دارند:

کنگره سالانه اتحادیه بین المللی انجمنهای کتابداری (ایفلا) IFLA  ۲۰۲۰

کنفرانس IFLA WLIC[۴] (دوبلین ، اوت ۲۰۲۰)

کنفرانس ICA[۵] (ابوظبی ، اکتبر ۲۰۲۰)

کنفرانس ILAB[۶] (آمستردام ، سپتامبر ۲۰۲۰)

در ادامه سایر مسایل مورد توجه در سند ایفلا – کتابخانه ملی قطر به صورت سر عنوان و گاهی توضیحی کوتاه درباره آنها می آید.

• نوشتن خط‌مشی‌های لازم ، ایجاد ظرفیت و تدوین ابزارهای الکترونیکی مفید
• بررسی قوانین کشورهای مختلف به ویژه قوانین موجود در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ]و من اضافه می کنم ، قوانین کشورهای اروپایی و امریکایی خریدار این مالهای مسروقه و کشورهایی که مکانهای امن پولشویی هستند [
• نظرسنجی به منظور شناسایی نقاط ضعف مربوط به حمایت از میراث مستند ، در قوانین کشوهای خاورمیانه و شمال آفریقا و انتشار نتایج
• توصیه به وزارتخانه ها و قانونگذاران برای بهبود قوانین و مقررات مربوط به حمایت از میراث مکتوب و اسناد آرشیوی ]این واقعیت است که کتابها و نسخه های خطی کمتر با قوانین حمایت از میراث (و بنابراین کمتر محافظت شده) مورد توجه قرار می گیرند. كتابخانه ها و به خصوص كتابخانه هاي ملي در هر كشور مي توانند حامي خوبي براي تقويت قوانين در اين زمينه باشند[ .
• کتابداران و آرشیو‌داران باید از "کنوانسیون UNIDROIT برای اشیاء فرهنگی دزدیده شده یا غیرقانونی خارج شده" [۷] آگاهی داشته باشند و با پلیس بین الملل در کشور خودشان در ارتباط باشند و هر گونه سرقتی را که امکان خارج شدن از کشور برای آن پیش بینی می‌شود، به اطلاع پلیس بین الملل (اینترپول) برسانند.
• ساختن وب سایت با کلیه ابزارهای موجود برای کتابداران و آرشیویستها (این وب سایت می تواند شامل قوانین امانت و گردش مجموعه ها برای همه کشورها - از جمله کشورهای خارج از خاورمیانه و شمال آفریقا – باشد). این امر از آنجایی اهمیت دارد که برخورد با این مسایل و فرایندهای هشدار در هر کشور متفاوت است و گمرک و پلیس بسته به کشور، دارای پوششها و روشهای مختلفی هستند. این وب سایت مطابق با تغییرات، مرتباً به روز می شود.
• تشویق کتابخانه ها و آرشیوهای‌های منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا برای به روزرسانی بانک اطلاعاتی پلیس بین المللی INTERPOL از موارد میراث مکتوب به سرقت رفته از کتابخانه ها، آرشیوها و مجموعه‌های شخصی. ]چه آنها که خیلی قدیم به سرقت رفته وچه دزدیهای تازه[
• اقدام برای فشار آوردن كتابداران و آرشیویستها برای گزارش به پلیس، از سرقت اموال مسروقه خود، ]دیده شده که کتابداران و آرشیویستها از اعلام مواد سرقت شده، به علت ترس از اتهام خودداری می کنند، در جایی که سرقت از کتابخانه‌ها دروغ نیست و همیشه بوده و باید به مراجع قانونی شکایت رسمی تسلیم گردد[.
• توجه دادن و معرفی پایگاه پلیس بین المللی (INTERPOL) [۸]  برای آثار سرقت شده را در "پایگاه داده اموال مسروقه هنری" ،  که تحت نظر تیم نظارتی از شورای امنیت سازمان ملل متحد به عنوان ابزاری برای مبارزه با قاچاق و حمل و نقل غیرقانونی مایملک فرهنگی در نظر گرفته شده است، و در قطعنامه ۲۳۴۷/۲۰۱۷ شورای امنیت سازمان ملل متحد که همه کشورها به استفاده و همکاری با INTERPOL در مورد ثبت آثار سرقت شده فرهنگی از "پایگاه داده اموال مسروقه هنری" با اطلاعات مربوط به اموال فرهنگی سرقت شده تشویق می شوند.

 آموزش در پروژه "حمایه"  ایفلا – کتابخانه ملی قطر

-  آموزش (حضوری و یادگیری الکترونیکی ؛ انگلیسی و عربی و ]فارسی [) ، کارگاه ها و آگاهی حرفه ای؛

- دستورالعمل ها و ابزارهای الکترونیکی برای کمک به گمرک و افسران پلیس برای شناسایی نسخه های خطی ؛

- کمک به سازمان های گمرکی و انتظامی (مانند WCO ، INTERPOL ، UNIDROIT و ...) در دوره های آنلاین خود. به عنوان مثال با ارائه ترجمه و تهیه بسته های آموزشی خاص برای میراث مکتوب؛

- دوره های آموزش الکترونیکی برای کتابداران و آرشیویستها  (که می تواند شامل آموزش برای مربیان نیز باشد)؛

- دوره های معتبر در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا برای کتابداران و آرشیویستها جهت ایجاد شبکه همکاری منطقه ای و محلی؛

- تهیه لیست انواع میراث مکتوب که در برابر قاچاق آسیب پذیرتر هستند. این لیست از اقلام آسیب پذیر بررسی و تهیه می‌شود. پرونده میراث مکتوب بسیار خاص است (و تنوع کمتری نسبت به کار هنری و باستان شناسی دارد) و ممکن است برخی مفاهیم از دستورالعملها و پروتکلهای اشیاء فرهنگی برای تنظیم اسناد میراث مکتوب استفاده شود.

   اشتراک گذاری خدمات در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا

• شناسایی آزمایشگاه ها با ظرفیت‌های پزشکی قانونی ، تقویت همکاری و دسترسی. به عنوان مثال ، کتاخانه ملی قطر دارای آزمایشگاه علمی سطح بالایی است که می‌تواند برای بیشتر نیازهای پزشکی قانونی خود به ادارات گمرک ، پلیس و دادگستری کمک کند (شناسایی جعلی بودن ، قدمت اثر و ... )؛
• شناسایی بهترین کارشناسان در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا برای کمک به ادارات گمرک ، پلیس و دادگستری در کار شناسایی میراث مکتوب. تمام این بخش های مقدماتی که علیه قاچاق اشیاء فرهنگی مبارزه می کنند ، به لیست متخصصان و اطلاعات تماس فوری یا اضطراری آنها نیاز دارند. این یک شرط ضروری برای کمک به مبارزه با مواردی است که در نسخه های خطی و اسناد آرشیوی وجود دارد که لازم است متحصصان نسخه شناس زبانهای عربی، فارسی و عثمانی شناسایی شوند ( برای کمک به شناسایی اصالت ها و جعل‌ها ، به روز بودن و سرنخ هایی در مورد منشاء این امور) .این متخصصین نباید برای بازار کار کنند و باید کارشناس معرفی شده کتابخانه‌های ملی یا دیگر مراجع رسمی این کشورها باشد.

عملیات و اقدامات هدفمند برای افزایش شناخت شبکه های قاچاق و نحوه جلوگیری از آنها

• ما باید در مورد شبکه های قاچاق ، از جمله "مسیرهای گردش قاچاق" ، کشورهای واسط ، مقصد نهایی و غیره اطلاعات بیشتری کسب کنیم. این امر ضروری است. تا امروز کانالهای متفاوتی در مورد قاچاق این گونه آثار شناسایی شده‌اند؛
• پیگیریهای قانونی و مقابله بهتر بدون توصیف و فهرست مشخصات مناسب و شناسایی دقیق اموال برای طرح دعوی و پیگیری آن ممکن نیست است. كتابداران و متخصصان ميراث مکتوب بايد در تلاش براي مقابله با قاچاق غيرقانوني ، اين چالش و جنبه مهم اين امر را بدانند و با فهرست کردن این موارد کمک به پیگیری سریع کنند. مانند فهرست مالکان املاک دزدیده شده؛
• مطالعات رفتاری در مورد روند تفکر پشت سرقت ها و قاچاق (به طور خاص برای نسخه‌های خطی و اسناد آرشیوی).

 سیستم اسکن اطلاعات و اطلاعات استراتژیک

• یافتن و نظارت بر کاتالوگهای فروش حراجیها و مجموعه های خصوصی، و شبکه ها و رسانه های اجتماعی که فروشها را اعلام می کنند، و ایجاد یک سیستم هشدار؛
• نظارت بر وب و رسانه های اجتماعی در مورد کلیه اطلاعات مربوط به قاچاق و فروشد غیرقانونی دست نوشته های اسلامی عربی و فارسی و همچنین یافتن پرونده های حقوقی و بررسی آنها.

همکاری متقابل با سازمانهای دیگر

• همکاری و تماس مستمر با سایر سازمانهای حرفه‌ای در زمینه‌های میراث (هنر ، باستان شناسی و ...)؛

       -   تبادل اطلاعات و مقایسه شبکه ها و کانال‌های گردش و خرید و فروش منابع ضروری است

فعالیتهای ارتباطی و ترویجی

• فیلم هایی برای آگاهی رسانی تولید کنید (این فیلم ها می توانند در نقاط مختلف کنترل گمرک مانند فرودگاه ، ایستگاه قطار و بنادر روی صفحه نمایش داده شوند)؛
• برای ایجاد یک کمپین ارتباطات و آگاهی‌رسانی جهانی با شرکا و مؤسسات همفکر (مانند کتابخانه های ملی و موزه ها) همکاری کنید. برای ترغیب آنها به تولید محتوای خلاق ، مستند تلویزیونی و سریال‌هایی درباره مبارزه با قاچاق اقلام تاریخی. معمولاً عموم مردم این نوع برنامه ها را دوست دارند.

* * * * *

با عذر از طولانی شدن مطلب، هنوز این سوال برایم باقی است: ما کجای این توافقنامه ها، و مقاوله نامه ها و پروتکلها هستیم. و چگونه باید از نفایس خود حفاظت و نگهداری کنیم؟  

عمرانی، سیدابراهیم.« درباره قاچاق نسخه‌های خطی و اسناد آرشیوی؛ ما کجای روابط بین‌المللی میراث مکتوب هستیم». سخن هفته لیزنا، شماره 496، ۲۳ تیر ۱۳۹۹

--------------------------------------------------------------------

[۱] . World Customs Organization

[۲] . (INTERPOL

[۳] . The International Institute for the Unification of Private Law

[۴] . he IFLA's World Library and Information Congress (WLIC)

[۵] . International Council on Archives

[۶] . International League of Antiquarian Booksellers

[۷] . UNIDROIT Convention, On Stolen Or Illegally Exported Cultural Objects (Rome, ۲۴ June ۱۹۹۵)

[۸] . INTERPOL Stolen works of art databasee